Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi faninidan

Intеrnеt saytlari 
11. http://www.school.edu.ru. 
12. http://www.inter-pedagogika.ru 
13. www.newhorizons.org. 
14. http://www.pharmax.m/articles. 
15. http://www.pravoteka.ru. 
 
 
 
 
 
 

---

6 
 
Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta’lim va tarbiya berishga alohida 
e’tibor qaratilmoqda. Ta'lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi bo‘lgan. 
Chunki,  inson  jamiyatdagi  barcha  munosabatlar,  aloqalarning  markazida  turadi. 
Fan-texnika  va  axborotdagi  revolyusiya  inson  va  uning  ilmiy  –  ma’rifiy 
potensialini chet til o‘qitish taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylantirdi. 
Kelajakda  erishishimiz  lozim  bolgan  buyuk  maqsadlarga  yyetishish  uchun 
eng  avvalo  yuqori  malakali,  zamon  talabiga  javob  beradigan  mutaxassis  kadrlar 
tayyorlashimiz kerak. 
«Biz  oldimizga  qanday  vazifa  qo‘ymaylik,  qanday  muammoni  yechish 
zaruriyati  tug‘ilmasin,  gap  oxir-oqibat  baribir  kadrlarga  borib  taqalaveradi. 
Mubolag‘asiz  aytish  mumkinki,  bizning  kelajagimiz,  mamlakatimiz  kelajagi 
o‘rnimizga  kim  kelishiga  yoki  -  boshqacharoq  aytganda,  qanday  kadrlarni 
tayyorlashga bog‘liqdir» 
Mamlakatimizda qabul qilingan «Ta'lim to‘g‘risidagi qonun» va 1997-yildan 
kuchga kirgan kadrlar tayyorlashning «Milliy dastur»i bo‘yicha butun ta’lim tizimi 
isloh  qilinar  ekan,  asosiy  diqqat  ana  shunday  saviyadagi  kadrlar  tayyorlashga 
qaratilgan. 
Yoshlar  tarbiyasi  hamda  ularni  tarbiyalashda  ta'lim  tizimining  naqadar 
ahamiyatga  egaligi,  Brinchi  Prezidentimizning  Yevropa  xavfsizlik  va  hamkorlik 
tashkilotining 
«Ta'lim-kelajikka 
yo‘naltirilgan 
sarmoya» 
mintaqaviy 
konferensiyasi  ishtirokchilariga  yo‘llagan  tabrigidagi  ushbu  jumlalardan  ham 
anglash mumkin: «Hozirgi paytda bir haqiqatni har qachongidan ko‘ra teran anglab 
olish muhim ahamiyatga ega. Samarali ta’lim tizimini yaratmasdan turib, jamiyatni 
isloh  etish  bo‘yicha  belgilangan  vazifalar  ijrosini  tasavvur  etish  qiyin.Ushbu 
sohaga  ustuvor  ahamiyat  berilishi  shubhasiz,  uning  kelgusi  taraqqiyoti  uchun 
zamin hozirlashdir». 
Bilimdon  mutaxassis  kadrlarni  tayyorlash,  inson  salohiyatini  yuzaga 
chiqarish esa har jihatdan ustozlarga, ularning bilimdonlik bilan oqitish jarayonini 
tashkil  qilishi  va  dars  berishiga  bog‘liq.  Shuining  uchun  ham  o‘quv  jarayonini 
tashkil  etish,  talabalarning  chuqur  bilim  olishiga  yordam  beruvchi  o‘quv 
uslublarini  qo‘llashga  alohida  e‘tibor  qaratilmoqda.  Xozirgi  davrda  o‘quv 
jarayonini  tashkil  etish  o‘qituvchidan  chuqur  bilimgina  emas,  balki  pedagogik 
mahoratga  ega  bo‘lishini,    dars  berishning  turli  metodlarini  bilishni  hamda  o‘z 
ustida  ishlashni talab qiladi.  
Oliy o‘quv yurtining talabalari keng doiradagi chet til o‘qitish muammolarni 
aniqlash,  tahlil  qilish,  chet  til  o‘rganish  va  o‘rgatishdagi  rivojlanish 
tendensiyalariga baho berish, bu o‘zgarishlar kelajakda qanday natijaga olib kelishi 
mumkinligini his qila bilishi, ko‘z o‘ngiga keltira bilishni o‘rganishi zarur. Buning 

---

7 
 
uchun  esa  chet  til  o‘qitish  metodikasini  bilish  chuqur  talab  etiladi
1
.  Dars  o‘tishda 
to‘g‘ri metod tanlanmasa, nazariy jihatdan o‘qituvchining bilimi yuqori bo‘lishidan 
qat'i  nazar,  kutilgan  natija  bo‘lmaydi.  O‘qituvchining  bilimi  pedagogik  mahorat 
bilan qo‘shilgandagina o‘quv jarayonini samarali tashkil etish mumkin. Dars berish  
metodikasi  (usluyati)ning predmeti, bu dars berish(o‘qitish) jarayonining o‘zidir. 
Odatda, metodika (uslubiyat) deganda ilmiy bilish faoliyatining shakllari va 
metodlari  majmui  haqidagi  fan  tushuniladi.  Bu  —  nazariy  jihatdan  qo‘yilgan 
maqsadga  yetish,  haqiqatni,  reallikni,  faoliyatni  nazariy  yoki  amaliy  bilish, 
o‘rganishning usullari yoki operatsiyalari majmuidir. 
O‘qitish metodikasi tushunchasi: 
a)    pedagogning  o‘qitish  usullari  va  o‘quvchining  o‘qish  usullari  hamda 
o‘quvchining o‘qituvchi bilan o‘zaro bog‘langanligini; 
b)    o‘qitishdan      ko‘zlangan      maqsadga      erishish    bo‘yicha  hamkorlikda  
ishlashning  o‘ziga xosligi,  ya'ni  o‘qitish  metodlar belgilangan maqsadga yetish 
uchun  ta'lim  vazifalarini  hal  etishda  o‘qituvchi  va  o‘quvchining  hamkorlikdagi 
faoliyatidir. 
Metodika  pedagogikaning  tarkibiy  qismi  pedagogika  yunoncha  bo’lib, 
insonni  shakllantirishda  muayyan  maqsad  sari  qaratilgan  sistematik  faoliyat 
to’g’risidagi  hamda  ta'lim-tarbiya  berishning  mazmuni,  shakli  va  metodlari 
(uslublari) haqidagi fandir. 
Metodologiya  esa  (yunoncha  metod  va  logiya  so‘zlaridan)  faoliyatning 
tarkibi, mantiqiy tuzilishi, metod va vositalari haqidagi ta'limotdir. 
Metodologik  bilim,  birinchidan,  muayyan  faoliyat  turlarining  mazmuni  va 
izchilligini  o‘z  ichiga  olgan  odat  va  normalar  shaklida,  ikkinchidan,  amalda 
bajarilgan  faoliyatning  ta'siri  sifatida  yuzaga  chiqadi.  Hozirgi  zamon 
adabiyotlarida metodologiya deyilganda, avvalo ilmiy bilish metodologiyasi, ya'ni 
ilmiy bilish faoliyatining shakllari va usullari tushuniladi. 
O‘zbekiston  milliy  ensiklopediyasida  metodologiyaga  quyidagicha  ta'rif 
berilgan: «Metodlar haqidagi ta'limot fanda metodologiya deyiladi».  
«Metodologiya  —  tadqiqotning  nazariy  va  amaliy  faoliyatini  tashkil  etish, 
tiklash  tamoyillari  va  usullari  tizimi  hamda  bunday  tizim  haqidagi  ta‘liimot» 
«Metodologiya  metodlar  haqidagi  ta'limot  yoki  yalpi  umumiy  bilish  metodi»  deb 
ham  ta'riflanadi.  Metodologiya  metodlarga  va  umuman  voqyelikka  qanday 
yondashish  yo‘lini  o‘rgatadi.  Voq‘elikning  muayyan  qismini,  biron  jihatini 
o‘rgatuvchi  metodologiyaga  metafizikani,  voqyelikni  chiziqli  rivojlanishi, 
                                                           
1
 
Vassiliou  A,  and  at  all.  Report  to  the  European  Commission  on.  New  modes  of  learning  and  teaching  in  higher 
education.  Luxembourg. 2014. ISBN: 978-92-79-39789-9 doi:10.2766/81897. 
 

---

8 
 
o‘zgarish jarayonini uni tashkil etuvchi bilimlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorliklarni 
aks  ettiruvchi  metodologiyaga  dialektikani,  voqyelikda  ro‘y  beruvchi,  keskin 
halokatli 
o‘zgarishlar,  nochiziqli  rivojlanish  jarayonlarini  o‘rganishda 
qo‘llanilayotgan metodologiyaga sinergetikani misol sifatida kiritish mumkin» — 
deyiladi, mazkur ensiklopediyada. 
Insonning  boshqa  maxluqotlardan  farqi  uning  ma'lum  bir  maqsad  sari 
harakat  qilishidir.  Maqsadga  yetishda  turli-tuman  to‘siqlarga  duch  kelinadi. 
Muayyan to‘siqni yechish uchun qo‘llaniladigan chora yoki tadbirni usul deyiladi. 
Maqsadga  yetishda  qo‘llaniladigan  chora-tadbirlar  ma'lum  bir  ketma  ketlikda 
qo‘llaniladi.  Bu  —  qonuniyat.  Ana  shu  turli-tuman  chora  tadbirlarni  ma'lum  bir 
ketma-ketdikda qo‘llash usullar tizimi bo‘ladi. 
Metodika,  qisqacha  qilib  aytganda,  ma'lum  bir  fanni  o‘rganish,  o‘qilish 
metodlari  to‘g‘risidagi  talimot.  Chet  til  o‘qitish  metodikasining  maqsadi  nazariy 
ta'lim berishning qonuniyatlari, turli metodlarini o‘rganishdir. 
Boshqacha aytganda metodika — bu dars o‘tishda o‘qituvchiga qo‘yiladigan 
talablarni realizatsiya qilishni amalga oshiradigan turli metodlarning majmuidir. 
Magistratura  talabalari  uchun  «Maxsus  fanlarni  o‘qitish  metodikasi» 
o‘rganilishi  zarur  bo‘lgan  asosiy  predmetlardan  biri  hisoblanadi.  Pedagoglar 
tayyorlashda  esa  maxsus  fanlar  –  mutaxassislik  fanlar  bo‘lib,  ana  shu  fanlardan 
dars o‘tish metodikasi o‘rganiladi. 
Dars  o‘tish  o‘qituvchidan  fanni  puxta  bilishnigina  emas,  balki  o‘z  bilimini 
ustalik  bilan  talabalar  ongiga  yetkazishni  ham  talab  qiladi.  Talabalar  fanni  puxta 
o‘zlashtirishlari uchun uni o‘rganishda qo‘llaniladigan metodlar katta ahamiyatga 
ega.  Shu  sababli,  pedagoglar  mutaxassislik  fanlarni  o‘rganish  metodlarini  puxta 
egallashlari, ularni mahorat bilan qo‘llay bilishlari kerak.  
Mahsus  fanlarni  o‘qitish  metodikasi  fanining  maqsadi  –  yetuk  kadrlarni 
tayorlash maqsadida pedagoglarga  o‘quv jarayonini samarali tashkil etish,  mahsus 
fanlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan turli an‘anaviy va interfaol usullar va ularni dars 
jarayonida  qo‘llash  yo‘llarini  o‘rgatish  hamda    yangi  usullarni  yaratish  bo‘yicha 
ko‘nikma va malakasini shakillantirishdir.  
Fanning  vazifasi  –  magistratura  talabalarini  mahsus  fanlarni  o‘qitish 
metodikasi  sohasi  bo‘yicha  ilmiy-tadqiqot,    ilmiy-pedagogik  va  amaliy  ishlab 
chqarish faoliyatiga tayorlashdan iborat. 
Mutaxassislik  fanlar faqatgina nazariy emas, amaliy fanlardir. Ular bevosita 
amaliyotga  tayanadi,  aniq  ma'lumotlar,  dalillar,  raqamlar  hisob-kitoblarga 
asoslanadi. Shuning uchun chet til o`qitish metodikasiga oid bilimlarni o‘ rganish, 
tafakkurni shakllantirish, real amaliyotga oid jarayonlar asosida amalga oshiriladi. 
Til o‘rgatuvchi, bilim beruvchi fanlar xilma-xil. 

---

9 
 
Metodika, bir tomondan o‘rganilayotgan fanda erishilgan yutuqlar, ikkinchi 
tomondan,  pedagogika  fanining  rivojlanishi  bilan  boyib  boradi,  rivojlanadi. 
Fanning rivojlana borishi bilan o‘rganish metodlarining roli ortib boradi.  
Metodlarsiz  qo‘yilgan  maqsadlarga  erishib  bo‘lmaydi.  O‘qituvchining 
metodik mahorati, dars o‘tishning yangi metodlarini o‘zlashtirishiga yyetarli e'tibor 
berilmas  ekan,  ta'limda,  sifat  oshmaydi.  O‘qituvchilarning  metodik  mahoratini 
oshirishga qilingan xarajatlar, ularni bunga rag‘batlantirish «minimal xarajat qilib, 
maksimal samara» olish imkonini beradi. 
Ta’lim berish (didaktika)ning asosiy tamoyillari quyidagilar: 
1. Faollik tamoyili 
Inson  ta'lim  olishining  haqiqiy,  chinakam  mohiyati  o‘zining  aqliy  faoliyati 
natijasida bilimning yangi-yangi sir-asrorlarini mustaqil ravishda anglab olishidir. 
Talaba  o‘z  harakati  bilan  fanlarni  yaxshiroq  o‘rganadi  va  o‘zlashtiradi. 
O‘quv  jarayonini  shunday  tashkil  qilish  kerakki,  ularning  o‘zlari  fanga  qiziqsin, 
uni  bilishga  harakat  qilib,  intilsin.  Buning  uchun  o‘quvchi-talabalar  darsga  faol 
qatnashishi lozim. 
2. Nazariya bilan amaliyotning bir- biri bilan bog‘liqligi. Nazariy bilim doim 
kasb-hunar  amaliyoti  bilan  bog‘lanishi  lozim.  Amaliy  ta'lim  ham  o‘z  navbatida 
nazariy bilimlarga asoslangan bo‘lishi kerak. 
3. Ko‘rgazmalilik 
Bilimlarni  iloji  boricha  ko‘rgazmali  va  real  hayotga  yaqin  tarzda  taqdim 
etish  tilning  tushunarliligini  va  ta'lim  jarayonida  audiovizual  vositalardan 
foydalanishni,  bevosita  ish  holatida  va  real  obyektlarda  o‘qitishni  talab  qiladi. 
Darslar  ko‘rgazmali  qurollar  yordamida  berilsa,  o‘quvchilaming  o‘zlashtirishlari 
osonlashadi. 
4.  Tushunarlilik  -  o‘quv  materialining  mazmuni  shunday  tanlangan  va 
tuzilgan bo‘lishi kerakki, o‘quvchilar uni o‘zlaridagi bilimlar bilan bog‘lay olishsin 
va uni tushunishda qiynalmasin. Ya'ni o‘quv materialining mazmuni, shuningdek, 
O‘qituvchining  tili  va  fikrlarini  ifodalash  usuli  o‘quvchi-talabaning  bilim 
saviyasiga mos kelishi lozim. Lekin bu iliniy terminlardan foydalanilmaydi, degani 
emas. 
5. Namunalardan foydalanish 
O‘quv  materialining  mazmunini  tushuntirish  uchun  har  doim  namunalarni 
tanlashga harakat qilish kerak. Yaxshi model, amali-yotdan olingan tipik misollar, 
turlicha  mahsulotlar  ham  olingan  natijaning  sifati  qanday  bo‘lishini  aniq 
ko‘rsatadi. 
6.  Ilmiylik  -  o‘quv  materialining  mazmuni  haqiqiy  va  ilmiy  jihatdan 
tasdiqlangan  yoki  ilmiy  tadqiqotlar  asosida  sinalgan  bo‘lishi  kerak.  Shuningdek, 
fanning  yangi  yutuqlari  va  kashfiyotlarini  o‘zida  aks  ettirishi  lozim. 

---

10 
 
O‘qituvchining  taxminiga  yoki  subyektiv  fikriga  asoslangan  material 
qo‘llanilmashgi kerak. 
7. Bilimlarni qo‘llash 
Talabalar  olgan  bilimlarini  amalda  qo‘llay  olishi  kerak.  Shuning  uchun  bu 
bilimlar  qo‘llanilgan  va  amaliy  vaziyatda  sinalgan  bo‘lishi  zarur.  Bunday  amaliy 
vaziyatlar o‘qituvchi tomonidan yaratilishi lozim.  
8. Natijalarni mustahkamlash tamoyili 
O‘qishdagi  muvaffaqiyatlar  tan  olinishi  va  baholanishi  kerak.  Bu  o‘quvchi 
va  o‘qituvchi  o‘rtasida  doimiy  aloqa  bo‘lishini  talab  qiladi.  Natijalar  esa  maxsus 
«Baholash  varaqalari»  da  qayd  qilinishi  kerak.  Didaktik  tamoyillar  o‘qituvchi 
faoliyatining  yo'1-yo'rig‘i sifatida  xizmat  qiladi, alohida  olganda  esa  tushunarlilik 
prinsipini  qo‘llab-  quwatlaydi.  Oliy  o‘quv  yurti  o‘zining  yiiqori  ilmiy  saviyasi 
bilan  o‘rta  ta'limdan  farqlanadi.  Fanni  o‘rganish  f  anda  erishilgan  zamonaviy 
yutuqlarni  amaliyot  bilan  bog‘lash,  dolzarb  muammolarni  aniqlash,  ularning 
yechimini  topishga  yo‘naltirish bilan  ajralib  turadi.  Oliy  ta‘limning  o‘ziga  xosligi 
dars o‘tish metodlarini tanlashga ham ta'sir ko‘rsatadi. Olim I. T. Og orodnikov o‘z 
tadqiqotlarida  oliy  maktabdagi  o‘qitish  metodlarining  o‘ziga  xosligi  deganda, 
uning  ilm  o‘rganish  metodlari  bilan  yaqinlashuvidir  deb  ta'riflaydi.  S.  I. 
Arxangelskiy esa oliy maktab -dagi o‘qitish metodlari nafaqat dars berish usullari 
va  uslu  blarini  birlashtirish,  balki  bilishning  o‘quv  va  ilmiy  faoliyatga 
yo‘naltirilgan  tizimi  degan  fikrni  bildiradi.  Shuning  uchun  ko‘proq  talabalarni 
o‘ylashga  undaydigan  dars  o‘tish  metodlarini  qo‘llash  muhim  ahamiyatga  ega. 
Umuman  talaba  o‘ylashga  o‘rganmasa,  olgan  bilimlaridan  foydalana  olmaydi. 
Ayniqsa,  bozor  iqtisodiyotida  insonning  o‘ylashi,  tahlil  qilishi,  taqqoslab,  qaror 
chiqarishi  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Chunki,  har  qanday  sohada 
muvaffaqiyatli ish yuritish uchun tafakkur rivojlangan bo‘lishi zarur. 
O‘qitish  uslubining  pirovard  maqsadi  chuqur  bilim  berishgina  bo‘lmay, 
yoshlarda  mustaqil  bilim  olishga  intilishni  uyg‘otish,  ularni  tarbiyalash  hamdir. 
Axborot  turli-tuman  shakllarda  qabul  qilinadi.  Kimning  axborotni  turli  tarzda 
qabul  qilish  qo‘lidan  kelmasa,  bu  uning  uchun  katta  yo‘qotish  bo‘ladi.  Agar 
o‘qituvchi  talaba yoqtirmaydigan uslubda dars olib borsa, uning o‘qishdan ko‘ngli 
sovib, fan bilan shug‘ullangisi kelmay qolishi mumkin. Shuning uchun turli-tuman 
usullar  bilan  dars  o‘tish,  har  bir  o‘quvchi,  talabaning  darsga  faol  qatnashishiga 
omil  bo‘ladi.  Ularda  mustaqil  fikrlash  va  qaror  qabul  qilish  ko‘nikmasini  hosil 
qiladi. 
Ta'lim  metodlarini  o‘qitish  metodlari  va  o‘rganish  metodlariga  ajratish 
mumkin.  O‘qitish  metodlariga  bilim  berish  usullari  sifatida  qaraladi.  Bunda 
o‘qituvchi  talabalarning  bilish  faoliyatiga  ta'sir  ko‘rsatadi,  uning  dunyoqarashini 

---

11 
 
shakllanishiga  yordam  beradi.  O‘rganish  metodlari  bilim,  malaka,  ko‘nikmalarni 
ijodiy egallashga yo‘naltiradi. 
Oliy maktabdagi ta'limning o‘ziga xos xususiyatlari o‘quv jarayonini tashkil 
etishda  ham  ko‘rinadi.  O‘rta  ta'limda  o‘quv  jarayoni  asosan  dars  o‘tish  shakllari: 
nazariy  dars,  amaliy  mashg‘ulot,  laboratoriya  mashg‘uloti  tarzida  tashkil  etilsa, 
oliy  o‘quv  yurtlarida  esa  o‘quv  jarayoni  dars  mashg‘ulotlaridan  tashqari  davra 
suhbati,  ilmiy  konferensiya,  amaliy  seminarlar  va  boshqalarni  ham  keng  qo‘llab 
tashkil etiladi. 
Didaktika  va  metodikaning  maqsadi:  talim  berish,  o‘qitish,  o‘rgatishni 
amalga  oshirishdir.  Didaktika  «nimani?»  va  «nima  uchun?»  o‘qitish  kerak  degan 
savollar bilan shug‘ullansa, metodika esa u bilan uzviy bog‘liq holda «qay tarzda, 
qanday?» va  «nimalar  yordamida  o‘qitish?» lozim  masalalari bilan shug‘ullanadi. 
Didaktikaning  an'anaviy  «qanday  o‘qitish  kerak?»  degan  savoli  bizni  o‘qitish 
metodlari  kategoriyasiga  olib  keladi.  Metodlarsiz  qo‘yilgan  maqsadlarga  erishib 
bo‘lmaydi.  
U qo‘yilgan maqsad bilan natijani bog‘laydi. 
«Metod»  atamasi  yunoncha  «methodos  —  tadqiqot  yoki  bilish  yo‘li,  nazariya, 
ta'limot» so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib — tadqiqot yo‘li, haqiqatga intilish, bilish, 
harakat qilish yo‘llari, kutilayotgan natijaga erishish usuli ma'nosini anglatadi.  
Metod  deganda  voqelikni  amaliy  yoki  nazariy  o‘zlashtirish  usullari 
tushuniladi.  Faoliyatning  turli  jabhalarini  o‘rganishni  qamrab  olgani  holda  ilmiy 
bilish  va  uning  usullari  metodikaning  asosiy  yo‘nalishidir.  Unda  ta'lim  va  tarbiya 
berish  usullari  asosiy  o‘rinda  turadi.  Metod  —  o‘qituvchi  bilan  talabalarning 
ta'lim-tarbiyadan  qo‘yilgan  maqsadga  erishishga  qaratilgan  tartibga  solingan, 
tizimlashtirilgan faoliyatdir. 
Metod nihoyatda serqirra bo‘lib, juda ko‘p komponentlarni jamlaydi. Uning 
qirralariga:  ta'lim-tarbiyaning  maqsadi;  o‘qituvchi  tanlagan  maqsadga  yetish 
usullari;  o‘qituvchi  bilan  o‘quvchi-talabalarning  hamkorlik  qilish  yo‘llari;  ta'lim 
maqsadini  aniq  o‘quv  materiali  mazmunida  ifodalash;  ta'lim-tarbiya  jarayonining 
(qonun,  prinsiplar)  mantiqi;  axborotlar  manbasi;  (o‘ituvchining  mahorati; 
ta'limtarbiya  jarayoni  qatnashchilarining  faolligi;  o‘qitish  vositalari  va  usullari 
tizimi  va  boshqalarni  yozish  mumkin.  Shu  bois  metodning  mazmun-mohiyatini 
soddalashtirilgan variantdagi ta'riflarda berishga to‘g‘ri keladi. 
O‘qitish  metodlarining  serqirraiigi,  murakkab  tuzilishga  ega.  Unga  turli 
jihatdan  yondashuvlarda  o‘z  ifodasini    topadi,  Metod  -jarayonning  o‘zagi, 
rejalashtirilgan yakuniy natija bilan bog‘lovchidir. Pedagogik amaliyotda, an'anaga 
o‘quv - tarbiyaviy maqsadlarga erishish uchun qo‘llanilayotgan, tartibga solingan 
faoliyat  usuli  metod  deb  tushuniladi.  Bunda  o‘qituvchining  o‘qitish  faoliyati 

---

12 
 
usullari  bilan  o‘quvchining  o‘qish  faoliyatining  usullari  bir-biriga  bog‘liqligi 
ta'kidlanadi. 
O‘qitish metodi quyidagicha tavsiflanadi: o‘qitishning maqsadi, o‘zlashtirish 
usuli,  o‘quv  jarayoni  qatnashchilari  (o‘qituvchh  o‘quvchi,  talaba)ning  o‘zaro 
munosabati. 
Ta'lim  metodlari  bir  tomondan,  obyektiv  xarakterga  ega  bo‘lib,  qaysi 
pedagog  qo‘llashidan  qa‘tiy  nazar,  doimiy  amal  qiladigan  mustahkam  qonun-
qoidalar  bilan  bog‘liq.  Ular  barcha  didaktik  qoidalar,  qonunlarning  talabi  hamda 
maqsadlarning  doimiy  komponentlari,  o‘quv  faoliyatining  mazmuni,  shaklini 
ifodalaydi. Ikkinchi tomondan, subyektiv xarakterga ega bo‘lib, u pedagog shaxsi, 
o‘quvchi-talabalarning o‘ziga xos tomonlari, aniq sharoit bilan belgilanadi.  
Metodlarning  obyektiv  hamda  subyektiv  xarakteri  haqidagi  fikrlar  xilma 
xildir. Metodlarning obyektiv xarakterini butunlay inkor qilib, uni to‘liq subyektiv 
xarakterga  ega,  shuning  uchun  ham  takrorlanmasdir,  u  har  bir  pedagogning  ijodi 
tarzida  yuzaga  chiqadi,  degan  fikr  bildiruvchilardan  tortib,  uning  tamomila  aksi 
bo‘lgan, to‘la obyektiv xarakterga ega deydiganlar ham mavjud. Haqiqat, odatda, 
barcha  fikrlarning  o’rtasida  tushuniladi.  Aynan  hamma  metodlar  uchun  doimo 
umumiy  bo‘lgan  obyektiv  tomoni,  didaktika  nazariyasi,  ko‘p  holatlarda  esa  eng 
yaxshi bo‘lgan amaliyot yo‘llari tavsiya etiladi. 
Metodlarning  obyektiv  jihatlarida  barcha  didaktik  qoidalar,  qonunlar, 
tamoyillar,  ta'riflar,  mazmun  butunligining  doimiy  komponentlari,  o‘quv 
faoliyatining  shakllariga  xos  bo‘lgan  umumiy  tomonlar  aks  etadi.  Metodlarning 
subyektiv  jihati  pedagog  shaxsi,  uning  mahorati,  ta'lim  oluvchilarning  o‘ziga 
xosligi va aniq sharoitga bog‘liq. 
Dars  jarayoni  har  ikki  tomon  bir  butun  bo‘lib,  birlashgan  holda  tashkil 
etiladi.  Uning  amaliy  ifodasi  qo‘yilgan  maqsadga  ko‘ra  erishilgan  natijada  o‘z 
aksini  topadi.  Metodlarning  obyektiv  jihatini  didaktik  prinsip  nuqtayi  nazaridan 
talqin etish, uning nazariyasini islilab chiqjsh, amaliyotda qo‘llanishi zarur bo‘lgan 
eng  yaxshi  metodlarni  tavsiya  etish,  mantiqiy  tanlash  muammolarini  muvaffaqi 
yatli yechish imkonini beradi. 
Metodlarni  optimaltashtirish  uchun  esa  pedagoglar  mahorati,  ijodiy 
yondashish zarur bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘qitish metodlari yuqori darajadagi 
san'at bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. 
Sharq  mutafakkirlari  ham  bilishning  metodlariga  katta  e'tibor  bilan 
qaraganlar.  O‘quv  jarayonini  tashkil  etish  va  o‘qitish  metodlariga  alohida  e'tibor 
bergan  alloma  Aristoteldan  so‘ng  «ikkinchi  muallim»  deb  nom  qozongan  Abu 
Nasr  Forobiy  o‘qitish  metodlari  haqidagi  traktatlarida  ta'lim  oluvchilarga  turli 
bilimlar  berish  bilan  birga  mustaqil  holda  bilim  olish  yo‘llarini  ham  ko‘rsatgan, 
bilim olish zarurligiga shak-shubhasiz ishontirish lozimligini ta'kidlangan. 

---

13 
 
Hozirgi terminlardan foydalanib, Sharqning qomusiy allomalarining o‘qitish 
metodlarini  bilishning  umumiy  qonunlariga  muvofiqligini  aniqlasa  bo‘ladi.  Ular 
foydalangan o‘qitish metodlarini bir necha guruhlarga ajratish mumkin. Bular Ibn 
Sino  qo‘llagan  ko‘rgazmali-tajriba  metodlari,  Abu  Rayhon  Beraniy,  Al 
Xorazmiyning  ko‘nikma  va  malakalarni  shakllantirish  metodlari,  Forobiy  va  Al 
Xorazmiyning  bilimlarni  tekshirish  metodlari  va  boshqalardir.  Ularning  hammasi 
o‘quvchi-talabalarning  faoliyatini  kuchaytirish,  mantiqiy  tafakkurini  rivojlantirish 
maqsadini ko‘zlagan. 
Ma’lumki,  ta’lim-tarbiyada metodlar qator funksiyalarni bajaradi. Metodlar 
yordamida  qo‘yilgan  maqsad  amalga  oshiriladi.  O‘qituvchi  o‘quvchi-talabalarni 
bilim  olishga  da'vat  qiladi.  Bilishni  faollashtirishning  asosiy,  ayrim  paytlarda  esa 
yagona  stimulyatori  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Metodlar  yordamida  o‘qituvchi  o‘quv 
jarayonini kechishi va natijasini diagnostika qiladi, zarur o‘zgartirishlar kiritadi. 
Pedagog,  psixolog  mutaxassislarning  ta'kidlashlaricha,  metodlar  o‘quv-
tarbiya jarayonida quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
Ta’lim berish: 
Metodlar  yordamida  ta'limning  maqsadi  amalga  oshiriladi.  Metodlar 
o‘qituvchi  va  o‘quvchilarning  nazariy  hamda  amaliy  bilimini  ta'lim  olish 
borasidagi vazifalarini bajarishga qaratadi. 
Kamolotga boshlash funksiyasi: 
O‘quvchi, talabalarni fikrlash doirasini, bilim olish, aqliy rivojl niish suratini 
tezlashtirishda, qiziquvchanligini oshirishda o‘z ifodasini topadi. 
Tarbiyalash funksiyasi: 
O‘quv  materialini  o‘rganish,  o‘zlashtirish  jarayoniga  mustaqil  qarash, 
fikrlash,  iroda  xususiyatlari,  axloqiy,  ma'naviy  qarashlar  ning  shakllanishiga  olib 
keladi. 
Bilim olishga da'vat etish, istak, xohish uyg’otish funksiyasi: 
Metodlar talabalarni bilim olishga da'vat qiluvchi vosita hisoblanadi. Asosiy, 
gohida  bilishga  qiziqtiruvchi,  istak,  xohish  to‘ldiruvchi  yagona  stimulyator 
vazifasini bajaradi. 
Nazorat funksiyasi:  
Metodlar  yordamida  o‘qituvchi  o‘quvchi,  talabalarning  bilimini  nazorat  qilibgina 
qolmay, o‘quv jarayoni natijalariga ko‘ra unga zarur o‘zgartirishlar kiritadi. 
Dars  jarayonidagi  metodlar  qo‘llash  imkoniyatlariga  ko‘ra  quyidagi 
sifatlarni o‘z ichiga oladi: 
1.  Bilim  berish,  idrok  etish,  o‘zlashtirish,  e'tiqodni  ta'minlovchi    metodlar.  
Bu    guruhga    ma'ruza,    talabalarning    mustaqil  ishlari,    mustaqil    tahsil    olish  
bo‘yicha ishlar,  ishlab  chiqarish jarayohlarini kuzatish, maslahatlar, ko‘rsatmalar 

---

14 
 
berish, ommaviy axborot, dasturlashtirilgan materiallarni  idrok etish va boshqalar 
kiradi. 
2.  Bilimlarni tatbiq etish va mustahkamlash, malaka va ko‘nikmalarni hosil 
qilish,  e'tiqodni  chuqurlashtirish  metodlari.  Bu  guruhga      seminar,      amaliy,   
laboratoriya      mashg‘ulotlari,      nazorat  ishlarini      bajarish,      dasturlashtirilgan   
o‘qitish   kabinetlaridagi mashg‘ulotlar, ishlab chiqarish amaliyoti kiradi. 
3.    Bilimlar,  e'tiqodlarni  shakllantirish,  talabalarning  kasbiy  tayyorgarligini 
aniqlash  metodlari.  Bu  o‘quv  jarayonining  reytinglari,  kollokviumlar,  suhbat 
o‘tkazish, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, davlat attestatsiya natijalarini baholash 
kabilarni o‘z ichiga oladi. . 
Metodlarni  ajratib  turuvchi  sifatlarga:  birinchi  guruhda  bilimni  idrok  qilish 
va o‘zlashtirish, ikkinchi guruhda tatbiq etish va mustahkamlash, uchinchi guruhda 
attestatsiya va olingan bilimlar darajasini aniqlash kiradi. 
Metodlarni fanlarni o‘rganishdagi qo‘llashdagi qamroviga ko‘ra uch guruhga 
bo‘lish mumkin: umumiy metodlar, turkum fanlarni o‘rganishda qo‘llaniladigan va 
xususiy metodlar. 
Dars  o‘tishning umumiy  metodlari  barcha  fanlarni  o‘rganishda  qo‘llaniladi. 
Masalan, savol-javob, suhbat, tarqatma  materiallardan  foydalanish  kabilar.  Ayrim 
metodlarni  esa  ma'lum  turkum  fanlarni  o‘qitishdagina  qo‘llash  mumkin.  Bularga 
masala yechish, munozara kiradi.  
O’qitishning asosiy qoidalari: 
—tushunarlidan - tushunarsizga; 
—yaqindan - uzoqqa; 
—osondan - qiyinga; 
—aniqdan - mavhumga; 
—umumiydan - xususiyga, umumlashtirilgandan-yakkaga; 
—xususiydan - umumiyga. 
O‘qish  va  o‘qitish  didaktik  xatti-harakatlar  bilan  bog‘liq.  Didaktik  xatti-
harakatlarga o‘qituvchining darsga tayyorgarlik ko‘rishi, uni o‘tkazish va baholash 
faoliyati kiradi. Bu faoliyat quyidagi savollarda o’z ifodasini topadi: 
1.  Kimlar o‘qitiladi? 
2.  Kimlarni o‘qitish kerak? 
3. O‘qitish orqali qanday maqsadlarga erishish mumkin? 
4.  Maqsadga erishish uehun nimani, qanday o‘qitish kerak? 
5.  Nazariy va amaliy darslarda qaysi metodlarni qo'Ilab, dars o‘tish kerak? 
6. Nazariy va amaliy darslarni qanday sharoitda o‘tkazish kerak? 
7.  O‘qitishni qaisi y‘o‘l bilan tashkil qilish kerak? 
8.  Qo‘yilgan maqsadga erishishni tekshirish uchun natijalar qanday baholanadi? 

---

15 
 
Dars  berishning  shakllari,  uslublari  turli-tuman.  Maqsad,  o‘tilayotgan  dars 
har  bir  talabaning  ongiga  yetib  borsin.  Bu  yerda  hal  qiluvchi  rolni  didaktik 
sakkizburchak va o‘quv jarayonining mazmuni o‘ynaydi. 
O‘qituvchi,  dars  beruvchi  sifatida  har  safar  qanday  qilib,  qaysi  usul  bilan 
dars  o‘tsam  qo‘yilgan  maqsadga  erishaman  deb  o‘z  oldiga  savol  qo‘yib,  o‘ylab 
ko‘rsa, dars o‘tishning aynan mavzuga mos keladigan uslubini topishi mumkin. 
Dars o‘tishning uslubini tanlash quyidagilarga bog‘liq: 
1.  O‘qitilayotgan guruhning darsga tayyorgarlik darajasi. 
2.  O‘rganiladigan predmet.  
3.  Darsda o‘tiladigan mavzu. 
4.  O‘tiladigan mavzuning mazmuni. 
5.    Dars  o‘tishda  qo‘llash  mumkin  bo‘lgan  texnik  vositalarning  mavjudligi  va 
boshqalar. 
Darsni  qanday  o‘tish  borasida  aniq  bir  qarorga  kelishda,  asosiy  mo‘ljal 
olishda darsni nimaga qaratilganligi muhim ahamiyatga ega. Agar: 
•  maqsadga  erishish  mo‘ljalga  olinadigan  bo‘lsa,  dars  jarayonida  qanday 
maqsadlarga erishish kerakligini aniq belgilab olinishi lozim; 
•  darsda      qatnashadiganlar      mo‘ljalga      olinsa,      talabalar  (o‘quvchilar)  guruhi 
kimlardan iboratliligiga e'tibor qaratiladi; 
•  o‘tiladigan  mavzu,    unga  ajratilgan  vaqt    mo‘ljalga  olinsa,  qanday  o‘quv 
materialini  talabalar  ongiga  yetkazish  zarur  va  unga  qancha  vaqt  ajratilganiga 
diqqat qaratiladi; 
•  o‘quv  vositalari  mo‘ljalga  olinsa,  qo‘limizda  qanday  o‘quv  vositalari      bor"  va   
ulardan   qay   darajada   foydalanishifniz mumkinligini hisobga olamiz; 
•  talabalar  (o‘quvchilar)ning darsga  faol  yoki passiv qatnashuvi  mo‘ljalga  olinsa, 
qanday dars o‘tish uslublarini qo‘llash kerakligini tanlaymiz; 
•  darsni  tashkil  etish  mo‘ljalga  olinsa,  qanday  tashkiliy  shart  sharoitlar 
mavjudligini hisobga olamiz; 
•  o‘zlashtirishni  nazorat  qilish  mo‘ljalga  olinsa,  qanday  tartibda  talabalar  bilimi 
nazorat  qilinadi  va  baholanadi,  diqqat  ana  shunga  qaratiladi.  O‘quv  jarayonini 
tashkil qilish va uni boshqarish mashg‘ulotlarda qo‘yilayotgan maqsadga bog‘liq. 
Darsning tarkibiy qismi - darsda kerak bo‘ladigan me‘yoriy hujjatlar. Ularga 
na‘munaviy  dastur,ishchi  dastur,o‘quv  rejasi,taqvimiy  reja,darslik,o‘quv-metodik 
qo‘llanmalar,ma‘ruzaning matni yoki dars loyixasi va boshqa didaktik materiallar 
kiradi.  Bularning  xammasi  didaktika  tamoyillariga  asosan  tuzilgan  bo‘lib,o‘zaro 
bir biriga tushishi shart. Uzoq xorijiy mamlakatlarning xammasida bularni bir so‘z 
bilan kuruyukyulum deyiladi. 
Dars berishning mazmuni shu fanda mujassamlashgan obyektiv reallik bilan 
aniqlanadi.  Metodika  (uslubiyat)  fanning  o‘quv  jarayonidagi  harakati,  rivojlanish 

---

16 
 
shaklidir.  Fan  bilan  uni  o‘qitish  o‘rtasidagi  farq  shundaki,  fan  bevosita  obyektiv 
reallik  bo‘lib,  uning  rivojlanish  qonunlarini  ifodalash  bilan  birga,  o‘quv  predmeti 
sifatida  ana  shu  jarayonni  bevosita  tasvirlaydi.  Umuman  olganda,  o‘qitish,  ilm  
berish  obyektiv  dunyoni  bilishni  shu  fan  erishgan  yutuqlar  darajasiga  ko‘taradi. 
Fan  doimo  rivojlanib  yangi  kashfiyotlar,  bilimlar  bilan  boyib  boradi.  O‘z 
navbatida,  talabalarga  bilim  berish  jarayonida  ular  ongiga  ushbu  kashfiyotlar 
singdirib boriladi. 
Hozirgi paytda o‘rganiladigan bilim manbalariga ko‘ra, metodlar 5 guruhga 
bo‘linadi hamda qator usullarni o‘z ichiga oladi. 
1) Amalda sinash, tajriba metodi: 
• tajriba o‘tkazish, amaliyot o‘tkazish; 
•  mashq  qilish,  mehnat,  ishlab  chiqarish  jarayonida  qatnashish,  eksperiment 
o‘tkazish. 
2) Ko’rgazmali namoyish qilish metodi: 
• har xil rasm, suratlardan foydalanish; 
• namoyish qilish; 
• illyustratsiya qilish; 
• o‘quvchi, talabalar tomonidan kuzatish, amaliyot o‘tkazish. 
3) Og‘zaki ovoz orqali ifodalanadigan metod: 
• tushuntirish, ongiga yetkazish; 
• hikoya qilish; 
• o‘zaro fikr almashuv; 
• suhbat o‘tkazish; 
• yo'1-yo'riq, ko‘rsatma berish; 
• ma'ruza;  
• munozara, mubohasa, bahs va boshqalar. 
4) Kitob bilan ishlash: 
* o‘qish, o‘rganish, tezda ko‘rib, varaqlab chiqish; 
* sitata keltirish va uning ustida ishlash, bayon yozish; 
* referat yozish, reja tuzish, konspekt qilish va boshqalar. 
5) Video metod: 
* kompyuterda mashq, test yechish; 
* nazorat o‘tkazish; 
* internetda ishlash; 
* elektron variantlar bilan ishlash; 
* o‘quv filmlarini tayyorlash va namoyish etish; 
*  axborot  texnologiyalariga  asoslanib,  ishlab  chiqilgan  dasturlar  asosida  
kompyuterda    farmasevtika  ko‘rsatkichlarni    hisoblash,    ularga  omillar  ta'sirini 
o‘rganish; 

---

17 
 
* multimedia asosida taqdimot tayyorlash, namoyish etish va boshqa shu kabilarni 
qamrab oladi. 
Axborot  texnologiyalari  rivojlangan  hozirgi  davrda  dars  o‘tishda  ta’lim 
vositalaridan  foydalanish  muhim  ahamiyatga  ega.  Ayniqsa,  texnik  vositalarni 
qo‘llab dars o‘tish o‘quvchi - talabalarning fanni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini 
orttirishga,  berilayotgan  axborotlarni  chuqur  o‘zlashtirishga  katta  yordam  beradi 
o‘qitish  vositalarining  mukammallashib  borishi  natijasida  dars  o‘tish  jarayonini 
maqsadga muvofiq ravishda tashkil etish imkoni ortib bormoqda.  
Texnik  vositalardan  foydalanish  usuliga  ko‘ra  universal  va  maxsus  texnik 
vositalarga  bo‘linadi.  Universal  vositalarga  doska,  diaskop,  kodoskop,  proektor, 
magnitofon, videomagnitofon, kompyuter, televizor kirishi mumkin. 
Maxsus vositalar, ma'lum bir masalani, mavzuni yoritishga qaratilgan maket, 
videofilm,  kasseta,  disk,  disket  kabilarni  o‘z  ichiga  oladi.  Axborotni  uzatish, 
tasvirlash  nuqtayi  nazaridan  texnik  vositalarni  tasvirlovchi  (kodoskop,  proektor, 
diaprotsessor), tovushli (magnitofon, radio, audio kabilar), audio-video kompleksi, 
video-magnitofon, kompyuter kabilaiga bo‘lish mumkin. Ta'lim jarayonini amalga 
oshirishda yordam beruvchi vositalar ta'lim vositalari deb ataladi.