Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

11.1Асосий тушунчалар: хатар ва ноаниқлик

Лойиҳа бошқарувидаги қарорларни қабул қилиш жараёни, қоида тариқасида, қуйидаги омиллар билан белгиланадиган бир ёки бир нечта ноаниқлик ўлчови мавжуд бўлганда амалга оширилади:

• 
  барча параметрларни, вазиятни, мақбул эчимни танлаш учун вазиятни тўлиқ билмаслик, шунингдек мавжуд бўлган барча маТумотларни тўғри ва аниқ ҳисобга олишнинг мумкин эмаслиги ҳамда атроф - муҳитнинг эҳтимолий характеристикалари мавжудлиги;
  
• 
  тасодифий омил мавжудлиги, яъни, эҳтимоллик билан амалга оширишда ҳам кўзда тутилмаган ва прогноз қилинмаган омилларни қўллаш;
  
• 
  қарорлар қабул қилиш қарорлар қабул қилганда қарама-қарши ёки бир-бирига ўхшамайдиган манфаатларга эга бўлган шерикларни ўйнаш ҳолатида бўлганида, муҳолифатнинг субъектив омиллари мавжуд.
  

Шундай қилиб, лойиҳа ноаниқлик ва хавф шароитида амалга оширилади, ва бу икки тоифалар ўзаро боғлиқ.
Кенг маънода ноаниқлик - лойиҳанинг шартлари, хусусан, улар билан боғлиқ харажатлар ва натижалар ҳақидаги маТумотларнинг тўлиқлиги ёки нотўғрилиги.
Хавф, аниқ белгиланган муддат давомида стратегик мақсадларга эришишга салбий таъсир кўрсатиши мумкин бўлган барча ички ва ташқи олд шартларни англатади.
Улар фақат зарарни олиш имкониятини назарда тутадиган тоза хавфларниваижобий ёки салбий натижаларга олиб келадиган спекулятив хатарларниажратиб турадилар.
Молиявий хатарлар - бу молиявий ва кредит-фонд биржаларида муайян оператсияларни амалга оширишда йўқотишларни истисно қиладиган спекулятив хавф-хатарлардир.
Корхонанинг иқтисодий фаолиятининг бир ёки бир нечта натижасига эришиш ноаниқлиги экзоген (ташқи) ва ички (ендоген) омилларнинг таъсири билан белгиланади.
Екзоген омиллар қуйидагилардан иборат: сиёсий беқарорлик, ижтимоий-иқтисодий кескинликлар, миллий ва этник тўқнашувлар; ривожланишнинг ҳудудий ва тармоқ хусусиятлари; молиявий бозордаги ўзгарувчанлик, инфлятсия; инвеститсион эҳтиёж, истеъмол талаби.
Ушбу омиллар қуйидаги хавф гуруҳларига бўлиниши мумкин бўлган хавф омилларини келтириб чиқаради:

• 
  сиёсий хавф омиллари: сиёсатдаги радикал ўзгаришлар эҳтимоли; корхона бошқарувига давлат аралашуви; бюрократия; қўшни давлатлар билан муносабатлар; миллий хусусиятлар.
  
• 
  иқтисодий хавф омиллари: иқтисодий ўсишнинг реал ставкалари; иқтисодиётнинг ҳажми, энергия манбаларининг мавжудлиги, минтақада меҳнатнинг мавжудлиги ва қиймати, расмий олтин заҳираларининг импортга нисбати.
  
• 
  молиявий хавф омиллари: товар ва капиталнинг ҳаракатланиши, миллий валютанинг конвертатсияланиши, нархларни тартибга солиш, солиқ ставкалари, инфлятсия даражаси, хорижий капитални жалб қилиш қобилияти, мамлакат минтақасининг ташқи қарзлари билан боғлиқ чеклов чоралари.
  

Ендоген омиллар корхонанинг фаолиятига бевосита боғлиқ ва унинг асосий параметрларини аниқ прогноз қилишнинг мумкин эмаслиги сабабли. Эндоген омиллар қуйидагиларни ўз ичига олади: технологияларда ўзгаришлар ва асосий воситаларнинг тузилиши, уларнинг функсионал ва иқтисодий амортизатсияси; сотиш бозорининг салоҳияти, ишлаб чиқариш ҳажми, корхона рақобатбардошлиги; доимий ва ўзгарувчан харажатлар, ишлаб чиқариш рентабеллиги, сармоянинг қайтарилиши; корхона молиялаштириш манбалари.
Корхонада ноаниқликнинг генетик омиллари рентабеллик даражасини ва капиталнинг даромадлилигини белгиловчи ўзгарувчан ўзгаришларга боғлиқ бўлиб, корхона ишлаб чиқариш ва бизнес фаолиятини молиялаш соҳасида бир қатор хавфларни келтириб чиқаради.
Кредит хатари - тижорат банкининг қарзни тақдим этиш ёки тўлашдан бош тортиши мумкинлигидан иборатдир. Бу кредит бўйича фоизларни тўлашга қодир эмаслик ва қарзнинг асосий миқдорини қоплаш хавфи. Кредит хавфини белгиловчи омиллар: кредит муддати, фоиз ставкаси, қайтариб олиш тартиби, иккиланган ёки синдикатлашган (гуруҳ) кредит, кредит шартномасининг шартлари, тижорат банкининг ишончлилиги.