M. Y. Ayupova

p,  b,  m,

  y u m sh o q   til  oldi 

t,  d,  n, 

s o n o r  /  tovushlarga  e ’tib o r   q aratilad i.  Sirg‘aluvchi,  shovqinli,  affrikat 

to v u sh la r  o ‘rnini  m os  k elu v ch i  b iro n   tovush  v aqtinchalik  egallab  turishi 

m u m k in .  Eng  so 'n g g id a 

"r"

  to v u sh i  ustida  ishlanadi.

Bu  b o s q ic h d a   a r t i k u l a t s i y a n i   ta y y o rla s h   m a q s a d id a   b ir   q a to r  

a rtik u la tsio n   m ashqlarni  o ‘tk a z ish   tavsiya  qilinadi.

G ra m m a tik   s o ‘z  shakilarini  taqqoslash

Y u q o rid a ta ’k id la g a n im iz d e k ,  faol  lug‘atda yetarli  m iq d o rd a  p red m et 

n o m la ri  (o tla r  1 0 0 -1 5 0   d a n   o rtiq )  va harakat  nom lari  (fe ’Ilar 40—50 d an  

o rtiq )  m avjud  b o 'lsa ,  tu rli  xil  shakilarini  taqqoslashga  kirishish  m um kin. 

L ogoped  b u tu n   nutqiy  m a te ria ln i  har  b ir bolaning  im koniyatini  hisobga 

o lg an   h o ld a  tanlaydi.  O lib   b o rilg a n   ish  yakunida  bo lalar birlik  va  k o ‘plik 

q o ‘sh im ch alarin i  q o ‘llash  o rq ali  otlarni  o ‘zgartirishni  bilishlari  lozim , 

sh u n in g d e k ,  quyidagi  fc 'l  sh a k lla ri  zaxirasiga  ega  b o lis h la ri  lozim :

1.  2-shaxs  birlikdagi  b u y ru q   mayli.

2.  H ozirgi  z a m o n   x a b a r   m ay li  (1 -2 -3 -sh a x s  b irlik d a;  3 -1 -sh a x s 

k o 'p lik d a ).

3.  0 ‘tg an  za m o n ,  3 -sh ax s b irlik  va  ko‘plikda (bu  bosqichda bajarilgan 

h a ra k a tla r  z a m o n   b o ‘y ich a   taq q o slan m ay d i).

F e ’llam i  tan lash d a   a so sla rn i  navbatm a-navbat  o ‘zgartirishni  hisobga 

o lis h   lo z im .  B u n d a y   o ‘z g a r tir is h la r   tu rg ‘u n   o ‘z la s h tirilm a s a ,  faq at 

o ‘zlash tirish   u ch u n   q u lay   s h a k lla r  olinadi.

---

S o 'z n in g   b o ‘g ‘in  tarkibi  va  tovush  ta la ffu z in i  shakllantirish

S o‘zn in g  b o ‘g ‘in tarkibi  ustidagi  ishni  m u ra k k a b la sh tira  turib,  iogoped 

ishlanayotgan s o ‘z la r qato rig a k etm a-ket  k elg a n   u n d o sh li so‘z!ark iritiIad i.

S o‘zlam i b o ‘g ‘inga b o ‘lishda m o rfe m a la m in g  t o ‘qnashuvi so d irb o ‘lishi 

shartligini tu sh u n tirish  tavsiya qilinadi,  m asalan:  k o -p to k  (k o p -to k ), b o lg ‘a  

(b o l-g ‘a)

A rtik u la ts io n   m a s h q la r  k e tm a -k e tli  u n d o s h   to v u sh la rn i  g a p iris h  

m ashqlari  b ilan  a lm a sh tirila d i,  a m m o  bu  m a s h q la rg a  bo la t o ‘g ‘ri ta la ffu z 

qiluvchi to v u sh la r kiritiladi.  K etm a-ketli  u n d o s h  to v u sh la r ish lan g an id an  

so 'n g   so ‘zlarga  k iritilad i  va  albatti  b o kg ‘in la b   t o ‘g ‘ri  talaffuz  qildiriladi.

Y odlash  uchun  ikki  q a to rli  s h e ’r la r

Q o idaga k o ‘ra,  n u tq i t o ‘liq  rivo jlan m ag an   b o l a l a r s h e ’rlam i,  ay n iq sa, 

to ‘rt  va  u n d a n   o rtiq   q ato rli  sh e’rlarni  eslab   q o lo lm a y d ila r.  Shu  sababli 

ishni  ikki  q ato rli  s h e ’rlarni  yodlashdan  b o sh la sh   kerak.

Ikki  q ato rli  s h e ’rlarni  yodlash  p re d m e tli  y o k i  so d d a   sujetli  rasm larg a 

m ajb u riy   ta y a n g a n   h o ld a   o ‘tk aziladi.  L o g o p e d   m a tn n i,  sh e ’rga  m o s 

ra sm la rn i  o ‘zi  ta n la y d i.  S h e ’rni  y o d la s h d a   u n in g   m a z m u n i  b o la g a  

tu sh u n a rli  b o ia y o tg a n ig a   ishonch  hosil  q ilis h   lo z im ,  b u n in g   u c h u n  

rasm larga  m os  sav o llar  beriladi.  M asalan ,  s u je tli  rasm   b o ‘yicha  "S h o v - 

shuv  etadi  ariq ,  K arim   ekadi  tariq"  s h e ’rid a   q u y id a g ic h a   savollar  b e rish  

m um kin:  "K arim   n im a   ekdi?  Kim  tariq  ek a d i? "

Kichik  h ik o y a la r

A g a rb o la la rs a v o lla rg a  javob b e rish n i,  n a m o y is h   qilingan  h a ra k a tla r 

va sod d a sujetli  ra sm la r b o ‘yicha g a p la r tu z is h n i,  ikki  q a to rli sh e ’rla rd a n  

b ir   n e c h ta s in i  y o d la s h n i  o ‘rg a n s a la r,  u la r g a   h ik o y a   e le m e n tia r in i 

o ‘rgatishni  b o sh la sh   tavsiya  qilinadi.  B u n in g   n a tija sid a   b o la la r  k ic h ik  

hikoya  m a z m u n in i  b ir  n ech ta  g a p la r  b ila n   y e tk a z ish g a   o ‘rg a n ish lari 

lo z im .  B iro q ,  lu g ‘a t  b o y lig in in g   k a m b a g ‘a l!ig i  v a  n u tq   g ra m m a tik  

tiz im in in g   sh a k llan m a g an lig i  tufayli  b o g ‘la n g a n   n u tq   m u staq il  v azifaga 

ajratilm ay d i.

T avsiya  e tilg a n   k ic h ik   h ik o y alar,  s h u n in g d e k ,  u larg a   q a ra tilg a n  

m ash q lar bolaga  m in im u m   darajadagi  n u tq  v o sita la rin i  o ‘zIashtirishlariga 

yordam   beradi.

L ogoped  k ichik  hikoyani  2 - 3   m a ro ta b a   o ‘q iy d i  (yoki  gapirib b e ra d i) 

g o h id a  h ik o y a d a   ish tiro k   etuvchi  sh ax s  y o k i  p re d m e tla rn i  ra sm la rd a  

nam oyish  qiladi.  S o ‘ng  logoped  m a tn g a  o id   s a v o lla r va  m ash q lar b e ra d i. 

T opshiriqiar h a r b ir b o la n in g  nutqiy im k o n iy a tla rig a   m os holda ta n la n a d i. 

Pedagogning ixtiyoriga k o ‘ra barcha m a tn la r q a y ta  o ‘zgartirilishi  m u m k in .

Logopedning  ish  y a k u n i

T o ‘rtinchi b o sq ic h d a ko‘zda tu tilg an  lo g o p e d ik  ish, b olalar to m o n id a n

---

e le m e n ta r  so ‘z la sh u v -m a ish iy   nutqni  egallashga  y o ‘naltirilgan.  B olalar 

n utqi  k o m m u n ik a tiv   funksiyaga  ega  b o ‘lishi  lozim .

B olalar  b irlik   va  k o 'p lik d a g i  b arch a   k elish ik la r  d o irasid a  o tla rn i 

turiashni,  alohida yaxshi tan ish  fe’llami son va shaxs b o ‘yicha o ‘zgartirishni 

bilishlari  zarur.  U c h   b o ‘g ‘inli  va  ayrim   t o ‘rt  b o ‘g ‘inli  so ‘zlarn in g  b o “g ‘in 

tarkibi  o 'z la sh tirilish i  lo zim .  T ovush  m u n o sab ati  b o ‘yicha  sirg‘aluvchi, 

shovqinli,  affrikat,  s o n o r  to v u sh la rsh a k lla n m a g a n   h o ld a qolishi  m um kin.

0 ‘qitishning  b esh in ch i  bosqichi  —  g a p la r  hajm ini  kengaytirish

M u ra k k a b   g a p lar

Logopedik  t a ’s ir  k o ‘rsatish n in g   asosiy  vazifalari:

1.  BogMangan  va  erg ash g a n   q o kshm a  g a p la r tu z ish n i  o ‘rgatish.

2.  S o‘z  o ‘z g artirish   b o ‘yicha  ishni  davom   ettirish.

3.  O lm osh  va  sifa tn i  o t  bilan  m oslashtirishga  0‘rgatish.

Bu bosqich ag ra m m a tiz m   k o ‘rinishlari  bilan  n am oyon boMuvchi  frazali 

n u tq q a   ega  b o la la r   b ila n   ish lash g a  m o M jallan g an .  B o la la r  lu g 'a ti 

p re d m e tla r,  h a r a k a tla rn in g   lu rli  xil  n o m la rin i,  p re d m e t  b e lg ila rin i, 

shuningdek,  ayrim   fazoviy  va  vaqt  tu sh u n ch ala rin i  ifodaluvchi  so 'z la rn i 

o ‘z  ichiga  oladi.  B iro q ,  b o la n in g   to 'liq   lug‘ati  yoshiga  m os  kelm aydi.

N utq rivojlanishining bu bosqichida bolalar k o ‘m akchi so‘zlam i qoMlay 

boshlaydilar  ko‘m a k c h i!a rv a  ayrim  bogMovchilar.  Bolaning bayon qilishini 

m urakkablashtirishga  intilish,  m a ’noga m os kelm aydigan bog'lovchilar bilan 

bogMangan  so kz  b irik m alarin in g   tartibsiz  t o ‘plam larida  nam oyon  b o la d i. 

Bu  bosqich  u ch u n   tu rli  ko'rinishdagi  ag ram m atizm lar  xarakterlidir:  bular 

nutq rivojlanishining b o sh lan g 'ich  davrlaridan qolgan a m o rf so'ziar, aniqlik 

mayli  o ‘m iga  fe’ln in g   im perativ  infinitiv  shakllari,  flektiv  elem entlarni 

aralashtirish,  fleksiyiarsiz  so ‘z lam i  (asosan  sifatlam i)  qoMlash  kabilardir.

Iborali  n u tq n in g   aniqligi  bolada  tovush  talafTuzining  qay  darajada 

shakllanganligiga bogMiq.  Shu sababli b a’zi  bolalar nutqi  u yoki  bu darajada 

tu sh u n arli,  b a ’zila rn ik i  e sa  kam   tushunarli  b o 'lad i.

Shu  bilan  birga  b o la la rd a   n u tq   rivojlanishining  ijobiy to m o n lari  ham  

ko‘zga tashlanadi:  x a b a r m aylidagi  ko'pgina  fe’l shakllarini to ‘g ‘ri  q o lla sh , 

o tlard a  q o ‘s h im c h a la rn i  t o ‘g ‘ri  qoMlash  kabilar.

K o'pgina t o ‘rt,  b e sh ,  h a tto  olti  bo‘g ‘inli  so lzlar a k se n t-o h a n g jih a td an  

t o ‘g ‘ri  ta la ffu z   q ilin a d i,  a m m o   bola  to m o n id a n   kam   qoM lanuvchi 

so ‘zlam in g  b o ‘g ‘in  tark ib i  b uziladi  (m asalan,  m ilitsio n er, gultojixo‘roz). 

Bu  holat  nutq  rivojlanishining ushbu darajasi u c h u n  tam o m ila qonuniydir. 

Bu  h olatni  n afaq a t  s o ‘z la rn in g   tovush,  b o ‘g ‘in  tarkibini  m urakkabligi 

bilan,  balki  so ‘z la m in g   m o rfologik jih atd a n   m u rak k ab   tuzilganligi  bilan 

ham   tu sh u n trish   m u m k in .

K o‘p   b o ‘g ‘inli  s o ‘z la m in g   b o ‘g ‘in  tarkibi  u stid a  ishlash  jaray o n id a 

bolalai^a so‘zn in g  m o rfo lo g ik  tuzilishini qulay shaklda tushuntirish  lozim .

---

Bir  o 'z a k li  s o 'z la rn i  ta q q o s la s h   m a sh g ‘u lo tla rin i  n u tq n i  tu sh u n ish n i 

rivojlantish  m ashg‘u lo tlarig a  k iritish   m um kin.

L ogopedik  ishni  b o sh la y   tu rib ,  bo la  n u tq in i  te k sh irish   ja ra y o n id a  

an iq lan g a n   n u tq   n o rm a la rin in g   buzilishini  "B o lala r  n u tq in in g   norm al 

rivojlanishi tizim i” jadvalidagi m a ’lu m o tla r bilan ta q q o slash  tavsiya etiladi.

M ustaqil bogMangan  n u tq  shakli  ustida  ish b o sh la n g u n g a q a d a r barcha 

to v u sh larn i  bola  nu tq ig a  q o ‘yish  va  n u tq q a  kiritish  k e ra k .  S irg‘aluvchi 

afTrikatlarni difTerensiatsiyalanm agan  h o ld a q o lla s h  b u n d a n   m ustasnodir.

S o d d a  yoyiq  gaplar

T arkibiga  aniq lo v ch i  va  turlj  xildagi  ho!  k iritilg an   5 —7  s o ‘z!ardan 

iborat  g ap lar  tuzishga  o ‘rg atish d a n   avval,  bolalar  b ila n   d a stla b   alohida 

so ‘z  birikm alari  ustida  q ay ta  ishlash  lozim :  sifa t+ o t  yoki  ra v js h + k o ‘plik, 

q a ra tq ic h   kelishikdagi  o t  va  h o k a z o .  S o 'n g   b o la la r  to m o n id a n   ilgari 

o ‘zlashtirilgan gap turlari yangi s o ‘z birikm alari bilan kengaytiriladi.  Sifatni 

ot  b ilan  m oslashtirishga  o ‘rgatish  b o ‘yicha  lo g o p ed ik   ish la rn i  uzoq  vaqt 

m o b ay n id a  bosh  kelishik  birlik  —  k o ‘plikdagi  sh a k lla r  b ila n   chegaralash 

m um kin.  Sifatlarni  o t  b ilan  b ev o sita   kelishiklarda  m o sla sh n i  0‘rçjatish 

ishlari  bosqich  so 'n g id a   am alg a  o shiriladi.  Eslatib  o ‘ta m iz k i,  b o lalam i 

p red m et  belgilarini t o ‘g “ri  n om lashga o ‘rgatishdan a w a l  u la m i shu  belgilar 

b o 'y ic h a   p re d m e tla rn i  ta q q o s la s h g a   o 'rg a tis h   lo z im .  S o 'n g   b o la la r 

lo g o p ed n in g   qan d ay ?  q an a q a ?   savollariga  tay an ib   p re d m e t  belgilarini 

n o m lash n i o 'rg a n a d ila r.  Bu b o lalarg a sifatning to kg kri g ra m m a tik  shaklini 

tan lash larig a  yordam   beradi.

A gar  bola  rang  no m in i  eslab  qolo lm asa,  u  h o ld a   u n i  vaqtinchalik 

predm etni rangi bo'yicha taqqoslashga o ‘rgatish bilan chegaralanish m um kin.

P re d m e tla rn in g   ay rim   belgilarini  eslab  qolishdagi  q iy in c h ilik la r  bola 

n u tq i  rivojlanish  b o ‘yicha  olib  b o rilad ig a n   keyingi  lo g o p e d ik   ishlarni 

torm ozlam asligi  lozim .

Y odlash  uchun  s h e ’rla r.  A gar b o la la r  ikki  m israli  s h e ’r sh ak lin i  eslab 

q o lish   im k o n iy a tig a   ega  boM salar  s h e ’r  m isra la rin i  6 —7  q a to rg a c h a  

kengaytirish  lozim .  Y odlash  u c h u n   s h e ’rlarni  lo g o p e d n in g   o ‘zi  tanlaydi.

Uyushiq  b o la k li g a p la r.  U yushiq  b o la k li gaplar u stid a  o lib  boriluvchi 

logopedik ishni  u m u m lash tiru v ch i tu sh u n c h a la r ustidagi  ish b ilan   b o g la s h  

m aqsadga  m uvofiqdir.  A gar bo sh   kelishikda  ot  va  sifatn i  m o slash tirish n i 

b o lalar  hech   b ir  qiyinchiliksiz  o ‘zlash tirsa lar,  ularga  o t  va  sifatni  egalik 

sifatlarida  m uvofiqlashtirish  ta k lif etiladi.

F e’lning  g ra m m a tik   sh ak llarin i  ta q q o sla sh

B u n d a y   lo g o p e d ik   ish   f e ’l l a r n m g   s h a x s ,  s o n ,  b i r l i k - k o 'p l i k  

kategoriyalarini va bo lalai^a so ‘z birikm alarida beriluvchi  n u tq n in g  boshqa 

q ism   k a te g o riy a la rin i  (o lm o s h ,  o t)   k e y in c h a lik   b o l a l a r   to m o n id a n  

o ‘zlashtjrishiga  y o rd am   beradi.

---

L o g o p e d   asosiy  e ’tib o rn i,  a y n a n   b ir  fe’lni  hozirgi  va  kelasi  zam o n d a  

taq q o slash g a qaratish lozim .  Bu bolani bajarilayotgan harakatni  farqlashga, 

u larg a  b irm u n c h a   aniqlik  kiritishiga  o ‘rgatadi.  R avishni  im k o n   q a d ar 

k o 'p ro q   hozirgi  z a m o n   fe ’li  b ila n   birga  q o ‘llash  tavsiya  etiladi  (h o zir, 

m a n a ,  b u g u n ).  A w a l,  ilgari,  a lla q a c h o n ,  kech a  -   ravishlarini  esa  o ‘tgan 

z a m o n   fe ’li  b ilan   q o ila s h   tavsiya  etiladi.  Kelasi  z a m o n   fe ’llari  dastlab 

y o rd a m c h i  s o ‘z la r bilan  birga  beriladi:  b o ‘ladi,  b o ‘lam iz  kabi.

B o la la m i  m o s  keluvchi  sav o llar  q o ‘ya  tu rib ,  fe’ln in g   g ra m m a tik  

sh ak lin i  t o ‘g ‘ri  q o ‘llashga o ‘rgatish  lozim .  M asalan,  n im a qilyapti?  N im a 

q ily ap tila r?  N im a   qildilar?  kabi.

M u ra k k a b   gapni  shakllantirish

(E rg ash g an   va  bogMangan  q o ‘shm a  gap)

B olalar uyushiq b o ‘lakli sod d a gaplam i to ‘g ‘ri tuzishni o ‘tiganganlaridan 

so ‘ng  turli  k o ‘rinishdagi  m u rakkab gaplam i  tuzishga  etish tavsiya  qilinadi. 

M u rak k ab   g ap   ustida  olib  boriluvchi  logopedik  ish  bogMangan  q o ‘shm a 

g ap d an   b o sh lan ad i,  so‘ng  ergashgan  q o ‘shm a  gapga  o ‘tiladi.

B o la la m i  m urakkab  g ap n i  sin tak tik   va  g ram m atik   jih a td a n   to 'g 'ri 

tu zish g a o ‘rgatish jaray o n id an   n u tq n in g  savol-javob shaklidan  foydalanish 

q u lay d ir.  S hu  sababli  ishning  dastlabki  bosqichlarida  b o lalard an   faqat 

q o ‘yilgan  savolga  jav o b   b o ‘luvchi  m urakkab  g ap n in g   ikkinchi  qism ini 

ta laffu z  q ilish   talab   qilinadi  (L ogoped:  "N im a  u ch u n   ay iq c h a  xafa  b o lib  

o ‘tirib d i? ”  Bola:  "C hunki,  u  to liq q an ").

K ey in ch alik  m urakkab gap butunligicha to ‘liq talaffuz qilinadi.  Bugun 

g a p n in g   sin ta k tik   va  g ra m m a tik   jih a td a n   t o ‘g ‘ri  tuzilganligini  kuzatib 

b o rish   m u h im .  C h u n k i  erg ash g an   g ap d a   b o la la r  goh  b o g ‘lo v ch in in g  

ik k in c h i  q ism in i,  goh  egani  tu sh irib   qoldiradilar.

L ogopedik  ish  yakuni

B e sh in c h i  bosqich  oxiriga  kelib  b olalar  g ram m atik   jih a td a n   t o ‘g ‘ri 

s o ‘z lash u v   n u tq in i  egallashlari  zarur.  Biroq  ularning  m u k am m al  nu tq id a 

a y rim   leksik,  g ra m m a tik ,  fo n etik   n o aniqliklar uchrashi  m u m k in .  Bularni 

b a r ta r a f  e tish   o ‘qitishning  keyingi  jaray o n larid a  am alga  oshiriladi.

T a y a n c h   tu sh u n ch alar:

1.  A m orf  (grekcha  amorhos)  —  turlanmaydigan  so‘zlar.

2.  Affekt 

(lat.affectus  -   holat)  -   his-hayajonning  kuchli  qo‘zg‘alishi, 

em otsional  holat.

3.  Affektiv  nutq  —  his-hayajonli  nutq.

4.  Dizontogenez — organizm  individual rivojlanishining buzilishi.  Bu  atama 

ko‘pin ch a  ona  qornidagi  davr  (em brional  davr)  yoki  go'daklik  davridagi 

buzilishlarni  ifodalashda qo‘llaniladi.

---

5.  Ensefalopatiya — bosh miya to‘qimasida distrofik o ‘zgarishlaryuzaga kelishi 

bilan  o'tadigan  kasalliklar.

T ekshirish  uchun  savol  va  to p sh iriq lar:

1.  Nutqning  turli  rivojlanmaganligiga  ta ’rif bering.

2.  1-darajall nutqning to‘liq rivojlanmaganligiga ega bolgan bolalamlng o'ziga 

xos  xususiyatlarini  ayting  va  ular nutqiga  tavsif bering.

3.  2  -va  3-  darajali  NTRga ega  b o lg an   bolalar nutqini taqqoslang  va  ularga 

tavsif bering.

4.  NTRning  kllnik  ko‘rinishlarini  aytib  bering.

5.  Kichik  maktabgacha  yoshdagi  N T R   va  nutqiy  rivojlanlsh  tem p in in g  

sekinlashuvini  difTerensial  tashxis qilib  bering.

6.  Nutqning  toMiq  rivojlanmaganligi  va  oligofreniyani  difTerensial  tashxis 

qiling.

7.  Nutqning  to liq   rivojlanmaganligi  va  ruhiy  rivojlanishning  sustlashuvini 

difTerensial  tashxis  qiling.

8.  Nutqning  to ‘Iiq  rivojlanmaganligi  va  eshitishning  buzilishini  difTerensial 

tashxis qiling.

9.  NTR bartarafetishda korreksion pedagogik ish tizimini bosqichlarbo‘yicha 

yoritib  bering.

10.  NTR  bolalar  nutqini  tekshirish  uchun  didaktlk  materiallar  tayyorlang. 

Nutq  kartasi  bilan  yaqindan  tanishing.

11.  Maxsus  bolalar  nutq  bog'chasiga  borganda  nutqi  to ‘liq  rivojianmagan 

bolalar  nutqini  kuzating.

12.  Maxsus bolalar nutq bog'chasida logoped  mashg'ulotini kuzating va tahlil 

qiling.

---