Махсус таълим вазирлиги бухоро муҳандислик-технология

Факултет кенгаши раиси: __________ дотс. Ш.М.Муродов


КИРИШ
"Лойиҳа" ва "лойиҳаларни бошқариш" сўзлари турли соҳалардаги ва ҳукумат даражасидаги менежерлар томонидан ишлатиладиган терминологияда аниқ белгиланган (мустаҳкам ўрнашган). Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига кириши иқтисодий ва бошқарув фаолиятининг ихтисослашув даражасини ошириш, махсус режалаштириш усулларини ишлаб чиқиш, муддатларни назорат қилиш ва ижрочилар ўртасидаги ўзаро алоқаларни ташкил қилишни талаб этади. Бошқариш объектига янги ёндашув асослари барча ривожланган мамлакатлардан олинган лойиҳаларни бошқариш консепсияси ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 28.12.2018 йилдаги ўз маърузасида таъкидлаганидек, айни пайтда мамлакатимизда чет эл инвеститсиялари ҳисобидан 23 миллиард долларлик 456 лойиҳа амалга оширилмоқда. 2019 йилда барча манбалар ҳисобидан 138 триллион сўмлик инвеститсияларни ўзлаштириш режалаштирилган, бу 2018 йилга нисбатан 16 фоизга кўпдир.
Жорий йил билан таққослаганда тўғридан-тўғри хорижий инвеститсиялар ҳажми деярли 1,5 мартага ошиб, 4,2 миллиард долларни ташкил этади. Шу муносабат билан 142 замонавий корхонани ишга тушириш мўлжалланмоқда.
Бугунги кунда Ўзбекистонда амалга оширилаётган ислоҳотлар ва уларнинг натижалари этакчи халқаро рейтинг агентликлари томонидан эътироф этилганлиги алоҳида таъкидланиши лозим.
Шундай қилиб, биринчи марта “ФитчРатингс” ва “Стандард & Поор” нуфузли рейтинг агентликлари томонидан мамлакатимизга суверен кредитнинг халқаро рейтинги берилди. Ушбу рейтинг баҳоси “Барқарор” прогнозини беради, бу келгуси 12-18 ой ичида кўрсаткичлар пасайиши эҳтимоли камлигини билдиради. Давлатимиз раҳбари ўз маърузасида олий ўқув юртларининг илмий салоҳиятини янада ошириш, илмий ва илмий-педагогик кадрларни тайёрлашни кенгайтиришни энг муҳим масала сифатида кўтариб чиқди.
Замонавий компаниялар, турли тармоқлар ва ҳатто бутун давлатлар ўзларини лойиҳага йўналтирилган бўлиб, натижада лойиҳаларни қандай қилиб самарали ва оқилона бошқаришни ўрганиш зарурлигига тушунишади. Қадим замонларда амалий фаолият сифатида пайдо бўлган ва 20-асрнинг иккинчи ярмида илмий ва услубий интизом сифатида шаклланишини бошдан кечирган лойиҳаларни бошқариш, халқаро ва миллий профессионал ташкилотлар ва стандартлар тизими билан бир қаторда ўрнатилган терминология ва услублар ҳамда воситалар тўпламига эга бўлган энг истиқболли ва энг кўп талаб қилинган бошқарув методологиясига айланди.
Сўнгги йилларда ўзининг ривожланишида лойиҳа методикаси бир қатор муҳим босқичларни ўтган. Кўриб чиқилаётган услубларни ишлаб чиқишда 1950-1960 йилларда асосий воситалар ва асосий методологик ҳамда амалий ёндашувлар яратилганда муҳим натижаларга эришилди. Бундан ташқари, 1970-1990 йилларда профессионал ташкилотлар ташкил этилди ва индивидуал (алоҳида) лойиҳаларни бошқаришда ишлаб чиқилган стандартлаштириш ва амалиёт усуллари яратилди.
1990-йилларда лойиҳаларни бошқариш (манагемент бй прожеcтс) ёрдамида бошқариш тушунчаси пайдо бўлди ва лойиҳаларни бошқариш бевосита компанияга келди. Кўплаб корхона ва ташкилотларда лойиҳа портфеллари ва дастурларини бошқариш учун методологиялар пайдо бўлди, лойиҳаларни бошқариш бўйича корпоратив тизимлари (ЛБКТ) яратилди. Компанияларда лойиҳа бошқарувининг етуклигини ўлчаш усулларини ишлаб чиқиш зарурати пайдо бўлди ва бундай методлар ишлаб чиқилди ҳамда стандартлаштирилди.
Сўнгги йилларда мослашувчан лойиҳа бошқаруви методологиялари машҳурликка эришмоқда, улар умумлаштирилиб, тушунилмоқда ва фаол оммалашмоқда.
Буларнинг барчаси "Лойиҳаларни бошқариш" фанини ўрганишнинг долзарблиги ва ўз вақтида эканлигини белгилайди.
"Лойиҳаларни бошқариш” фанини ўрганишдан мақсад талабаларни лойиҳа бошқарувининг моҳияти ва воситалари билан таништириш, лойиҳа сиклининг турли босқичларида малакали қарорлар қабул қилиш, лойиҳа бошқарув функсияларини муваффақиятли бажариш, лойиҳа жамоасини тузиш ва лойиҳа тузилмасини яратиш ҳамда лойиҳа қарорларини экспертизадан ўтказиш имконини беради.
Фанни ўрганиш вазифалари қуйидагилардир:

• 
  талабаларни лойиҳа бошқарувини ривожлантириш тарихи билан таништириш;
  
• 
  лойиҳаларни бошқариш тизимининг илмий, назарий ва услубий асосларини тадқиқ этиш;
  
• 
  лойиҳаларни таснифлаш, тадбиқ этиш ва баҳолашда услубий ёндашувларни ўзлаштириш;
  
• 
  лойиҳанинг ҳаётий жараёнининг турли босқичларида асосий лойиҳа иштирокчиларининг роли ва функсияларини ўрганиш;
  
• 
  ташкилий шакллар ва лойиҳаларни бошқариш тузилмалари билан танишиш;
  
• 
  лойиҳаларни бошқаришнинг асосий жараёнлари ва функсияларини ўрганиш;
  
• 
  лойиҳаларни экспертизадан ўтказиш, баҳолаш ва танлаш тартиблари билан танишиш;
  
• 
  лойиҳаларни молиялаштиришнинг асосий манбаларини тадқиқ қилиш;
  
• 
  бизнесни режалаштириш лойиҳаларининг маҳоратини ошириш; лойиҳа рискларини аниқлаш ва баҳолаш.
  

Тадқиқот предмети лойиҳа бошқариш объектидир. Барча материаллар мутахассислик ва соҳаларда ўқитиш учун таълим стандартлари талабларини инобатга олган ҳолда танланган.
Ўқув қўлланмасини тайёрлашда кўплаб нуфузли манбалар кенг қўлланилди: адабиётлар, қўлланмалар, стандартлар, лойиҳаларни бошқариш билан бевосита ёки билвосита боғлиққоидалар. Қўлланма иқтисодий ва қурилиш мутахассисликлари ва олий ўқув юртлари ҳудудларида ўқитишнинг барча шакллари, шунингдек, амалий фойдаланиш учун мўлжалланган.

I- БОБ. ЛОЙИҲАЛАРНИ БОШҚАРИШНИНГ МОҲИЯТИ

1. 
   Лойиҳаларни бошқаришнинг моҳияти
   

"Лойиҳа" тушунчаси бир нечта белгилар билан тавсифланган турли хил тадбирларни (фаолиятларни) бирлаштиради, улардан энг кенг тарқалгани қуйидагилар:

• 
  аниқ мақсадларга эришиш, аниқ натижаларга эришиш;
  
• 
  бир нечта ўзаро боғлиқ ҳаракатларнинг мувофиқлаштирилиши;
  
• 
  муайян бошланиш ва тугаш билан чекланган вақт.
  

Лойиҳанинг ишлаб чиқариш тизимидан фарқи шундаки, лойиҳа бир маротаба эмас, балки даврий фаолият. Кетма-кет ишлаб чиқариш олдиндан белгиланган муддатга эга эмас ва талабнинг мавжудлиги ва ҳажмига боғлиқ. Талаб йўқолганда, ишлаб чиқариш жараёни тугайди. Соф ишлаб чиқариш айланиши лойиҳалар эмас.
Бироқ охирги пайтларда дизайн ёндашуви доимо ишлаб чиқаришга йўналтирилган жараёнларга тобора кўпроқ қўлланилмоқда. Мисол учун, муайян даврда ишлаб чиқариш ҳажмини белгиланган буджетга асосан ошириш ёки шартнома бўйича етказиб бериш муддатлари мавжуд бўлган баъзи буюртмаларни бажариш.
Лойиҳанинг якуний натижасини олиш учун қанча вақт керак бўлса, лойиҳа тизими сифатида лойиҳа мавжуд. Лойиҳанинг консепсияси фирма ёки корхона консепсиясига зид келмайди ва унга тўлиқ мос келади. Бундан ташқари, лойиҳа кўпинча компаниянинг фаолиятининг асосий шакли бўлади. Мутахассиснинг ўзига хос вазифасига қараб, ҳар бири мавжуд бўлиш ҳуқуқига эга бўлган "лойиҳа" атамасининг бир қанча таърифлари мавжуд. Энг умумий шаклдаги лойиҳа (ингл.прожеcт) - "масалан, катта корхона, масалан, ўйланадиган ёки режалаштирилган нарса" (Wебстер изоҳли луғати). Мунтазам (тизимли) ёндашув нуқтаи назаридан, лойиҳа дастлабки ҳолатдан сўнгги ҳолатга ўтиш жараёни деб қаралиши мумкин - натижа бир қатор чекловлар ва механизмларнинг иштироки билан боғлиқ.
“Лойиҳа бошқаруви тўғрисидаги билимлар Кодексида” лойиҳа - бу муайян дастлабки маълумотларга ва уни қандай ҳал қилишни белгилайдиган зарур натижаларга (мақсадларга) эга бўлган вазифадир. Лойиҳа мақсади (муаммоси), уни амалга ошириш воситаси (муаммони ҳал қилиш) ва амалга ошириш жараёнида олинган натижаларни ўз ичига олади.
Инвеститсия лойиҳаси режалаштирилган натижани олиш ва белгиланган муддатларда муайян мақсадларга эришиш учун интеллектуал, молиявий, моддий, инсоний, шу жумладан, маълум миқдорда ресурсларни инвеститсиялашни ўз ичига олган инвеститсион (сармоявий) ҳаракатлар сифатида тушунилади. Инвеститсия лойиҳасининг молиявий натижаси кўпинча фойда / даромад ҳисобланади, аниқ (моддий-ашёвий) натижалар - янги ёки реконструксия қилинадиган асосий воситалар (объектлар) ёки молиявий воситаларни ёки моддий бўлмаган активларни кейинчалик даромад келтирадиган тарзда сотиб олиш ва улардан фойдаланиш.
Айрим жисмоний объектлар (бинолар, иншоотлар, ишлаб чиқариш комплекслари) лойиҳа натижалари сифатида фаолият олиб борадиган бўлса, лойиҳа таърифи қуйидагича ифодаланиши мумкин: Лойиҳа- бу мақсадли, олдиндан ишланган ва режалаштирилаётган жисмоний объектларни ишлаб чиқариш ёки модернизатсия қилиш, технологик жараёнларни, улар учун ташкилий ҳужжат, моддий, молиявий, меҳнат ва бошқа ресурслар, шунингдек бошқарув қарорлари ва уларни амалга ошириш чора-тадбирлари.
Шундай қилиб, лойиҳанинг замонавий маъноси - бу бизнинг дунёмизни ўзгартирадиган нарсалардир: уй-жой ёки саноат иншоотини қуриш, илмий тадқиқотлар дастури, корхонани реконструксия қилиш, янги ташкилот тузиш, янги ускуналар ва технологияларни ишлаб чиқиш, кема қурилиши, кино яратиш, минтақани ривожлантириш, - буларнинг барчаси лойиҳалар ҳисобланади.
"Лойиҳаларни бошқариш" - махсус ва профессионал билимларни бирлаштирадиган синтетик фандир. Махсус билим лойиҳалар (қурилиш, инноватсион, таълим, атроф-муҳит, тадқиқот, қайта қуриш ва бошқалар) билан боғлиқ фаолият соҳасининг хусусиятларини акс эттиради. Бироқ, турли лойиҳалар учун муваффақиятли қўлланиладиган усуллар ва воситалар ёрдамида, лойиҳанинг барча йўналишлари бўйича лойиҳаларга хос бўлган умумий мунтазамликларни ўрганиш натижасида олинган билимлар туфайли лойиҳаларни бошқариш ҳақиқий мустақил фанга айланди.
Лойиҳаларни бошқариш усуллари қуйидагиларни бажаришга имкон беради:
• лойиҳанинг мақсадларим аниқлаб олиш ва уни оқлаш;

• 
  лойиҳанинг тузилишини аниқлаш (суб-мақсадлар, амалга ошириладиган ишларнинг асосий босқичлари);
  
• 
  зарур миқдор ва манбаларни аниқлаш;
  
• 
  ижрочиларни, хусусан, савдо-сотиқ ва тендер савдони ўтказиш йўли билан
  

танлаш;

• 
  шартномаларни тайёрлаш ва тузиш;
  
• 
  лойиҳанинг вақтини белгилаш, уни амалга ошириш режасини тузиш, керакли ресурсларни ҳисоблаш;
  
• 
  лойиҳа буджети ва сметани ҳисоблаш;
  
• 
  рискларни режалаштириш ва ҳисобга олиш;
  
• 
  лойиҳанинг амалга оширилиши устидан назоратни таъминлаш ва бошқалар.
  

Лойиҳаларни бошқариш - ишларнинг таркиби ва кўлами,лойиҳа
иштирокчиларининг харажатлари, вақти, сифати ва қондирилиши бўйича лойиҳада аниқ натижаларга эришиш учун замонавий услублар, асбоб-ускуналарни ва бошқарув технологияларини қўллаш орқали унинг мақсадларига самарали эришишга қаратилган лойиҳа айланиши давомида меҳнат, молиявий ва моддий-техника ресурсларини режалаштириш, бошқариш, мувофиқлаштириш методологияси.
Ғарбда кенг тарқалган лойиҳа бошқарувининг "жараён" тушунчаси қизиқиш уйғотади. Унинг моҳияти лойиҳа бошқарувининг (ЛБ) мураккаб интегратсиялашган табиати унинг таркибидаги жараёнлар ва уларнинг ўзаро боғлиқлиги билан тавсифланади. Бу ҳолатда жараёнлар бошқарув функсияларини амалга ошириш билан боғлиқ бўлган ҳаракатлар ва тартиблар сифатида тушунилади.
Лойиҳа бошқаруви схемалари учун қуйидаги вариантлар мавжуд:
“Асосий” тизим. Лойиҳа менежери (менеджер) мижознинг вакили ("агент") бўлиб, қабул қилинган қарорлар учун молиявий жавобгар эмас. Касбий менежмент (бошқарув) учун литсензияга эга лойиҳа иштирокчиси бўлган ҳар қандай юридик ёки жисмоний шахс бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, лойиҳа менежери лойиҳани ишлаб чиқиш ва амалга оширишни мувофиқлаштириш ва бошқаришни таъминлайди ҳамда бошқа лойиҳа иштирокчилари (мижоз ёки буюртмачидан ташқари) билан шартнома муносабатларидан иборат бўлмайди.
Тизимнинг афзаллиги - лойиҳа менежерининг холислиги, камчиликлари - лойиҳанинг натижалари учун жавобгарлик бутунлай мижозга тегишли (масъулият бутунлай мижозга юкланади).
“Мураккаб (кенгайтирилган) бошқарув” тизими. Лойиҳа менежери (менежер) - лойиҳа учун белгиланган (баҳоланган) нарх бўйича жавобгарликни олади. Лойиҳа менежери лойиҳа жараёнларини ўзи, мижоз ва лойиҳа иштирокчилари ўртасида тузилган шартномаларга мувофиқ бошқаради ва мувофиқлаштиради. "Асосий" тизимда б ўлгани каби, ҳар қандай юридик шахс ёки жисмонийшахс - профессионал бошқарув учун литсензияга эга бўлган ва мижозга бўлган мажбуриятларини бажара оладиган лойиҳа иштирокчиси бўлиши мумкин. Лойиҳа менежери лойиҳани бошқаради, етказиб бериш ва муҳандислик ишларини мувофиқлаштиради. Бундай ҳолда, жавобгарлик шартнома доирасида лойиҳа бошқарувчисига юкланади.
“Таёр ҳолда топшириш” тизими. Лойиҳа менежери (менежер) лойиҳа-конструкторлик фирмаси бўлиб, мижоз у билан лойиҳанинг эълон қилинган қиймати буйича “таёр ҳолда топшириш”шартномасини тузади.

2. 
   Лойиҳаларни бошқариш тарихи
   

Ҳар қандай лойиҳа бир неча фазалардан (босқичлардан) ўтади. Албатта, барча фазалар (босқичлар) орқали лойиҳани амалга ошириш учун улар бирон-бир тарзда бошқарилиши керак. Шу маънода Миср пирамидаси ёки Хитойнинг буюк деворининг қурилиши каби машҳур лойиҳаларни бошқарган. Бошқарилувчи - муваффақиятсиз эмас (муваффақиятни фақат ўз вақтида бажариш ёки техник натижалар билан баҳолаймиз) - мудофаа, ёқилғи-енергетика ва собиқ Совет Иттифоқининг бошқа тармоқларидаги лойиҳалар ҳам бошқарилган.
ХХ асрнинг 50-йилларида бозор иқтисодиётига эга бўлган ривожланган Ғарб мамлакатларида "Лойиҳаларни бошқариш" (Прожеcт Манагемент) каби мустақил дисиплинига эҳтиёж пайдо бўлди. Бу лойиҳалар миқёсини кенгайтириш ва лойиҳа муваффақиятининг консепсияси биринчи навбатда ажратилган маблағлар, жамғармалар ва фойда маржлари миқдори билан якуний харажатларига мос келиш йўли билан ўлчанганлиги сабаб бўлди. Охиргиси эса, ўз навбатида, менежмент мавзусини ташкил этувчи бир қатор вазифаларни ҳал қилишнинг мураккаблигига (тизимлилигига) боғлиқ эди.
50-йилларнинг охирларида лойиҳаларни бошқаришнинг биринчи усулларидан бири тармоқни режалаштириш ва бошқариш усуллари (CПМ ва ПЕРТ усуллари) ишлаб чиқилди. Дастлаб улар “Атлас” ракета дастурини ва катта синтетик толалар заводини қуришда фойдаланган. 1960-йилларнинг ўрталарида бу услублар фаол ўрганилиб, ва камроқ даражада СССРнинг капитал қурилиш амалиётига жорий этила бошлади.
Шуни таъкидлаш керакки, 1930 йиллар охирида совет олимлари Гантт жадваллари ва сиклграммалари ёрдамида тақвимли режалаштириш ва оқимли қуришнинг назарий асосларини ва амалий усулларини ишлаб чиқдилар, бу эса кўп жиҳатдан кейинчалик яратилган лойиҳа бошқарув аппарати пойдевори ҳисобланади.
1970-йилларда Ғарбда кўплаб йирик компаниялар, шиддатли рақобат шароитида ўз фаолиятларининг кенгайиши ва мураккаблиги билан жавоб берадиган лойиҳаларни бошқариш усулларини ишлаб чиқиш ва қўллашни бошлади. Ушбу жараённинг тезлашиши компютер ахборотларини ишлаш тизимларини кенг жорий этиш орқали таъминланди. Ҳозирги вақтда лойиҳа бошқаруви барча ривожланган мамлакатларда эътироф этилган инвеститсия услубига айланди.

3. 
   Лойиҳа ва инвеститсияларни бошқаришнинг ўзаро боғлиқлиги
   

Мамлакатимизда амалга оширилаётган кенг кўламли дастурий мақсадларни бошқариш усулини ўз ичига олган ҳар қандай қайта қуриш жараёнини тартибга солишнинг тасдиқланган воситаси бўлиб, унга мувофиқ қатор давлатлараро, минтақавий, тармоқ ва объектларга мўлжалланган мақсадли дастурлар яратилди. Уларнинг ҳар бири ўзаро боғлиқ бўлган комплекс (ресурслар, атамалар ва ижрочилар учун) лойиҳаларидир. Уларнинг амалга оширилиши лойиҳани бошқариш консепсиясига асосланган (прожеcт манагемент). Консепсиянинг асоси лойиҳага ҳар қандай тизимнинг (масалан, корхонанинг) бошланғич ҳолатидаги вақт ва пул сарфлаши билан боғлиқ бўлган ўзгариш сифатида қарашидир. Буджет ва вақт чекловлари доирасида олдиндан белгиланган қоидаларга мувофиқ амалга ошириладиган ушбу ўзгаришлар жараёни ушбу янги синтетик фаннинг моҳиятини ташкил этади. Бундай ёндашув иқтисодиёт ва бошқарувдаги барча ўзгаришларни инвеститсия лойиҳалари тизимига, уларни бошқаришни эса инвеститсиявий бошқарувга олиб боришга имкон беради (шунингдек, инвеститсияларни бошқариш ҳам деб айтадилар).
Замонавий шароитда лойиҳаларни бошқариш усуллар ва воситалартўплами инвеститсияларни бошқаришнинг юқори самарадорли методологиясини ўзида акс эттириб, қуйидагиларга имкон беради.

• 
  Инвеститсиялар бозорини таҳлил қилиш ва унинг инвеститсион портфелини шакллантириш, уни рентабеллик, хавф ва ликвидлик мезонлари бўйича баҳолаш;
  
• 
  хавф омиллари ва ноамқликлами ҳисобга олган ҳолда инвеститсиялар самарадорлигини баҳолаш;
  
• 
  инвеститсия ресурсларига бўлган эҳтиёжни баҳолаш, қарзга олинган ва қарз маблағларидан фойдаланишнинг мақсадга мувофиқлигини баҳолаш билан компания инвеститсион ресурсларини шакллантириш стратегиясини ишлаб чиқиш;
  
• 
  муайян лойиҳаларнинг инвеститсион жозибадорлигини танлаш ва баҳолаш;
  
• 
  индивидуал молия воситаларининг инвеститсион сифатини баҳолаш ва энг самарали воситаларни танлаш;
  
• 
  муайян инвеститсия лойиҳалари ва дастурларини амалга оширишни режалаштириш ва тезкор бошқариш;
  
• 
  харидлар ва таъминот тартибини шунингдек, лойиҳа сифатини бошқаришни ташкил
  

етиш;

• 
  инвеститсион жараённи самарали амалга оширишни, шу жумладан ўзгаришларни бошқариш ва самарасиз лойиҳаларни ўз вақтида ёпиш (айрим молиявий воситаларни сотиш) ва капитални қайта инвеститсиялаш бўйича қарорлар тайёрлаш;
  
• 
  лойиҳани тугаллашни ташкил этиш, кўпинча лойиҳанинг умуман бажарилишига салбий таъсир кўрсатадиган инвеститсия бошқарувининг психологик аспектларини тўлиқ ҳисобга олиш.
  

4.