Madaniyatshunoslik fani boshqa gumanitar fanlardan o‘ziga xos xusu-siyatlari bilan farq qiladi

iyeroglif
deb nomlangan. Masalan, qush so‘zi qushning tasviri 
bilan, suv so‘zi uch qator to‘lqinsimon chiziq bilan ifoda etilgan. Ammo suratli 
yozuv bilan hamma so‘zlarni ham ifoda qilib bo‘lmagan. Uning cheklanganligi 
sababli bu yozuv takomillashtirib borilib, 
mixxat
yozuvi kashf qilingan. Harflar 
qotmagan loy lavhalar sathiga uyib tushirilgan. Harflar 600ga yaqin belgidan 

---

21 
iborat bo‘lgan. Bu yozuv keyinchalik butun Janubi-G‘arbiy Osiyo xalklari orasida 
tarkalgan. Qadimdan Mesopatamiya mirzolari adabiy, tarixiy asarlarni sopol, teri, 
loy lavhalarga yozib, o‘ziga xos kitoblar yaratganlar va kutubxonalarni tashkil 
kilganlar. Bunday kutubxonalar Ur, Nippur, Nineviya, Bobil, Ashshur kabi 
shaharlarda mavjud bo‘lgan. Ularning ichida eng kattasi Ossuri podshosi 
Ashshurbanipalning Nineviyadagi kutubxonasi bo‘lib, unda 30 mingdan ortik xatli 
lavhalar saklangan. Misrliklardan farqli qadimgi Mesopotamiya aholisi erdagi 
hayotga ko‘proq e’tibor qilishgan. Ulim bilan hammasi tugaydi deb o‘ylashsada, 
narigi dunyoga ishonishgan. Misrliklardan farqli ravishda, narigi dunyoni inson 
ruhi mangu suv va ovqatga zoriqib yashaydigan qo‘rqinchli dunyo deham yashab 
kelmokda. Bu madaniyat jahon madaniyati rivojiga ham katta hissa ko‘shdi. 
Shuning uchun ham Yunon faylasufi Aflotun Misr madaniyatini "Jami 
sivilizatsiyalarning onasi"
1
 deb bejiz aytmagan. 
Sharuppakning Mesopotamiyaliklarga nasihatida aytiladiki «Shirin hayotdan 
tashqari biron narsa aziz emas». Mesopotamiyaliklarning quvonchli hayot 
haqidagi qarashlari «Gilgamish» dostonida ham tasvirlanadi. Ular shaxsiy hayot 
muammolari bilan ko‘proq qiziqqanlar. Diniy-mifologiya bo‘yicha Shumer 
Misrdagidan farq kiluvchi tizimga ega edi. Garchi bu erda ham shahar 
hukmdorini Xudoning erdagi avlodi deb karalsa-da, birok narigi dunyo 
to‘g‘risidagi tasavvurlar Misrdagi singari katta ahamiyatga ega bo‘lolmadi. 
Kohinlar ham muhim ijtimoiy katlam sifatida shakllana olmadi. SHumerlarda har 
bir shahar-davlat o‘zining homiysi - Xudosiga ega edi. SHu bilan birga butun 
Mesopatamiyada sig‘inuvchi umumiy xudolar ham mavjud bo‘lgan. SHulardan 
osmon xudosi – An, er xudosi – Enlil, suv xudosi – Enki. Moddiy madaniyat 
sohasida SHumerda arxitektura kurilishi sohasi muhim o‘rin tutgan. Bu erda xom 
g‘isht kashf kilingan bo‘lib, ulardan xramlar – olti, etti kavatli zikkuratlar 
kurilgan. Ularning ichida taniklisi Ur shahridagi "Xram-tog‘i" (er. avv. XXII-
XXI asrlar) edi. Zikkuratlar observatoriyalar o‘rnini ham o‘ynaganlar. Osmon 
jismlari harakatini kuzatish bilan astronom kohinlar shug‘ullanishgan. Kadimgi 
Mesopatamiya astronomlari kuyosh va oy tutilishini oldindan bilganlar. Ular 
kuyosh yili 365, oy yili 354 kunligini aniklab, shu asosda astronomiya takvimini 
tuzganlar. YUkorida kayd kilinganidek, Mesopatamiyada ko‘p xudolik mavjud 
bo‘lib, oy xudosini shumerliklar – Nishar, akkadliklar esa Sin deb ataganlar. 
Quyosh xudosini shumerliklar – Utu, akkadliklar esa Shamash deb nomlaganlar. 
Venera sayyorasi xudosini shumerlar – Ianni, akkadliklar o‘z ma’budasi Ishtar 
bilan taqqoslaganlar. Dastlab qurbonlikka odamlar so‘yilgan, keyinchalik qo‘y 
va qo‘zilar qurbon qilingan. Qadimgi Hindiston hakli ravishda qadimgi 
Sharqning yuksak madaniyatli mamlakatlaridan biridir. Hindiston yarim oroli 
qadimdan tabiiy rang-baranglik, boy o‘simlik, hayvanot va qimmatbaho yer osti 
boyliklariga ega bo‘lgan. Yarim orolda sersuv Hind va Gang kabi daryolar 
mavjud. Mil. avv. V ming yillikning oxiri IV ming yillikdan boshlab Hind 
daryosi vodiysida sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik vujudga kelgan. 
IV ming yillik o‘rtalariga kelib bu joyda o‘ziga xos eng qadimgi hind madaniyati 
vujudga kelgan. Dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik, savdo-sotiqning 

---

22 
rivojlanishi natijasida qishloq va shaharlar paydo bo‘lgan. Nihoyat, Hind daryosi 
va uning Panjob viloyatida qadimgi davlatlar yuzaga keladi. Bu davlatlarning 
Mohinjo-Daro, Xarappa kabi katta shaharlari bo‘lgan. Mohinjo-Daro hozirda 
Pokiston hududida joylashgan bo‘lib, shaharning maydoni 270 gektardan iborat. 
Bu yerdan arxeologlar ko‘chalar, pishiq va xom g‘ishtdan qurilgan turar joylar, 
saroylar, omborxonalar, ibodatxonalar va podsho qarorgohining qoldiqlarini 
topishgan. Shaharda pishik g‘ishtdan qurilgan suv tarmog‘i va kanalizatsiya ham 
bo‘lgan. Badavlat kishilarning uylari, shuningdek ibodatxonalar 2-3 qavatli qilib 
pishiq g‘ishtdan 4,5 ming yil avval qurilgan. Xarappa shahridan arxeologlar 500 
ga yaqin yodgorliklar topishgan. Shahar qurilishi Mohinjo-Daro bilan deyarli bir 
xil. Shaharda me’morchilik, to‘qimachilik, kulolchilik, toshtaroshlik, zargarlik, 
qurolsozlik ancha rivoj topgan. Xarappaliklar o‘zlarining iyeroglif yozuvlariga 
ham ega bo‘lgan.
3
 Ikkala shaharda ham yirik g‘alla omborlari topilgan bo‘lib, bu 
davlatni markazlashganlik darajasini ko‘rsatadi. Hindlar dunyoda birinchi bo‘lib 
paxtadan mato to‘qib, kiyimlar tikkanlar, chunki shahardan kiyim tikish, 
qurolsozlik ustaxona qoldiqlarni topilgan. Xarappa suv yo‘li va quruqlik orqali 
shumerlar bilan savdo aloqalari olib borgan ilk quldorlik davlati edi. Mil. avv. II 
ming yillik o‘rtalaridan boshlab Eron va Turon orqali Hindistonga ko‘chmanchi, 
chorvador oriy kabilalari bostirib kiradi. Ular Gang va Panjob daryo vohalarining 
unumdor yerlariga kelib o‘rnashganlar va keyinchalik mahalliy xalq bilan 
aralashib ketganlar. Oriylar bilan mahalliy xalq o‘rtasidagi qonli janglar 
hindlarning xalq og‘zaki ijodiyoti namunalari bo‘lgan "Mahobxarat" va 
"Ramayana" dostonlarida ham aks ettirilgan. Hindlar o‘zlarining qadimiy 
yozuvlariga ega bo‘lganlar. Ularda astronomiya va matematika ham ancha rivoj 
topgan. Hindlar quyosh va suv soatlaridan foydalanganlar, o‘zlarining 
taqvimlarini tuzganlar. Xalq og‘zaki ijodining yuksak namunasi – Vedalar, 
gimnlar, ko‘shiqlar, afsunkor va diniy duolardan iborat to‘plam tuzilgan.