Madaniyatida tarixiy janrdagi tasviriy

N.Qo‘ziboyev. “Muhammad Ibn Muso al Xorazmiy”. 1983 yil.
 
 
Suratda Al Xorazmiy qomati bo‘ylamasiga joylashtirilgan. U asarning pas
tki, chap 
burchagiga o‘tkir burchagi bilan kelib taqaladi va uch burchakka mos keladi. 
Uchburchakning cho‘qqisida, oltin kesishuvning chaprog‘ida olimning boshi tas
-
virlangan. U to‘rtdan uch qismni tashkil qiladi. Olimning nigohi tizzasiga qo‘
yilgan 
chizmani o‘lchanadigan asbobga qaratilgan. Bu boshlagan ishini oxiriga yetkazadigan 
kuchli va maqsad sari intiladigan odamning nigohidir. Musht qili
ngan o‘ng qo‘li 
qo‘lyozmalar qo‘yilgan kichik xontaxtada turibdi. Olim qizil rangli o‘rindiq ustida 
yarim yotgan holda o‘yma bezakli peshtoq deraza fonida tasvirlangan, deraza o‘rtada 
oy nuri bilan 
yoritilgan bog‘ ko‘rinadi, oy nuri deraza ko‘zlaridan olimni yoritib 
turibdi. Devor qalinligidagi ustunlar marmardan ishlangan va asarning umumiy rangi 
bilan uyg‘unlashib ketgan. Butun fon tusi yaxlit ishlangan va unda Al Xorazmiyning 
qomati ajralib ko‘r
inib turibdi, olim ostidan yengil uzun yen
gli oq ko‘ylak kiyib olgan 
moviy rangli naqshlari bo‘lgan kumushsimon rangdagi xalat kiyib olgan. O‘ng qo‘li 
bilagiga oltin bilakuzuk taqib olgan. Boshi
da ko‘k
-zumrad rangli salla. Libosining 
boyligi olim Al M
a’mun halifaligidagi “Bayt al hikma”da saroy olimi bo‘lganligidan 
darak beradi.
“Halif bo‘lguniga qadar Ma’mun halifa
likning sharqiy xududlarida mahalliy hokim 
bo‘lgan. 809 yildan boshlab Xorazmiy Ma’mun saroy olimlaridan biri bo‘lgan. 
Xorazmiy 
o‘z asarlaridan birida u haqida yaxshi fi
kr
lar bildiradi. “Undagi fanga 
bo‘lgan qiziqish atrofiga olimlarni to‘plashiga sabab bo‘ldi, ularni o‘z homiyligiga oldi 
va ularga tushunarli bo‘lmagan nar
salarni izohlashga yordam berdi, qiyinchilik paydo 
bo
‘lsa yengillatdi”. “Bayt al hikma” o‘ziga xos fanlar akademiyasi bo‘
ldi, u yerda 
Suriya, Misr, Eron, Xuroson va Movaraunnaxrdan olimlar ishla
di. Unda ko‘p 
miqdorda qadi
miy qo‘lyozma kitoblari bo‘lgan kutubxona va astro
nomik 
observatoriya faoliyat ko‘r
sat
gan. Bu yerda ko‘plab yunoncha falsafiy va il
miy asarlar 
arab tiliga tarji
ma qilindi. Ayni paytda bu ilmiy markazda Xabash Xasib, Farg‘oniy, 
Ibn Turk, Kindiy kabi mashhur olimlar ishlaganlar. Tarixchilar Al Xorazmiyning ilmiy 
va ommaviy faoliyatiga yuqori baho berganlar.

---

82 
Taniqli fan tarixchisi J.Sarton olimni: “
O‘z davrining buyuk matematigi, agar 
uning vaziyati hisobga olinsa, butun davrlarning buyuk matematigi
”, deb atadi. Uning 
ilmiy asarlari ko‘p bora yunon, lotin, nemis, ingliz, golland va 
rus tillariga tarjima 
qilindi. Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy va shoir, matematik Umar 
Xayyom Xorazmiyning ilmiy faoliyatiga yuksak baho ber
di. “Xorazmiyning asarlari 
arab tilidan lotin tiliga, so‘ngra Yevropa
ning boshqa yangi tillariga tarjima qilindi. 
Ularning asosida matematikadan turli darsliklar yaratildi. Xorazmiyning asarlari 
Uyg‘onish davrida fanni vujudga kelishiga yo‘l ochdi va Sharq
-
G‘arb mamlakat
larida 
o‘rta asrlar ilmiy tafakkurini rivojlanishiga samarali ta’sir ko‘rsatdi”
82
.