|
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abu Ali Ibn Sino “Sirli tabobat”, Nasaf nashiryoti. -2010. 103 b.
396
QORAZIRA O’SIMLIGINING EFIR MOYINI AJRATIB
OLISH USULLARI
R.S.Dehqonov., O.B.Alisherov
NamDU
Dorivor oʻsimliklar - odam va hayvonlarni davolash, kasalliklarning oldini olish
uchun, shuningdek, oziq-ovqat, atir-upa va kosmetika sanoatida ishlatiladigan
oʻsimliklar - giyohlar. Yer yuzida Dorivor o’simliklarning 10-12 ming turi borligi
aniqlangan. 1000 dan ortiq oʻsimlik turining kimyoviy, farmakologik va dorivorlik
xossalari tekshirilgan. Oʻzbekistonda Dorivor o’simliklarning 700 dan ortiq turi
mavjud. Shulardan tabiiy sharoitda oʻsadigan vava madaniylashtirilgan 120 ga yaqin
oʻsimlik turlaridan ilmiy va xalq tabobatida foydalanil3adi. Hoz. davrda tibbiyotda
qoʻllaniladigan doridarmonlarning qaryib 40—47% oʻsimlik xom ashyolaridan
olinadi. Oʻsimliklar murakkab tuzilishiga ega boʻlgan jonli tabiiy kimyoviy lab.
boʻlib, oddiy noorganik moddalardan murakkab organik moddalar yoki birikmalarni
yaratish qobili-yatiga ega. Dorivor o’simliklarning quritilgan oʻti, kurtagi, ildizi,
ildizpoyasi, tuganagi, piyozi, poʻstlogʻi, bargi, guli, gʻunchasi, mevasi (urʻugi),
danagi, sharbati, qiyomi, toshchoyi, efir moyi va b.dan doridarmon tarzida
foydalaniladi.
Dorivor o’simliklarni 2 xil tasniflash qabul qilingan: 1) taʼsir qiluvchi
moddalarning tarkibiga qarab - alkaloidli, glikozidli, efir moyli, vitaminli va b., 2)
farmakologik koʻrsatkichlariga qarab - tinchlantiruvchi, ogʻriqqoldiruvchi,
uxlatuvchi, yurak-tomir tizimiga taʼsir qiluvchi, marka-ziy nerv sistemasini
qoʻzgʻatuvchi, qon bosimini pasaytiruvchi va boshqalar. Dorivor o’simliklarning
taʼsir etuvchi moddalari alkaloidlar, turli glikozidlar (antraglikozidlar, yurakka taʼsir
etuvchi glikozidlar, saponinlar va b.), flavonoidlar, kumarinlar, oshlovchi va shilliq
moddalar, efir moylari, vitaminlar, boʻyoq moddalar, fermentlar, fitonsidlar, kraxmal,
oqsillar, polisaharidlar, azotli moddalar, moy hamda moy kislotalari va b. birikmalar
boʻlishi mumkin.
Dorivor o’simliklarning organizmga taʼsiri uning tarkibidagi kimyoviy
birikmalarning miqdoriga bogʻliq. Bu birikmalar oʻsimlikning qismlarida turli
miqdorda toʻplanadi. D.ning taʼsirchanlik quvvati hamda sifati yuqori boʻlish davri
ularning gullash hamda urugʻlash davrining boshlanishi vaqtiga toʻgʻri keladi.
Dorivor moddalar baʼzi oʻsimliklarning kurtagi, bargi yoki poyasida, baʼzi
oʻsimliklarning guli yoki mevasida, baʼzilarida ildizi yoki poʻstlogʻida toʻplanadi.
Shuning uchun oʻsimliklarning asosan biologik aktiv moddalari koʻp boʻlgan qismi
yigʻib olinadi. Oʻsimliklarning ildizi, ildizpoyasi, piyozi va tuganagi, odatda, oʻsimlik
uyquga kirgan davrda - kech kuzda yoki oʻsimlik uygʻonmasdan oldin - erta bahorda
tayyorlanadi. Oʻsimlikning meva va urugʻlari pishib yetilganda yigʻiladi, chunki ular
bu paytda dori moddalariga boy boʻladi. Yangi ykgʻib olingan dorivor oʻsimlik
mahsuloti tarkibida (yer ustki aʼzolarida 85% gacha, ildizida 45% gacha) nam
boʻladi. Bu nam yoʻqotilmasa (quritish yoʻli b-n), oʻsimlik chirib, dori moddalari
parchalanib, yaroqsiz boʻlib qoladi.
397
Efir moyi deb o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olingan, o’ziga hos
hid va mazzaga ega bo’lgan, uchuvchan organik moddalar aralashmasiga aytiladi.
O’zbekistonda efir moyi tutgan shifobaxsh o’simliklar keng tarqalgan bo’lib,
ulardan biri qoraziradir.
Oddiy qorazira - Carum carvi L., selderdoshlar - Apiaceae (soyabonguldoshlar -
Umbelliferae) oilasiga kiruvchi ikki yillik, bo’yi 30-80 sm ga yetadigan o’t o’simlik.
Birinchi yili ildizidan ildizoldi barglar, ikkinchi yili esa ildizoldi barglar hamda poya
o’sib chiqadi. Poyasi tik o’suvchi, silindrsimon, ko’p qirrali, yuqori qismi
shoxlangan. Ildizoldi bargi uzun bandli, poyadagi barglari esa qisqa bandi bilan
ketma-ket o’rnashgan. Bargi 2 va 3 marta chiziqsimon barg bo’laklariga ajralgan.
Gullari
mayda,
murakkab soyabonga to’plangan. Kosachabarglari aniq
bilinmaydigan, tojbargi oq yoki pushti rangda, otaligi 5 ta, onalik tuguni 2 xonali,
pastga joylashgan. Mevasi - cho’ziq, qo’shaloq pista.
Iyun-iyul oylarida gullaydi, mevasi iyul-avgustda pishadi.
Qorazira o’rmonlarda, o’rmon chetlarida, o’tloq yerlarda yovvoyi holda o’sadi.
Asosan Ukraina, Belorus, Rossiyaning Yevropa qismining o’rmon va o’rmon-cho’l
zonalarida, Sibirning janubida, Kavkaz va O’rta Osiyoning tog’li tumanlarida
uchraydi. Rossiya, Ukraina, Belorus, Litva va Estoniyada o’stiriladi.
Tayyor mahsulot yon tomonlari o’roqqa o’xshash biroz egilgan, cho’zinchoq,
qo’shaloq pistadan iborat. Meva to’q qo’ng’irrangli, ikki bo’lakli bo’lib, uzunligi 3-7
mm, eni 1-5 mm. Har qaysi yarimta mevaning tashqi tomoni do’ng, ichki tomoni esa
tekis, uzunasiga turtib chiqqan 5 ta qovurg’asi bor. Qovurg’alarning 3 tasi do’ng
tomonga, ikkitasi esa yon tomonga o’rnashgan, mevasi nihoyatda xushbo’y va achchiq.
Meva tarkibida 3-7% efir moyi, 14-22% yog’, 20-33% oqsil moddalar, flavonoidlar
(kversetin va kemp-ferol) hamda oshlovchi moddalar bo’ladi. XI DF ga ko’ra, meva
tarkibidagi efir moyining miqdori 2% dan kam bo’lmasligi lozim.
Efir moyi maydalangan mevadan suv bug’i yordamida haydab olinadi.
Qoraziraning efir moyi sarg’ish suyuqlik bo’lib, zichligi 0,905-0,945,
refraksiya soni 1,4840-1,4890. Bu moy tarkibida 50-60% karvon, 40-50% limonen, 40-
70% karvakrol va boshqa birikmalari bo’ladi.
Qorazira mevasining preparati ichak atoniyasini davolash, og’riq qoldirish hamda
ovqat hazm qilishni yaxshilash uchun, mevasi ba’zan boshqa dorivor o’simliklar
bilan birga, siydik va yel haydovchi vosita sifatida, shuningdek, me’da kasalliklarida, meva
suvi esa ichak sanchig’ida (ayniqsa, bolalarda), tish og’rig’ida va miozitda ishlatiladi
(badanning yallig’langan joyiga surtiladi).
Qorazira mevasi oziq-ovqat, parfumeriya va boshqalarda ham katta ahamiyatga
ega.
Qorazira mevasi, efir moyi (qandga 1-3 tomchi tomizib, iste’mol qilinadi), meva
suvi dorivor preparatlari hisoblanadi. Mevasi me’da yig’ma-choylari tarkibiga kiradi.
Qorazira o’simligidan suv bug’i yordamida efir moyini ajratib olish uchun
kerakli shisha idishlarni yig’ildi. Kolbada suv bug’i hosil qilib uni qorazira solingan
kolba ichidan o’tkazildi. Bunda suv bug’i o’zi bilan efir moyi bug’ini olib,
sovitgichdan o’tdi va bug’lar sovib suyuqlikka aylandi va qabul qiluvchi maxsus
idishga tushdi. Maxsus idishga tushgan efir moyi va suvli aralashma ikki qavatga
ajraldi. Bu aralashmadan efir moyini ajratib olindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
