Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

Х-БОБ. ЛОЙИҲА ХАРАЖАТЛАРИНИ БОШҚАРИШ

1. 
   Лойиҳа ресурслари ва харажат
   

Харажат лойиҳани бошқаришнинг асосий категорияси бўлиб, бундай лойиҳани баҳолаш мезонлари рақобатбардошлик ва ҳаётийликка таъсир қилади. Харажатлар кўпинча лойиҳа ресурслари қийматлари ва ишнинг сарф-харажатларига тўғри келади. Шунинг лойиҳа ресурслари тоифасини ўрганмасдан, харажатлар категориясини кўриб чиқиш мумкин эмас.
Рус тилидаги "ресурс" сўзи икки маънога эга:

1. 
   Захиралар, ҳар қандай манбалар;
   
2. 
   Зарур бўлган ҳолда мурожаат қилиш воситаси.
   

Ушанда лойиҳа ресурслари лойиҳани амалга ошириш учун зарур бўлган маблағлар мажмуаси бўлиб, уни амалга оширишни тартибга солишга сезиларли таъсир кўрсатади. Шу нуқтаи назардан, лойиҳа ресурслари лойиҳа маҳсулотини яратишда иштирок этадиган турли хил объектларни ўз ичига олади. Ресурсларга меҳнат, молиявий ва моддий-техник ресурслар, макон ва вақтинчалик ресурслар (муддат, муддатлар ва чекловлар), ахборот, интеллектуал, технологик, коммуникатсия, мажбурий ва ҳаётий ресурслар ва шу кабилар киради. Санаб ўтилган барча ресурс элементлари бир-бири билан боғлиқ. Шунинг учун ресурсларни бошқариш режалаштирилаётган кўрсаткичлар билан лойиҳа натижаларини ишлаб чиқариш учун мақбул фойдаланишни режалаштириш ва таъминлашдан иборат. Шуни назарда тутиш керакки, ҳар қандай объект, элемент, механизм, мулк фақатгина мақсад белгиланганида ва унга эришиш учун фаолият бошланганда ресурсга айланади. Ресурс янгиланмоқда, яъни манба элементларини потенсиал ҳолатдан (ҳақиқий фаол эмас) ҳақиқий ҳолатга (фавқулодда фойдаланиш учун тайёр) ўтказиш учун қасддан қилинган ҳаракатлар жараёни. Лойиҳани амалга ошириш билан бир қаторда, ресурслар лойиҳанинг якуний ва оралиқ натижаларига та ъсир этишига қараб, улардан фойдаланишнинг ўзгарувчанлигини назарда тутиб, тактик ва стратегик таъсирни олиш ва ресурсларни манипулятсия қилиш учун лойиҳа фаолиятига адекват қўшилиш асосида ресурсларни бирлаштиришни назарда тутади.
Ҳар бир ҳозирги вақтда лойиҳа ресурслари чекланган. Шу сабабли, харажатларнинг нисбатларини камайтиришни назарда тутадиган ресурсларни тежаш, агар мумкин бўлса ва иқтисодий жиҳатдан мумкин бўлса, амалга оширилган ишларнинг бирлигига қараб, ресурсларни бошқариш асосида объектив жараён сифатида қаралади.Ресурслар менежменти лойиҳалар етарли даражада сифатли, ўз вақтида етарли миқдорда бўлишини таъминлайди ва материаллар, меҳнат ресурсларидан алоқа тармоқларига керакли барча нарсалар билан таъминланади. Шунинг учун ресурсларни бошқаришнинг асосий вазифаси уларнинг оптимал режалаштиришидир. Бироқ, лойиҳада ишлатиладиган ресурсларнинг миқдори доимо камлигини тушунишингиз керак.

2. 
   Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёни
   

Лойиҳа харажатлари бошқаруви лойиҳани бошқариш жараёнида асосий жараёнларга тааллуқлидир ва лойиҳанинг тасдиқланган буджет доирасида бажарилишини таъминлаш учун шаффоф ва холис бўлиши керак.
Лойиҳа харажатларини бошқариш харажатлар сметасини, лойиҳа буджетини ишлаб чиқишни, лойиҳани бошқариш харажатларини ўз ичига олади. Ушбу лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнлари қуйидагиларни таъминлайди:

• 
  лойиҳанинг лойиҳа менежери, буюртмачи ва инвестор томонидан индивидуал ишлар, иш пакетлари ва лойиҳанинг тахминий баҳосини тушуниш (харажатларни аниқлаш жараёни);
  
• 
  лойиҳа менежери томонидан лойиҳада қачон, қанча ва қандай маблаг ъсарфланиши ҳақида аниқ тушунча (буджетни ишлаб чиқиш жараёни);
  
• 
  лойиҳада кутилмаган буджет харажатларининг йўқлиги, тасдиқланган буджетдан ҳақиқий буджетнинг ўзгариш ва ўзгаришларнинг сонини камайтириш (харажатларни назорат қилиш жараёни).
  

Харажатларни бошқариш бир қатор жараёнларни ўз ичига олади:

• 
  ресурсларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш ва уни баҳолаш;
  
• 
  муайян турдаги ишларни ва умуман лойиҳани амалга ошириш учун пул сарфлаш жадвалини тузиш;
  

□ зич вақт ва манба чекловлари доирасида ресурслар режалари учун турли вариантларни
тузиш;

• 
  лойиҳа элементлари учун сарф-харажатларни тақсимлаш таҳлили, харажат предметлари тузилишига мувофиқ турли хил турдаги ишларни бажариш;
  
• 
  ойиҳани амалга ошириш тарихини боғлаш ёки қўшимча ресурсларни жалб қилиш йўли билан лойиҳанинг иқтисодий кўрсаткичларини мақбуллаштириш йўли билан лойиҳани амалга оширишнинг энг оқилона усулини топиш.
  

Лойиҳа харажатларини бошқариш тасдиқланган бошқарув тушунчасиисиз мумкин эмас. Консепсияни ишлаб чиқишда, лойиҳанинг иқтисодий ва молиявий бошқарувининг стратегик жиҳатларини аниқлаш, лойиҳа харажатлари бошқаруви ва молиялаштириш тизимида талабларга жавоб бериш керак. Қабул қилинган иқтисодий бошқариш тушунчаси бошқа функсияни амалга оширади - бу ташкилотнинг ички қоидаларига айланади.
Лойиҳанинг барча босқичларида харажатларни бошқариш жараёни амалга оширилганлиги сабабли, бу жараён итератив-сикликдир. Лойиҳанинг ҳисобланган қиймати доимий қиймат эмас, баҳолашнинг мақсади, лойиҳа босқичига боғлиқ ва лойиҳа давомида тушунтиришни талаб қилади. Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнларининг ўзига хос хусусияти шунингдек, лойиҳаларни бошқариш жараёнлари, контент, контент, лойиҳа таваккалчилиги ва ҳоказоларни бошқариш каби яқин алоқалар билан белгиланади.
Лойиҳанинг ҳар бир босқичи учун турли хил баҳолаш усули қўлланилади. Фикр ва ниятларнинг босқичида лойиҳанинг ҳаётийлигини аниқлаш ва молиялаштириш имкониятларини баҳолаш учун унинг нархини тахминий баҳолаш шаклида дастлабки баҳолаш амалга оширилади. Ҳужжат шаклида лойиҳалаш босқичида комплекс баҳолаш амалга оширилади ва режалаштирилган харажатларни буджет чекловлари билан таққослаш учун олдиндан режалаштирилган харажатлар ҳисоблаб чиқилади. Дастлабки лойиҳа буджети шаклланиши рўй беради. Ишчи ҳужжатларни ишлаб чиқиш босқичида якуний буджет харажатлари шакллантирилади, бу лойиҳанинг қийматини бошқаришда қўлланмада қўлланиладиган маълум бир режаланган қиймат ҳисобланади. Лойиҳани амалга ошириш босқичида лойиҳанинг амалдаги қиймати ҳисобга олинади ва молиявий ресурсларнинг тежалишини ёки харажатларини қоплашни аниқлаш учун буджет харажатлар билан таққосланади.
Харажатларини баҳолашда турли усуллар қўлланилади: параметрик; тенгдош баҳолаш усули; пастдан юқорига ва юқоридан пастга қараб баҳолаш усуллари; ижрочиларнинг таклифларини таҳлил қилишга асосланган усул. Муайян усулни қўллаш лойиҳани амалга оширадиган майдон, мутахассисларнинг малакаси ва бошқа кўплаб омиллар билан белгиланади.
Лойиҳа харажатларини баҳолаш жараёнининг сифатини ошириш учун бошқарувчига қуйидаги тамойилларга риоя қилиш тавсия этилади:
Енг мақбул масъулият тамойили: энг яхшисини тушунадиган киши вазифани энг яхши деб билади. Одатда, бу ишни бевосита ижрочидир. Унинг ҳисоб-китоблари аниқдир, улар унинг тажрибаси ва тажрибасига асосланади. Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнида ижрочиларни жалб қилиш топшириқни бажариш натижаси учун мотиватсия ва масъулиятни оширишга олиб келади.
Мустақиллик принсипи: уларнинг фаолияти билан боғлиқ ҳисоб-китобларга
қарамасдан, оператсиялар ва ишларнинг баҳоланиши лозим.
Шароитларнинг этарлилиги принсипи: ишни баҳолаш ва ҳисоблашда эксперт бажариш шартлари, идеал, этарли миқдорда ресурсларга яқинлиги, ишлашнинг самарали усуллари мавжудлиги ҳақидаги тахминлардан келиб чиқиши керак. Олинган башоратлар тахминий (тахминан мақбул) бўлади. Тўғри башоратларни олиш учун, тузатиш омилларини киритиш орқали лойиҳанинг ҳақиқий чекловларини кўриб чиқиш керак. Уларнинг ишлатилиши лойиҳанинг нархини оширишга олиб келади, лекин бу оқилона ва тўғри бўлади.
Хатарлар мавжудлигини тан олиш принсипи: барча шароит ва омилларни ҳисобга олиш учун нархни баҳолашда имкони йўқ, шунинг учун кутилмаган вазиятлар ва хатарлар учун захиралар қўйиш керак. Уларнинг қиймати фақатгина вазиятда сезгир танланган захира эмас, балки мазмунли таҳлил ва ҳисоблаш натижаси бўлиши керак.
Хато қилиш ҳуқуқининг принсипи: қийматнинг ҳар қандай баҳоси аниқлик билан аниқ бўлмаслиги ва шунинг учун хато бўлиши мумкин бўлган предметдир. Шунинг учун харажатларни аниқлашда бу хатоликни камайтириш вазифаси келади. Лекин, бундай вазифани бажариш билан сиз нотўғри белгиланган харажатлар учун жарималар бўлмаслиги кераклигини тушуниб олишингиз керак, акс ҳолда режалаштириш пайтида нархнинг қиймати доимо асоссиз захиралар миқдори билан баҳоланади. Шу билан бирга, тежаш умиди хаёлпараст бўлади. Бу ҳақда Паркинсон қонунида: "Ҳар қандай буджет тўлиқ сарфланади", деб ёзилган.
Харажатларни назорат қилиш харажатларни бошқариш жараёнини якунлайди. Харажатларни назорат қилиш жараёни буджет харажатларидан юзага келадиган шубҳаларни бартараф этиш ёки уларнинг эҳтиёжларини оқлаш учун лойиҳа харажатларини мунтазам мониторинг қилиш каби ишларни ўз ичига олади; лойиҳани бажариш режасини харажат билан баҳолаш ва агар керак бўлса, лойиҳанинг келажакдаги тақдири тўғрисида бир қатор қарорлар қабул қилиш, яъни қўшимча молиялаштириш, лойиҳани ёпиш ва ҳоказоларни олиш; лойиҳага тасдиқланмаган ўзгаришларни ва буджет харажатларини чиқариб ташлаш. Лойиҳанинг нархини назорат қилишнинг замонавий усули - бу ўзлаштирилган ҳажмнинг усули.
Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёнида харажатларни баҳолаш ва прогноз қилиш, даромад ва харажатлар қисмида пул оқимлари моделларини яратиш, харажатларни бошқариш, жисмоний ривожланишни жадваллар бўйича таҳлил қилиш, жумладан, фойдаланилган ҳажмнинг усули, бизнес режалаштириш, рентабелликни таҳлил қилиш каби вазифалар турибди. Булар эса лойиҳани бошқаришнинг янги йўналиши - қиймат муҳандислиги соҳасидир.
Қиймат муҳандислик - лойиҳанинг барча босқичларида қийматларни ҳисоблаш (асослашлар) ишлаб чиқиш, иштирокчилар ўртасидаги иқтисодий муносабатларни белгиловчи фаолият майдони. Шунинг учун, умуман қиймати муҳандислик вазифаси лойиҳанинг барча босқичларида маҳсулот ва хизматларнинг нархини оптималлаштиришдир.
Қиймат муҳандислиги тизими юридик, норматив ва методологик асосга асосланган ва ўз вазифаларини бажарадиган тизим мажмуи сифатида ифодаланиши мумкин (расмга қаранг). Харидларни бошқариш тизими лойиҳанинг нархини баҳолаш ва назорат қилиш, лойиҳа харажатларини режалаштириш ва бошқариш, умуман лойиҳа учун молиялаштириш манбаларини аниқлаш, пул оқимларини режалаштириш ва даромадларни прогноз қилишни назарда тутади. Лойиҳа маҳсулоти нархини аниқлаш учун нархлаш тизими талаб қилинади.Ташкилий-бошқарув тизими лойиҳа маданиятига мос келадиган ва лойиҳа жамоаси ва лойиҳа жамоаси ва манфаатдор томонлар ўртасида самарали алоқалар ўрнатиш учун тўсиқ яратадиган ташкилот маданиятини таъминлаши керак. Техник харажатларни оптималлаштириш тизими лойиҳа маҳсулотининг қийматини камайтириш учун эҳтимолий захираларни топиш ва амалга оширишга қаратилган. Ахборотни қўллаб-қувватлаш тизими интегратсиялашган хусусиятларга эга ва лойиҳанинг ресурс ва харажатлар кўрсаткичлари бўйича маТумотларни олиш, тизимлаштириш, маТумотларни қайта ишлаш имконини беради.
Қийматни бошқариш харажатларни бошқариш жараёнини якунлайди. Харажатларни назорат қилиш жараёни буджет харажатларидан юзага келадиган шубҳаларни бартараф этиш ёки уларнинг эҳтиёжларини оқлаш учун лойиҳа харажатларини мунтазам мониторинг қилиш каби ишларни ўз ичига олади; лойиҳани бажариш режасини харажат билан баҳолаш ва агар керак бўлса, лойиҳанинг келажакдаги тақдири тўғрисида бир қатор қарорлар қабул қилиш, яъни қўшимча молиялаштириш, лойиҳани ёпиш ва ҳоказоларни олиш; лойиҳага тасдиқланмаган ўзгаришларни ва буджет харажатларини чиқариб ташлаш. Лойиҳанинг қийматини назорат қилишнинг энг замонавий усули лойиҳаларни молиялаштириш манбаларини, пул оқимини режалаштириш ва даромадларни прогнозлаштиришни ривожлантириш усулидир.
Лойиҳа маҳсулоти нархини аниқлаш учун нархлаш тизими талаб қилинади.
Ташкилий-бошқарув тизими лойиҳа маданиятига мос келадиган ва лойиҳа жамоаси ичида ва лойиҳа жамоаси ҳамда манфаатдор томонлар ўртасида самарали алоқалар ўрнатиш учун тўсиқ яратадиган ташкилот маданиятини таъминлаши керак. Малакавий муҳандисларини (лойиҳа харажатларини бошқариш соҳасидаги малакали мутахассиси, уни шакллантириш ва бошқаришнинг барча усуллари ва воситаларига эгалик қилади, шунингдек, кенг миқёсда компаниянинг самарадорлигини баҳолаш ва тахмин қилиш имконига эга) тайёрлаш тизими нафақат университет таълимига эмас, балки университет таТимидан сўнг, мажбурий ўз-ўзини тадқиқ қилишни назарда тутадиган барча турдаги таълим тадбирларини ўз ичига олиши керак.
Шундай қилиб, ресурсларни режалаштириш билан интегратсиялашишда харажатларни бошқариш лойиҳаларни бошқариш самарадорлигини оширади ва мустақил жараён сифатида қаралиши мумкин.
Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар

1. 
   Лойиҳа харажатларини бошқариш жараёни нимани англатади?
   
2. 
   Лойиҳа харажатлари бошқарувида ресурсларни бошқаришнинг роли қандай?
   
3. 
   Қиймат муҳандислик тизимининг моҳияти нимадан иборат? Лойиҳа харажатларини бошқариш учун унинг фойдаси қандай?
   

ХI БОБ. ХАВФ-ХАТАРЛАРНИ БОШҚАРИШ