|
Тўйинган газ нам сақланмасининг ҳароратига боғлиқлиги
3.1- жадвал
Кўрсатгичлар
|
0°С ҳарорат
|
0
|
10
|
20
|
30
|
40
|
50
|
60
|
70
|
80
|
90
|
Нормал шароитда (0°С, 101.3кПА) 1м3 куруқ газдаги нам сақчанманинг микдори, гр
|
5
|
10.1
|
19.4
|
35.9
|
64.6
|
114
|
202
|
370
|
739
|
1950
|
Ёнувчи газлар пайдо бўлишига ва олинишига қараб табиий газлар ва сунъий газларга бўлинади.
Газнинг физикавий хусусиятлари
3.2- жадвал
Газлар
|
Кимёвий
формуласи
|
Молекуляр
массаси
|
Н.ф.ш.
(00 C.101,3кПа)да
молекуляр ҳажми
|
Н.ф.ш.
(00С,101,3 кПа)да
зичлиги кг/м3
|
Ҳавога нисбатан
нисбий зичлиги
|
Азот
|
N2
|
28,016
|
22.4
|
1,2505
|
0,9673
|
Ацеителин
|
С2 Н12
|
26.038
|
22,24
|
1,1707
|
0,9653
|
Водород
|
Н2
|
2.016
|
22,43
|
0.08999
|
0.0695
|
Cув буғи
|
H20
|
18,016
|
23,45
|
0,768
|
0,5941
|
Ҳаво (СО,сиз)
|
-
|
28,96
|
22.4.
|
1.2918
|
1
|
Олтингугурт икки оксиди
|
SО2
|
64,066
|
21,89
|
2,9263
|
2,2635
|
Углерод икки оксиди
|
СО2
|
44,011
|
22,26
|
1.9768
|
1.5291
|
Кислород
|
02
|
32
|
22,39
|
1,429
|
1,1053
|
Углерод оксиди
|
СО
|
28,011
|
22,41
|
1,25
|
0.9669
|
Водород сульфиди
|
Н2С
|
34,082
|
22,14
|
1.5392
|
1,1906
|
Метан
|
СН4
|
16,043
|
22,38
|
0,7168
|
0,5545
|
Этан
|
С2Н6
|
30,07
|
22,18
|
1,3566
|
1.049
|
Пропан
|
С3Н8
|
44,097
|
21,84
|
2,019
|
1,562
|
Н-бутан
|
С4Н10
|
58,124
|
21,5
|
2,703
|
2,091
|
Изобутан
|
С4Н10
|
58,124
|
21,78
|
2,668
|
2,064
|
Пентан
|
С5Н12
|
72,151
|
-
|
3,227
|
2,491
|
3.2. Суюлтирилган углеводородли газлар
Суюлтирилган углеводородли газлар (СУГ) деб атроф муҳит ҳароратида ва атмосфера босимида газ ҳолатдаги кўринишга эга бўлиб, босимнинг бир оз ошиб бориши (ҳарорат пасаймасдан) билан суюқ ҳолатга ўтадиган, углеводородлар ёки уларнинг аралашмасига айтилади.
Суюлтирилган углеводородли газларнинг асосий манбалари-газ конденсати пайдо бўлган жой ва «ҳамроҳликда» нефть маҳсулотлари билан бирга чиқувчи газлар ҳисобланади.
СУГ газларнинг асосий таркибига (компонентларига) тўйинган углеводородли газлар, очиқ тузилишга бўлган «алкан»лар киради. Уларнинг умумий химиявий формуласи қуйидаги кўринишга эга булади: С2Н2n+2.
Алканлар рангсиз модда бўлиб, нефть маҳсулотининг ҳидини тарқатади, сувда эримайди. Улар бошқа моддалар билан бирикмайди ва секинроқ реакцияга киришади. Метан (СН4) ва этан (С2Н6)лар газдир, метан -82.10С, этан эса +32,3°Сдан паст бўлганда конденсатланади.
Пропан, нормал бутан ва изобутан мўътадил шароитда газ ҳолатида бўлиб, босими бир оз оширилса, яъни босими (МПа)да 0,47 (пропан), 0,115 (бутан) ва 0,161 (изобутан) ва ҳарорати t=0°C бўлганда конденсатланиб, суюқ ҳолатга ўтади.
СУГнинг бундай хоссаси, яъни пропан-бутан аралашмаси газ таъминоти тизими учун фойдаланишда энг сифатли манба ҳисобланади. Бу газларни, айниқса истемолчиларга етказилиб берилиши ва уларнинг сақданиши суюқ ҳолатда бўлиб, улардан ёқиш учун фойдаланиш жуда қулайдир.
Ҳозирги пайтда катта миқдордаги енгил углеводородлар (этан, пропан, этилен, пропилен ва ҳ.к.) кимё саноати учун энг керакли хом ашёдир. Шунинг учун ҳам СУГлар коммунал маиший корхоналари истеъмолчиларига ишлатилишда таркибида бутан миқдорининг кўп бўлганлиги учун маъқулдир. Суюлтирилган техникавий углеводородли газлар таркибига кирувчи баъзи бир газларнинг физик-кимёвий хоссалари 3.3-жадвалда келтирилган.
Техникавий суюлтирилган углеводородли газларнинг таркибига кирувчи углеводородларнинг физик-кимёвий хоссалари
3.3. жадвал
Газлар
|
Кимёвий формуласи
|
Критик ўлчамлари
|
Қайнаш ҳарорати
(Р=0.1013 МПа)
|
Ҳарорати 0С
|
Босими, МПа
|
Зичлиги,
кг/м3 н.ф.ш
|
Метан
|
СН4
|
-82.6
|
4.64
|
0.7168
|
-162.6
|
Пропан
|
С3Н8
|
95.7
|
4
|
2.019
|
-42.1
|
Н-бутан
|
н-С4Н10
|
152.8
|
3.66
|
2.703
|
-0.5
|
Изобутан
|
и-С4Н10
|
134
|
3.45
|
2.668
|
-10.2
|
Н-ненган
|
С5Н12
|
197.2
|
3.24
|
3.221
|
+36.2
|
Суюлтирилган углеводородли газларнинг таркиби давлат стандарт ўлчами (ГОСТ) орқали аниқланади. Бу ўлчамларга асосан СУГнинг уч хил тури истемолчиларга ёқилги сифатида етказилиб берилади.
Биринчиси: Техникавий қишги пропан-бутан аралашмаси (ТҚПБА)
Иккинчиси: Техникавий ёзги пропан-бутан аралашмаси (ТЁПБА)
Учинчиси: Техникавий бутан (ТБ)
Углеводородли суюлтирилган газларнинг таркиби қишги ва ёзги бўлиши ташқи атмосфера ҳаво ҳарорати билан боғланган. СУГнинг балон ичидаги буғланиш жараёни унинг очиқ ҳавода ёки ер остида ўрнатилганлигига ҳам боғлиқ. Қиш фаслида ҳарорат паст бўлганида керакли босимни сақлаш учун СУГнинг таркибида енгил компонентлар (пропан)нинг миқдори кўп бўлиши керак. Ёз фаслида эса пропаннинг миқдори кам бўлгани маъқул. Кейинги пайтларда Республикамизда СУГдан турли хил автотранспортлар учун мотор ёқилғиси сифатида кенг миқиёсда фoйдаланилмоқда. Бу эса мамлакатимиз иқтисоди учун тежамли ёқилғи бўлиши билан биргаликда, атроф-муҳитнинг транспорт воситаларидан ифлосланишининг камайишига олиб келади.
3.3. Сунъий газлар
Сунъий ёнувчи газлар ишлаб чиқариш усулига қараб икки асосий гуруҳга бўлинади:
1. Юқори ҳароратли (1000°Сгача) ва ўртача ҳароратли (600°Сгача) бўлиб, қаттиқ ёки суюқ органик ёқилғини кислородсиз қайта ишлов натижасида олинади.
2. Қаттиқ ёқилғидан қолдиқсиз ишлов бериш натижасида ажратиб олиш йўли билан ҳосил бўладиган газ.
Биринчи гуруҳга кирувчи газлар-коксли, торфли (сланцевий) газлар бўлиб, термик печларда қаттиқ ёки суюқ ёқилғини ҳавфсиз қиздириш натижасида олинади. Бундай ҳолатда, яъни ёнувчи газларни термокимёвий ажратишда, манбавий ёқилғидан ташқари кокс, тошкўмир, битум эритмаси, бензин, керосин ва ҳ.к.лардан ҳам катта миқдорда ёнувчи сунъий газлар ажралиб чиқади.
Масалан: бир тонна тошкўмирни қайта ишлаганда 300-350м3 кокисли ёнувчи газ олиш мумкин, бир тонна сланецдан эса 350-400м3 сланецли ёнувчи газ олиш мумкин. Сунъий газлар ёнганда ундан ажралиб чиқадиган иссиқлик миқдори Qён.паст=16000-18000кЖ/м3 ташкил этади ва унинг зичлиги р=0,45÷0,5кг/м3га тенг бўлади.
Газлаштириш, яъни суъний газ ҳосил қилиш учун ёқилғига қайта ишлов бериб, термокимёвий ажратиш усули қўлланилади. Бунинг натижасида ёқилғидан углерод, кислород, сув буғи ажралиб чиқиб, ёнувчи газлар пайдо бўлади. Газлаштиришнинг маҳсули бу ёнувчи газ, кул ва қуримдир.
Ёқилғидан ёнувчи газ ажратиб олувчи ускунага газ генератори деб айтилади, бундай усул билан олинган газларга генераторли газ деб айтилади. Сунъий газлар асосан йирик металлургия саноати мавжуд бўлган ҳудудларда, металларни эритувчи, шиша эритувчи, йирик қувватли печлар мавжуд бўлган корхоналардан кўпроқ олинади ва ишлатилади. Суъний газларнинг асосий камчиликлари, уларнинг ўта заҳарлилиги ва ажралиб чиққан иссиқлигининг паст миқдорда эканлигидир. Мамлакатимизда сунъий газ ишлаб чиқариш кейинги пайтларда тугатилган бўлиб ундан фойдаланиш тежамли эмас.
4. Газ таъминот тизимини лойихалаш
Режа:
1.Шаҳар газ таъминоти системалари
2.Газ таъминоти тармоқлари учуи ишлатиладиган газ қувурлари, бошқарув арматуралари ва ускуналари
Шаҳар газ таъминоти системаларига қўйилган асосий талаб шундан иборатки, шаҳар истеъмолчилари учун керакли бўлган газ миқдори билан таъминлаш системалари ишончли ва узлуксиз таминлаб туриши, фойдаланиш учун қулай, фойдаланиш даврида хавфсизлиги таъминланган, авария ҳолатида ҳам тезкорлик билан қайта тикланиши мумкинлиги, тежамкор бўлиш керак.
Газ таъминоти системаларини лойиҳалашда қуйидагиларни эътиборга олиш, яъни лойиҳаланаётган шаҳарнинг жойлашиши, қурилиш майдонининг зичлиги, кўча-йўлакларнинг кенглиги, турли хил муҳандислик коммуникацияси тармоқлари билан оралиқ масофалари, иқлимий ва геологик шарт-шароитлар ҳ.к. ҳисобга олиниши шарт.
Газ қувурлари фойдаланиш хизматига қараб магистрал, шаҳар ва саноат корхоналари учун мўлжалланган бўлиши мумкин. Шаҳар газ қувурлари ўз навбатида қуйидагиларга бўлинади:
Do'stlaringiz bilan baham: |
