Mahsus fanlarni o‘qitish metodikasi faninidan

Texnik vositalar 
Real vositalar 
Texnik vositalar 
Chop etilgan o‘quv 
materiallari 
Qirqmalar (cutouts), 
gerbariy,mahsuot 
namunalari 
Proektor, kodoskop, 
kompyuter, o‘quv 
televizori, videofilm, 
disk, disketlar 
multimedia va boshqalar. 
O‘quv va ilmiy 
adabiyotlar, 
chop etilgan o‘quv-
metodik 
materiallar, ko'rgazmali 
materiallar, tarqatma 
materiallar, ma'ruza 
matnlari va 
boshqalar. 
O‘quv  jarayonida  eng  ko‘p  qo‘llaniladigan  va  eng  kam  chiqim  talab  qiladigan 
vosita oddiy doska hisoblanadi. 
Doskadan  turli  maqsadlarda  foydalanish  mumkin:  —  notanish  so‘z,  iboralarni 
yozish; 
• turli chizmalar, diagramma, sxemalar chizish; 
• rasmlar yordamida illyustratsiya qilish; 
• misollar yechish; 
• formulalar yozish va boshqalar. 
Doska  har  bir  auditoriyada  bo‘lishi  kerak.  Dars  paytida  doskadan 
foydalanish  uchun  uni  darsga  tayyorlash  lozim.  Agarda  o‘qituvchi  ilgari  dars 
o‘tmagan  auditoriyada  dars  o‘tadigan  bo‘lsa,  doskaning  o‘lchamlari,uning 

---

18 
 
qandayligi bilan tanishishi kerak. Darsda doskadan optimal darajada foydalanishga 
harakat qilish lozim: 
•  zarur  jumlalarni  yozish,  grafiklar  chizish,  bir-biridan  ajratish,  chiziqlarni  rangli 
bo‘r bilan chizish; 
•  agar    murakkab    chizmalar    chizilishi    kerak    bo‘lsa,    avval  xomaki  nusxasini 
chizib ko‘rish;  
• doskadagi tasvir iloji boricha tushunarli, taa‘ssurot qoldiradigan bo‘lishi kerak. 
Doskaga  aniq,  talabalar  o‘qiy  oladigan  qilib  yozish  kerak.  Yozayotganda 
tushuntirishni  to‘htatib,  yozib  bo‘lgach,  gapirish  kerak.  Chunki  auditoriyada 
talabalaiga orqa o‘girgan holda doskaga qarab yozib turib, gapirilgan fikrni ilg‘ash 
qiyin. 
Doskada ishlashning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud. 
Doskaning afzalliklariga quyidagilarni kiritish mumkin: 
—ishlatishning osonligi, tayyorligi; 
—o‘zgartirishlar kiritishning osonligi; 
—darsni o‘tishga qarab mos holda ishlatish mumkinligi; 
—qo‘shimcha misollar berilgan savollarga qarab, misollarni moslashtirish; 
—murakkab nisbatlarni ko‘rgazmali ifodalash mumkin; 
—chizmalar,  formulalar  va  boshqalarni  yozib  ko‘rsatish,  qabul  qilish  va 
tushunishni osonlashtiradi; 
—yaxshi yodda qoladi; 
—doskadan  konspektga  ko‘chirilgan  misol  va  rasm,  chizma,  grafiklar  kelgusi 
darslarga yaxshi tayyorlanishga yordam beradi. 
Kamchiliklari: 
-
 
doskaga yozayotganda talabalarga orqa o‘girib turiladi, auditoriya bilan ko‘z 
qarash kontaktini yo‘qotiladi; 
-
 
bir marta yozilgan narsa o‘chiriladi; 
-
 
yozish, chizishga vaqt ketadi. 
Doska-stend 
- 
mashg‘ulotlarda  o‘quv  munozaralari  boshqa  turli 
muhokamalarning  guruh,  ishlari  natijalarini  hujjatlashtirishda  foydalaniladigan 
o‘qitish vositasi. 

---

19 
 
Stendga  o‘sha  kattalikdagi  qog‘oz  qo‘yiladi,  turli  rangdagi  va  shakldagi 
kartochkalar  yopishtiriladi.  Stenddagi  kartochkalar  yordamida  sxemalar, 
tuzilmalar, sharxlar va shu kabilarni tuzish mumkin.  
Doska-stendning  afzalligi  shundaki,  unda  kartochkalar,  sxema,  graflk, 
izohsharhlar  va  hokazo  kartochkada  aks  ettirilgan  ma'lumotlar,  joylashuvini 
xohlagan  vaqtda  o‘zgartirish  imkoniyati  mavjud.  Qisqa  vaqt  ichida  barcha 
tinglovchilarning  fikr  -mulohazalarini  qamrab  olish,  qayd  etish  imkoniga  ega 
bo‘ladi. 
Doska-bloknot  yoki  flipchart  doskasi  —  bu  varaqlanadigan  qog‘ozli  doska 
bo‘lib,  unga  marker  bilan  yoziladi.  U  turli  muhokama  yakunlari  va  natijalarni 
yaqqol namoyish etishda, eng muhim axborotlarni qayd etishda qo‘llaniladi. Uning 
qulayligi,  xohlagan  vaqtda  oldingi  materiallarga  qaytish  o‘quv  xonasiga  osib 
qo‘yish, istagan  paytda qulay  joyga  ko‘chirish,  kerak  bo‘lsa,  devor  yoki  doskaga 
birin-ketin 
hamma 
varaqlarini 
yopishtirish 
mumkin. 
Undan 
guruhiy 
bahsmunozaralarning natijalarini saqlash, kerak bo‘lganda ishlatish, turli masalalar 
bo‘yicha  asosiy  qismlarni  ajratib  ko‘rsatish  muhokama  qilinayotgan  masalaga 
qaytish,  kichik  guruhlar  yoki  butun  guruh  ishining  natijalarini  bir  paytda  ko‘rish 
imkoni  mavjud.  Diqqatni  tortish  yoki  fikrni  ajratib  ko‘rsatish  uchun  rangli 
markerlardan foydalanish mumkin. 
Uning  asosiy  kamchiliklari:  yozuv,  bildirilayotgan  fikr  tushunarli  bo‘lishi 
zarur,  aks  holda  uni  o‘qish  qiyin  bo‘ladi,  ayniqsa,  muhokama  qilinayotgan 
masalaga ma'lum bir vaqt o‘tgach qaytganda; 
-
 
varaqlardan  nusxa  ko‘paytirish  qiyin,  faqat  fotosurat  olish    yoki  ko‘chirib 
yozish mumkin xolos; 
-
 
ko‘p flipchart qog‘ozlari talab qilinadi. 
Doska turlaridan yana biri Pinbord doskasidir. U (inglizcha pin-mahkamlash, 
board-  doska).  Bu  doskaning  boshqa  doskalardan  farqi  shundaki,  unga  maxsus 
qog‘oz  tortilgan  bo‘lib,  unga  dars  jarayonida  muhokama  qilinayotgan  mavzu, 
masala,  muammo  bo‘yicha    talabalar  tomonidan  yozilgan  kartochkalarni  ignalar 
bilan  mahkamlash  imkonini  beradi.  Bunda  kartochkalar  turli  rang  va  shaklda 
bo'lib,ularga  maxsus  rangli  flomaster  yoki  markerlar  bilan  yoziladi.  Ular 
yordamida  fikrlar  gufuhlanadi,  tizimga  solinadi  jamoaviy  yagona  yoki  qarama-
qarshi pozitsiya aniqlanadi.  
O‘qituvchi  muammoni  o‘rtaga  tashlaydi  hamda  talabalarga  o‘z  nuqtayi 
nazarlarini bayon qilishni taklif qiladi. «Aqliy hujum» metodi asosida muhokamani 
tashkil  qiladi.  Har  bir  talaba  o‘z  fikrini  aytadi,  ular  muhokama  qilinadi.  Ular 
orasidan  eng  optimal  yoki  samarali  deb  topilgani  2—3  so‘z  bilan  kartochkalarga 

---

20 
 
yoziladi  va  doskaga  mahkamlanadi.  Talabalar  tomonidan  bedgilangan  guruh 
vakillari doskaga chiqib, boshqalar bilan maslahatlashgan holda: 
• xato, qaytarilgan fikrlarni olib qo‘yishadi; 
• munozarali fikrlarni aniqlashtirishadi; 
• g‘oyani ma'lum tizimga solish alomati bo‘lgan fikrlarni aniqlashadi; 
• fikrlar yaqinligi va o‘ziga xos jihatlari bo‘yicha  kartoch kalarni guruhlarga 
ajratishadi. 
•  strelkalar,  chiziqlar  ydki  boshqa  belgilar  yordamida  ularning    nisbatlari  
ko‘rsatiladi,  yagona jamoa  yoki  qarama-qarshi pozitsiya ishlab chiqiladi. 
Bu  doska  yordamida  muammolar  ishlab  chiqilib  qarorlar  qabul  qilinishi  va 
guruhiy  bahs-munozaralarni  boshqarishni  ko‘rgazmali  qilish  mumkin.  Shuning 
uchun pedagoglar o‘rtasida pinbord faqatgina doska emas, o‘ziga xos dars berish 
usuli sifatida ham qaraladi. 
Pinbord 
doskasini 
siljitish 
mumkinligi, 
ma'lumotlarni 
daskaga 
mustahkamlash,  kartochkalarni  guruhlash,  turli  rangdagi  kartoch-kalardan 
foydalanish  imkoniyati  uning  afzalligi  bo‘lsa,  qog‘ozning  ko‘p  kyetishi, 
kartochkadagi  yozuvlarning  turli  tumanligi,  ularni  mustahkamlash  vaqtni  oshishi 
kabilar uning kamchiligidir. 
Shuning  uchun  mavzu  bo‘yicha  muammo  qo‘yib,  taxminan  ularni 
yechimlarini berib, har bir yechim uchun bir rangdagi kartochkalar tayyorlab, har 
bir  rangdagi  kartochkadan  bittadan  doskaga  yopishtirib,  uni  tanlaganlar  nima 
sababdan  shu  yechimni  tanlaganlarini  tushuntirib  berishlarini  taklif  qilish  tarzida 
tashkil etish mumkin.  
Ko‘rgazmali qurollar darsni qiziqarli va turlicha bo‘lishiga ta'sir ko‘rsatadi. 
Ana  shu  ko‘rgazmalilikni  ta'minlashda  kodoskop,  proektor  va  boshqa  texnik 
vositalardan keng foydalanish mumkin. 
Oddiy doska yoki varaqlanadigan (bir tomondan ikkinchi tomonga o‘tkazib 
qo‘yiladigan  varaqlardan  iborat)  doska  bilan  birgalikda  qo‘llaniladigan  texnik 
vositalardan  kodoskop,  proektordir.  Ular  yozish  uchun  vaqtni  tejashda  qulay 
vositalardan biri blib, darsda ko‘rgazmalilikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi.