M. Y. Ayupova

20-BO B.  AQLI  ZAIF  BOLALAR  BILAN  OLIB 

BORILADIGAN  LOGOPEDIK  ISHLARNING  0 ‘ZIGA 

X O S  XUSUSIYATLARI

A qli  z a if  b o la la rd a   n u tq   buzilishi  va  u la rn i  m e ’yorga  keltirish 

xususiyati  oliy  n e rv   (asab )  faoliyati  ham da  psixik  rivojlanishning  o ‘ziga 

xos  to m o n la ri  b ilan   belgilanadi.

k q l i   z a i f   b o la la rd a   bilish  fa o liya tin in g   o liy   sh a k lla rin i  y a x s h i 

rivojlanmaganligi ftkrlashning yuzakiligi,  nutqni sekin  rivojlanishi  va  sifat 

jihatidan  o ‘ziga  xosligi,  xatti-harakatini s o ‘z  orqali  nazorat  qilishni  izdan 

chiqishi  hissiy-irodaviy  sohani  to ‘laqonli  emasligl  kuzatiladi.

D eb il  d a r a ja s id a g i  a q li  z a if  b o la la rd a   n u tq   riv o jla n ish in in g   o ‘z ig a   x o s  

x u s u s iy a tla ri.

Aqli z a if bolalar uchun  nutqning kech  rivojlanishi xarakterlidir.  Kuchli 

orqada  qolish  nutqqacha  bo ‘¡gan  davrdayoq  kuzatiladi.  Agar go ‘daklarda 

chug'urlash  4  oyligidan  8   oyligigacha  me'vorida  paydo  b o ‘Isa,  aqli  z a if 

bolalarda  esa  bu  holat  12—24 oylikgacha  b o ‘lgan  davrda  namoyon  bo'ladi 

(I.V .  K arlin.  M .  S tra z u lla .)

Kassel,  S hlezinger,  M .  Z ecm an larfik rich a,  aqli z a if b o ‘lgan bolalarda 

b irinchi  so ‘zlar 3  y o sh d a n   paydo b o la d i.  I.V.  K arlin va  M.  S trazuilaning 

tad q iq o tlari  shuni  k o ‘rsatad ik i,  bunday  b o lalard a  b irinchi  so ‘z ia r  2,5 

yoshdan 5 yoshgacha b o lg a n  davrda paydo b o l a r  ek an   (B olalarda birinchi 

s o ‘zlarning  p aydo  boMish  m e'yori  10  oy  d an   18  oyligigacha).

Aqli  z a if  b o la la rd a   n u tq   rivojining  sezilarli  o rtd a   qolishi  iboraviy 

n u tq   paydo  boM ishida  k o 'rin a d i.  Bunda  birinchi  s o ‘z lam i  bayon  qilish 

b ila n   iboraviy  ( b irik m a n i)   n u tq   orasidagi  o ra liq   v aq t  h a m ,  n o rm a l 

rivojlangan  bolalarga  n isb a tan   uzoqroq  b o ‘ladi.

Aqli z a if bolalarda  n u tq in in g  rivojlanishni o ‘ziga xos tom onlari ko‘plab 

m u alliflar  to m o n id a n   psixologik  aspektda  o ‘rganilgan  (V .Petrova,  M . 

P evzner,  I.  K arlin,  M .  S trazu lla,  S.  Borel  —  M e z o n n i,  Shlezinger,  M. 

Z e e m a n   va  b o sh q alar).

A qli  z a i f   b o la la rd a   n u tq n in g   b u zilish i

Aqli za if bolalarda  n u tq n in g  buzilishi logopediya doirasida  M.  Xvatsev, 

R .Y e.  L ev in a,  G .A .  K a s h e ,  D .l.  O rlo v a,  M .A .  S a v c h e n k o ,  Y e .F . 

S o b o tto v ich ,  R .l.  L alay ev a,  K.K.  K arlin  to m o n id a n   o ‘rganilgan.  Bu 

ta d q iq o tla r natijasiga  k o ‘ra yordam chi  m aktabning bo sh lan g ‘ich sinflarida 

a n iq   n u q so n la r 4 0 -6 0 %   b o lalard a  kuzatilar  ekan.

'   S .Y a .  R u b i n s h t e y n n i n g   f ik r ic h a ,  a q li  z a i f   b o l a l a r d a   n u tq  

rivojlanm asligining  sab ab i  "miya  p o ‘stlog‘i  fao liy atin in g   zaifligi,  b arch a 

a n a liz a to rla rd a   y a n g i  d iffe re n sia l  a lo q a la rn in g   se k in lik   b ilan   ish lab  

chiqilishidadir".  N u tq iy  eshitish analizatorlari d o irasid a differensial shartli 

a lo q alarn in g   asta   rivojlanishi  m unosabati  bilan  aqli  z a if bola  an ch a  vaqt

---

n u tq   to v u sh larin i  a jra ta   o lm a y d i,  a tro fd a g ila r  a y tg a n   s o 'z la rin i  a n iq  

anglam aydi.

M o to rik an n n g ,  shu  ju m la d a n ,  n u tq iy   m o to rik a n in g   rivojlanishi  aqli 

z a if  bolalarda  sekinlik  b ilan   k echadi.  N u tq iy   h a ra k a tla rn in g   aniqligi  ikki 

to m o n la m a  nazorat orqali t a ’m inlanadi.  Eshitish singari  kinestetik n azorat 

h a m   n o an iq   b o 'lib   rivojlanadi.

A qli  z a if  b o la la r  n u tq in in g   o ‘ziga  xos  x u su siy a tla rin i  tah lil  qilish 

ja ra y o n id a   1.  S.Y a.  R u b ish ite y in   (P six o lo g iy a   u m s tv e n n o   o tsta lo g o  

sh k o ln ik a .  -M .1 9 7 0 - S 1 0 6 .)   V .G .  P e tro v a   u la r n in g   n u tq   b u zilish lari 

sabablari  hisoblangan  k o ‘p g in a  fak to rlar  y ig ‘in d isin i,  ajratib ,  aqli  z a if 

b o la la r n u tq in in g   buzilishi  va  an o m al  riv o jla n ish n in g   asosiy  sababi  bilish 

faoliyatining  rivojlanm aganligidir,  d eb   e ’tir o f  eta d i.

A n a litik -sin te tik   fao liy at  d ara ja sin in g   p a say ish i  n u tq   to v u sh larin i 

diflerensiallashtiruvchi  m u rak k ab  psixik (ru h iy )  fao liy a t,  fo n em atik  qabul 

qilishning buzilishida n a m o y o n  boMadi.  Bilish faoliyatining buzilishi tilning 

se m a n tik   to m o n d a n   o 'z la sh tirish d a   qiy in ch ilik larg a  o lib   keladi.  S h u n in g  

u c h u n ,  aqli  z a if  b o la la r  se m a n tik   jih a td a n   m u ra k k a b   b o lg a n   so ‘zlarni 

(m av h u m ,  u m u m lash g an )  va g ram m atik   sh a k lla rn i  (m a sa la n ,  m aqsad  va 

sabab,  ergash  gapli  q o ‘sh m a   gaplar)  qiy in ch ilik   b ila n   egallaydilar.

A n alitik-sintetik  fao liy atn in g   u m u m iy   rav ish d a  riv o jlan m ay   qolishi 

s a b a b li,  til  u m u m la s h m a la r in in g   s h a k l l a n i s h i ,  t i l   q o i d a l a r i n i n g  

o ‘zlashtirilishi  m e ’yorda rivojlangan bolalarga n isb a ta n  o l a r o q ,  qiyinchilik 

b ilan  kechadi.

Atrofdagi olam   haqidagi ta sa w u m in g  ch eklanganligi,  nutqiy aloqaning 

zaifligi,  qiziqishning yetilm aganligi,  nutqiy m u n o sa b a tg a  b o ‘lgan talabning 

pasayishi  aqli  z a if  b o la la rd a   n u tq   riv o jlan ish in in g   sek in lash ish i  bilan 

ifodalanadi.  Bular bilan b ir katorda  ularda  n u tq  buzilish larig a olib keluvchi 

b o sh q a   fak to rlar  ham   sab ab   boMadi,  y a ’ni  n u tq   a p p a ra ti  tuzilishdagi 

k am ch ilik lar  natijasida  rinolaliya,  m ex an ik   dislaliya;  b o sh   m iya  p o 'stlo q  

osti  qism ining  b a ’zi  b o lim la rin i  zara rlan ish i  o k ib a tid a   y u z  beradigan 

o rganik  d uduqlanish  va  dizartriya.

N u tq   b u ziiish in in g   u m u m iy   ta v s ifi

Aqli  z a if bolalarda  n u tq n in g   buzilishi  tiz im li  (siste m a li)  xarakterga 

ega.  U lard a  nutqiy  faoliyat  bilan  b o g 'liq   b a rc h a   h a ra k a tla rn in g   u  yoki  bu 

d arajada  shakllanm aganligi  n am o y o n   b o ‘la d i-k i,  b u la r   m o tiv atsiy an in g  

zaifligi,  nutqiy m u n o sab atg a b o ‘lgan ta la b n in g  p a sa y ish i,  n u tq   faoliyatini 

p ro g ram m alash tirish n in g   q o ‘pol  buzilishi,  n u tq iy   h a ra k a tla rn in g   ichki 

p rogram m asi,  nutqiy  p ro g ra m m a n in g   q o ‘llan ish i,  n u tq   u stid an   n a zo rat, 

o ld in d an  o ‘ylangan  natijani taqqoslash o p eratsiy alarin i buzilishi  kabilardir.

A qli  z a if   b o la la rd a   n u tq iy   b a y o n   q ilish   tu r li  d a r a ja d a   b u z ila d i 

(m a z m u n a n ,  til  jih a tid a n ,  se n so m o to r  d a ra ja d a ).  E n g   rivojlanm aganlari 

m urakkab darajaiar (m a z m u n , tilga oid)  h iso b lan ad i.  U la r yuqori darajada

---

sh a k lla n g a n   ta h lil  h a ra k a tla ri,  sin te z ,  u m u m la sh m a lik n i  ta la b   etad i. 

B unday b o la la rd a   n u tq n in g  se n so m o to r darajasi tu rlich a k echadi.  Yuqori 

sinflarga  b o rib   k o ‘pchilik  o ‘q u v c h ilard a   n u tq n in g   fonetik  n u q so n lari, 

m o to r  d a ra jalarin in g   buzilishlarining  y o ‘qolishi  ro ‘y  beradi.  Shu  bilan 

b ir vaq td a bu  b o lalard a til va sem an tik  darajalarn in g  rivojlanishi m e ’yorga 

(n o rm a g a)  y e tm a y   qoladi.

A qli  z a if  b o lala rd a  n u tq n in g   buzilishi  turli  k o ‘rinishlarda  b o ‘ladi  va 

u lam i  tah lil  e tish d a  differensial  yon d o sh ish n i  talab etiladi.  S im p to m atik a 

(kasallik belgilarining yig‘indisi)  va  nutq buzilishining m exanizm i  faqatgina 

miya sistem asining um um iy rivojlanm ay qolishidagina em as, balki,  nutqqa 

bevosita  a lc q a d o r   b o ‘lgan  sistem an in g   lokal  patologiyasi  to m o n id a n  

belgilanadi.  Bu esa aqli z a if bolalarda  n u tq  buzilishlari  ko'rinishini yanada 

m u ra k k a b la sh tira d i.  Shu  sababli  o lig o fren iy an in g   ikki  g u ru h i  ajratib 

k o ‘rsatiladi  (G .Y e.  Suxaryova,  R .l.  B elova-D avid):  l)n u tq   rivojlanm agan 

o lig o fre n iy a ;  2 ) n u tq   k a m c h ilik ia ri  b ila n   m u ra k k a b la s h g a n ,  a tip ik  

oligofreniya.

N o rm al  bolalardagi singari,  aqli  z a if bolalarda  ham   n u tq  buzilishining 

b a rc h a   s h a k lla ri  u c h ra y d i  (d isla liy a ,  rin o la liy a ,  d iz a rtriy a ,  a la liy a , 

disleksiya,  disgrafiya,  d u d u q lan ish ,  afaziya  va  boshqalar).  N u tq   buzilishi 

tizim ining stru k tu rasid a sem antik  nuqson  (defekt) asosiy o 'rin n i egallaydi.

Aqli  z a if  b o lalard a  n u tq   buzilishi  o ‘zin in g   uzoq  vaqt  saqlanishi  bilan 

x arak terlan ad i  va  yordam chi  m ak tab larn in g   yuqori  sinflargacha  b o ‘lgan 

dav r  o ralig ‘ida  saqlanib,  qiyinchilik  b ilan  b a rta ra f qilinadi.

Aqli  z a if  o ‘q u v c h ila r  n u tq in in g   fo n e tik   to m o n d a n   buzilishi  va  u la rn i 

b a r t a r a f  e tis h   y u z a sid a n   log o p ed ik   ish lar

Y o rd am ch i  m ak tab lard a  tovush  talaffuz  qilishdagi  n u q so n lar  o ‘rta 

m ak tab larg a  q ara g a n d a   k o 'p ro q   uchraydi.

U la r  aso sid a  b ir em as,  balki  q a to r  sab ab lar borki,  bular:  idrok  qilish 

fa o liy a tin in g   riv o jlan m ay   q o lish i,  n u tq -e sh itish   differensiatsiyasining 

shakllanm asligi,  n u tq iy  m o to rik an in g  buzilishi,  artikulatsion  ap p aratn in g  

tuzilishidagi  buzilishlardir.

M e ’y o rid a  rivojlangan  b o la lar singari,  aqli  z a if bolalarda ham  talaffuz 

qilish  m u ra k k a b   b o ‘lgan  tovushlarda  bu zilish lar  k o'proq  uchraydi