«Mahalliy xomashyolar va ikkilamchi resurslar asosida innovatsion texnologiyalar»

 
 
 
 
 
 
 
Juniperus zeravschanica Kom 
 
Zarafshon archasi yoki qora archa (Juniperus zeravschanica Kom.) Balandligi: 
10-15 m. Diametri: 1-1,5 m Shoxshabbasi qalin, sharsimon, piramidal yoki yoyiq 
shakldagi doim yashil ninabargli daraxtdir. Bu archa ikki uyli daraxt bo‘lib, bahorda 
changlanadi. Qubbadagi urug‘lar ikkinchi yili kuzda etiladi. Archa asosan urug‘idan
ko‘payadi. Katta yoshida ildizi baquvvat bo‘lib rivojlanadi, tog‘ yonbag‘irlaridagi 

---

395 
tuproqni mustahkamlab, eroziyani oldini oladi. Zarafshon archasi qurg‘oqchilikka 
chidamli va issiqsevar daraxt. Sernam tuproqli erlarda yaxshi o‘sadi yaxshi 
sharoitlarda 1000 yilgacha yashaydi. Tog‘li mintaqalarda dengiz sathidan 1800 
metrgacha bo‘lgan balandliklarda o‘sadi. Qurg‘oqchilikka chidamli va ildiz tizimi 
baquvvat bo‘lganligi sababli uni tog‘ qiyaliklariga ekish muhim o‘rmon meliorativ 
ahamiyatga ega. Bu archa Markaziy Osiyo qo‘shni mamlakatlarida ham uchraydi.
Zarafshon archasi tog’ yobag’irlarida, dengiz sathidan 2600-2800 metrgacha
balandlikda o’sadi, tuproqni muhofaza qilish va namlikni saqlab turish
vazifasini saqlab turish xususiyatiga ega. Bir gektar maydondagi archa daraxti
inson salomatligi uchun xavfli bo’lgan har xil mikroblarni o’ldiruvchi 30
kilogramm miqdorda fitontsid moddasi ishlab chiqaradi [1]. 
Ushbu archa turkumlarga qiziqishimizning boisi foydali biologik 
xususiyatlari borligi va mahalliy turkumlarni o’rganganlik darajasi kamligi turtki
bo’ldi. Juniperus turkumi ya’ni mahalliy archaning foydali xususiyatlarini
o’rganishimiz ularning dorivor xususiyatlarini yorit berishdir. Archani mevalar 
tarkibida uglevod, bo’yoqlar, organik kislotalar efir moylari va vitaminlar, makro va 
mikroelementlar ( marganes, temir, mis, alyuminiy) kabi foydali xususiyatlarga ega
moddalar mavjud. Shuningdek archa mevasi o’z tarkibida efir moyi, smola, 
shakar, organik kislotalar saqlaydi. Efir moyi va smola mevasiga o’ziga xos xid 
tarqatadi. Archadagi efir moyi siydik xaydovchi, o’t xaydovchi, mikroblarga qarshi 
kurashish xususiyatiga ega. Qadimdan archa mevadan tayorlangan damlama 
shishlarda, buyrakdagi toshlarda, siydik qopini yallig’lanishida va boshqa siydik yo’li 
kasalliklarida qo’llaniladi. Dezinfeksiyalovchi xususiyatga egaligi katta axamiyatga 
ega. Lekin buyrak kasaliklarida nefritda qo’llash taqiqlanadi.
Damlamasi yana terapevtik xususiyatga ega bo’lib ishtaxani ochishda va xazm 
qilishda, ichaklar xarakatini yaxshilashda va o't ajralishni kuchaytiradi. Bundan
tashqari xalq tabobatida ham keng qo’llaniladi. Damlama nafas olish a'zolari 
kasaliklarida balg’amni kamaytirish uchun va yo’talni yengillashtirish uchun 
qo’llaniladi.
Podagra va revmatizmda vanna yoki kompress qilinsa og’riq kamayadi. Lekin 
moyidan qo’llash ko’proq foyada beradi, undan yana yaralarni davolashda 
qo’llaniladi. U bilan teri, tuberkulyoz, astma kasalliklarini davolashda foydalaniladi. 
Archa asab tizimini tinchlantiradi. Chunki, uning tarkibidagi efir moyi 
tichlanchruvchi xususiyatga ega. Archa o’zini bakterosid xususiyatiga ega ekanligi
bilan birinchi o’rinda turadi. Uni yog’i ogriqsizlantiradi, tozlaydi, qizdiradi, 
tetiklashtiradi. Archa shishlarni qaytarib dermatit va tish og’rig’ida qo’llaniladi. Qon 
aylanishi va arterial bosimni yaxshilaydi. Ich qotishi ta’sir spektri juda yuqori. 
Archa ignalari fitonsid ishlab chiqaradi va vitamin C saqlaydi. Archa o’simligi
tarkibida aynan efir moyi ko’p miqdorda mavjud. Efir moyi esa tibbiyotda 
ichaklar xarakatini yaxshilashda qo’llaniladi. Shuningdek archa barglari zirovorlar 
sifatida ham ishlatiladi.