M. Y. Ayupova

23-B O B .  NUTQ1  TO‘LIQ  RIVOJLANMAGAN 

MAKTABGACHA  TARBIYA  YOSHIDAGI  BOLALARNI 

0 ‘QITISH  VA TARBIYALASH

P e d a g o g ik   fan   sifatid a  lo gopediyada  "n u tq n in g  t o l i q  riv o jlan m ag an lig i" 

tu s h u n c h a s i,  e s h itis h   v a   in te lle k ti  n o rm a d a   b o l g a n   b o la la rd a   b a r c h a   n u tq  

k o m p o n e n tla rin in g  s h a k lla n ish in in g   buzilishi  b ila n   x a r a k te r la n u v c h i  n u tq  

k a m c h ilig ig a   n ís b a ta n   q o lla n ila d i.

’’N u tq n in g  t o ‘liq rivojlanmaganligida nutqning kechroq paydo boMishi,

lu g ‘a t n i n g   k a m b a g ‘ailig¡,  a g r a m m a t i z m ,  talafTuz  k am c h ilik la ri  .......

kuzatiladi."

N u t q n i n g   t o ‘liq   r i v o j l a n m a g a n l i g i   t u s h u n c h a s i   b o l a   n u t q i  

rivojlanishining an iq   holatidan  kelib  chiqqan  holda,  o ‘zin ing etiologiyasi 

b o ‘y ic h a   n u t q   rivojlanm aganligining  turli  xil  k o ‘rinishlariga  y a g o n a  

p e d a g o g i k   y o n d a s h u v   i m k o n iy a ti  h a q id a g i  ilg‘o r   n u q ta y i  n a z a r g a  

asoslanadi.

N u tq n in g  toMiq rivojlanmaganligi term ini  nutq rivojlanishi  buzilishiga 

g ‘oyat  c h u q u r   y o n d a s h u v n i  ifodalaydi  va  uni  tahlil  qilish  p e d a g o g  

zim m a sid a d ir.  B unday  yondoshuv  mutaxassisdan  katta  u m um biologik 

va tibbiy  m a la k a n i talab qiluvchi,  nuqson tuzilishini  patogenetik jih atd an  

tahlil  qilishni  talab  qilmaydi.

B i r o q   p e d a g o g - l o g o p e d   u c h u n   k i m   b i l a n   i s h l a s h i ,   t o ‘ liq 

rivojlanm aganlik  qay  y o ‘sinda  paydo b o l g a n i ,   n u tq   rivojlanishi  tem piga 

q o ‘shilib  keluvchi  nevrologik  buzilishlar,  genetik  belgilar,  psixik  faoliyat 

va  b o la  shaxsining  xususiyatlari,  d o ri-d arm o n li  davolanishning  b o r   yoki 

y o ‘qligi  va  b o s h q a   o m illam in g   qanday  t a ’sir  etishi  m a ’lu m   aham iyatga 

ega.  B ular  pedag o g n in g   shifokor  bilan  birgalikdagi  ishi  jarayonidagina 

aniqlanishi  va  tahlil  qilinishi  mum kin.

N u t q   m a ’lu m  bir biologik shart-sharoitlar mavjudligida va e n g  a w a l o  

markaziy  nerv tuzilishning normal  rivojlanishi  va ishlashida yuzaga keladi. 

Biroq  n u t q   m u h i m   ijtimoiy  funksiya  hisoblanadi.  S h u   sababli  uning 

rivojlanishi  u c h u n   biologik  shart-sharoitlarning  0‘zigina  yetarli  em as,  u 

b o laning  k a tta la r  bilan  m uloqotga  kirishishi  jarayonida  yuzaga  keladi. 

B un d a  b o la n in g   hissiy  jih a td a n   yaqin  kishisi  bilan  (onasi)  m ulo q o ti 

yetakchi ah a m iy a tg a  egadir.  M ulo q o t ehtiyoji bolaning atrofdagi  o d am lar 

bilan aloqaga kirishishi jarayonida shakllanadi.  U  bola hayotining dastlabki 

ikki o yida,  u n in g  birlamchi organik talablari  va yangi taassurotlarga ehtiyoji 

negizida  y u z a g a   keladi.  M uloqot  vositalari  ichida  ekspressiv-mim ika, 

p re d m e tli- h a r a k a t  va  nutqiy  vositalar  ajratiladi.

Bola hayotining birinchi yilini  nutqgacha b o ‘lgan davr deb nomlaymiz. 

B un d a  k a tta la r  bilan  muloqot  ekspressiv-mimika  va  predm etli-harakat 

vositalari y o rd a m id a  amalga oshiriladi. A ynan shu davrda bolada jism oniy 

obyekt  tovushlariga  qaraganda  inson  ovozi  tovushlarini  tu rg ‘u n ,  tanlab

---

ta'sirlanishi shakllanadi.  M .l.  Lisina b u   holatni jajji o d a m c h a n i n g   m u h im  

ehtiyojlarini  ifodalashi  —  m u lo q o td a g i  ehtiyojlari  sifatida  b a h o ia y d i.

Bola  n u tq in in g   yuzaga  kelishi  va  rivojlanishida  m u l o q o t n i n g   hal 

qiluvchi  rolini  gospitalizm  tekshiruvlari  isbotlaydi.  R a g ‘b a tla n tiru v c h i 

insoniy  m u h it  (oila,  bolalar  g u ru h i  va  h.k.)  dan   bolani  a jra tib   q o ‘yish 

d e p riv a ts io n   vaziyat  sifatida  o ‘r g a n ila d i.  Bu  vaziyat  b o l a n i n g   psixik 

rivojlanishiga sekinlashtiruvchi  o m il  sifatida  t a ’sir qiladi.  A g a r  b u   vaziyat 

uzoq  d a v o m   etsa  psixik  deprivatsiya  holati  yuzaga  keladi.

N u tq  rivojlanishiga, ayniqsa  hissiy deprivatsiya y o m o n  t a ’sir k o ‘rsatadi. 

B u n d a   bola  tu g 'ilg a n id a n   b o s h la b   u n i n g   affektiv  e h tiy o jla r i  (suyish, 

erkalash,  yaxshi  ko'rish)  q o n d irilm a y d i.  Bunday  vaziyat  k o ‘p i n c h a   o ta - 

onalari  spirtli  ichimliklar  ichuvchi,  o n asi  y o ‘q  oilalarda,  b o l a   t u g ‘ilishi 

bilan  tarbiyaga  sust  qaraladigan  b o la la r   uyida  tarbiyalanishi  o q ib atid a 

vujudga  keladi.

L.S.  Vigotskiy  to m o n id a n   b o l a n i n g   psixik  va  rivojlanishida  t a ’lim   va 

t a r b iy a n in g   yetakchi  roli  h a q id a g i  fik r  ilgari  su rilg an .  A y n i  v a q td a  

neyrofiziologik  tadqiqotlar  tufayli  b u   fikr  rivojlandi  va  ta s d iq la n d i.  Bola 

miyasiga  qan ch alik   k o ‘p  doim iy  va  xilma-xil  ax b o ro tla r  o q i m i   kelsa, 

m a rk a z iy   nerv  tiz im in in g   fu n k s io n a l  va  a n a to m ik   j i h a t d a n   yetilishi 

shunchalik  tez  sodir  b o ‘ladi.  A lo h id a   funksional  tiz im la r  rivojlanishini 

tezlashtirish  im koniyati  m u a m m o s i  hali  toMiq  o 'r g a n i l m a g a n .  Biroq, 

kelayotgan  axborot  oqim i  b o la n in g   yoshi,  jism oniy  va  psixik  holatiga 

m o s  ravishda  boMishini  hisobga  olish  lo z im ,  chunki  h a r  q a n d a y  o rtiq c h a  

yuklashlar m arkaziy nerv tizimi  h o la tig a   salbiy t a ’sir k o 'rsa tish i  m u m k in .

N utqning  toMiq  rivojlanmaganligi  sabablari.  Bolaning  o n a   q o rn id a  

rivojlanishi,  tu g 'ru q   (tug‘ruq  trav m asi,  asfiksiya)  va  h a y o tin in g   dastlabki 

yillarida  t a ’sir  k o ‘rsatuvchi  tu rli  xi!  z a ra rli  o m illa r   n u t q n i n g   toMiq 

rivojlanmaganligiga  olib  kelishi  m u m k i n

N u tq iy  kamchilik tuzilishi va k o m p e n sa tsiy a  ja rayonlari  k o ‘p  h ollarda 

miya  zararlanishi  qach o n   ro'y  b erganligi  bilan  a n iq la n a d i.  B ir  b u t u n  

miya  rivojlanishi anomaliyasining xarakteri  m a ’lum  m iqdorda jaro h atlan ish  

m u d d atig a  bogliqligi  hozirgi  k u n d a   is botlangan.  Turli  xil  z a ra rli  o m illa r 

(infeksiya,  intoksikatsiya  va  b o s h q a l a r )   t a ’siri  ostida  b o s h   m i y a n i n g  

b irm u n c h a   og‘ir  zararlanishi,  o d a t d a   e r ta   em b rio g en ez  d a v r id a   yuzaga 

keladi.  Taxminlarga  ko‘ra,  h o m ila d o rlik n in g  3 - 4  oylarida b o s h   m iy a n in g  

zararlanishi  (nerv  t o ‘qim alarining  e n g   k o ‘p  ajralish  davri),  b o sh   miya 

tuzilishining  b irm u n ch a  kcngroq  o 'z g a rish la rin i  yuzaga  keltiradi.  U  yoki 

bu  zararli  o m iln in g   t a ’siri  d a v r id a   n e r v   tiz im in in g   q ay si  b o l i m l a r i  

b irm u n c h a  jadal  rivojlanishiga bogMiq  ravishda  rivojlanm aganlik  k o ‘p ro q  

harakat,  sensor,  nutqiy  yoki  intellektual  funksiyalarga  ta a llu q li  b o ‘ladi. 

H om iladorlikning  kechishi  d av o m id ag i  d o im iy   noqulay  s h a r t - s h a r o i t l a r  

tufayli,  b irm u n c h a   yaqqol  ifodalangan  alo h id a  miya  tu z ilm a la ri  bilan 

birga bir butu n  yaxlit  miya rivojlanmaganligi  h a m  kuzatiladi.  Bu  m u ra k k a b

---

n u q s o n la rn in g   yuzaga kelishiga  (m asalan,  oligofreniyaning  m o t o r  alaliya 

bilan  uyg‘unlashuvi)  asos  b o ‘lib  xizmat  qiladi.

M iya rivojlanmaganligi yoki zararlanishini keltirib chiqaruvchi sabablar 

ichida  hom iladorlik davrida  o n a n i n g   infeksiyalari  yoki  intoksikatsiyalari, 

toksikozlar, tug'ruq travmasi,  asflksiya,  rezus-omil b o ‘yicha o n a  va homiia 

q o n i n i n g   m o s   k e l m a s l i g i ,   m a r k a z i y   n e r v   t i z i m i   k a s a l  1 i k l a r i  

(neyroinfeksiyalar)  va  b o ia   h a y o tin in g   dastlabki  yillarida  b o sh   miya 

trav m alari  b irm u n ch a  k o ‘p   uchraydi.

Hom iladorlik davrida alkogol va  nikotinni iste’mol qilish h a m  bolaning 

jis m o n iy   va  nerv  psixik  rivojlanishida  kamchiliklarga  olib  keladi.  Bu 

k a m c h ilik la m in g   k o ‘p  u c h ra y d ig a n   ko‘rinishlaridan  biri  n u tq n in g   t o ‘liq 

rivojlanmaganligi  hisoblanadi.  Alkogolli  sindrom da  b o la la r  kam   vaznli 

t u g ‘iladilar,  jism oniy  va  psixik  rivojlanishdan  o rqada  qoladilar.  Bundan 

t a s h q a r i   t u r g ‘u n   b o ‘y  va  v a z n   y e t i s h m o v c h i l i g i ,   k o ‘k r a k   q a fa s i 

d eform atsiyasi,  mikrotsefal  yoki  (kam roq)  gidroisefal  kalla  suyagi,  kalta 

b o ‘yin,  yuqori va pastki ja g ‘  rivojlanmaganligi, baland chuq u r,  to r  tanglay, 

t o r   va  kalta  k o ‘z  yoriqlari  va  boshqa  bir  qator  belgilar  kuzatiladi.  Bu 

b elgilar  turli  xil  k o ‘ruv,  e s h itu v   va  hokazo  nuqsonlar  bilan  uyg‘unlashib 

kelishi  m u m k in .  Bunday  b o la la rd a   n u tq n in g   toMiq  rivojlanmaganligi 

h a ra k a t  q o ‘zg‘aluvchanligi,  affektiv q o ‘zg‘aluvchanlik va  h a d d a n  tashqari 

past  aqliy  ish qobiliyati s in d ro m la ri bilan  uyg‘unlashadi.  Bunday bolalam i 

e r ta   an iq lash ,  ularni  ichkilikboz  ota-onalaridan  ajratish  tibbiy,  tarbiyaviy 

va  log o p ed ik   ishni  t o ‘g ‘ri  tashkil  qilish  bolalardagi  nutqiy  va  intellektual 

rivojlanm aganlikni  oldini  o lis h d a   m uhim   ahamiyatga  egadir.

Bola  miyasining  n u tq   zo n a la rig a   zararli  om ilning  nutq  shakllanib 

b o M g an id an   s o ‘ng  t a ’sir  k o ‘rsatishi  hollarida  afaziya  yuzaga  kelishi 

m u m k in .

N u t q   buzilishlari,  shu  j u m l a d a n ,   nutq  t o ‘liq  rivojlanmaganligining 

yuzaga  kelishida  nasliy  o m i l l a r   alohida  o krin  tutadi.  Bunday  hollarda 

n u tq iy   n u qson,  hatto  a h a m iy a ts iz   tuyulgan  zararli  o m illa r  t a ’siri  ostida 

h a m   yuzaga  kelishi  m u m k in .

B erilgan  m a ’lu m o tlarg a  asoslanib,  nutq  t o ‘liq  rivojlanmaganligini 

keltirib chiqaruvchi etiologik  om illarning murakkabligi va  k o ‘p shaklliligi 

h a q id a   u m u m iy   xulosaga  kelish  mum kin.

N u t q   toMiq  r i v o jla n m a g a n lig i  etiologiyasi  va  p a to g e n e z i  tu r l i — 

t u m a n d i r ,   a m m o   klinik  n u q t a y i   nazardan  qarag an d a  m a rk a z iy   nerv 

s i s t e m a s i n i n g   e r t a   o r g a n i k   z a r a r l a n i s h i   b ilan   bogMiq  n u t q   toMiq 

rivojlanmaganligi  guruhi  b i r m u n c h a   m u h im   aham iyatga  ega.

J a r o h a tla n is h   vaqtiga  bogMiq  ravishda  h om iladorlik  patologiyasi, 

t u g 'r u q  travmasi bilan (m iy an in g  intranatal jarohatlanishi) bogMiq  markaziy 

nerv tizimi buzilishlari va bola tugMlganidan so‘ng infeksiyalar va travmalar 

t a ’siri  natijasida  yuzaga  keluvchi  postnatal  zararlanishlarga  ajratiladi.

N utqning toMiq rivojlanmaganligi etiologiyasida perinatal ensefalopatiya-

---

homiladorlik davri singari tug'ruq davrida ham  zararli om illam ing birgalikdagi 

t a ’siri  natijasida  yuzaga  keluvchi  m iya  zararlanishi,  alohida  o 'r in   tutadi.

A g a r   p e r i n a t a l   e n s e f a l o p a t i y a n i n g   s a b a b i  m i y a n i n g   b a c h a d o n  

gipoksiyasi  va  tu g ‘ruq  asfiksiyasi  hisobiga  kislorod  b ilan   tuyinm aganligi 

b o ‘Isa,  u  gipoksik ensefalopatiya  d e b ;  ag ar m exanik  t u g ‘m a   shikastlanish 

b o ‘lsa  —  travmatik  ensefalopatiya  d eb ;  ag ar  ikkala  o m il  birgalikda  kelsa

—  g ip o k s ik - tr a v m a tik   e n s e f a l o p a t i y a   d e b   a ta la d i.  A g a r d a   m iy a n in g  

shikastlanishi ona va bola qoni  rezus  omili yoki guruhi t o ‘g ‘ri  kelmaganligi 

hisobiga  markaziy  nerv tiz im in in g   toksik  zararlanishi  tufayli  boMsa  —  bu 

bilirubin ensefalopatiya d e b  ataladi.  N u t q  t o ‘liq  rivojlanmaganligi, o d a td a , 

m iyaning  reziduai  —  o rg an lk   zararlanishi  oqibati  h iso b lan ad i.  U ni  n e ;v - 

psixik  kasalliklarda  uchraydigan  (epilepsiya,  shizafreniya  va  boshqalar) 

n u tq   rivojlanishi  buzilishlaridan  farqlash  lozim.

M arkaziy nerv tizim ining  rezid u a l-o rg an ik ja ro h a tla n ish id a   ikki asosiy 

tu rdagi  buzilishlar  ajratiladi:  d iz o n to g e n e tik   —  m a 'l u m   s tru k tu ra la r  va 

f iz io lo g ik   t i z i m n i n g   r i v o j l a n m a g a n l i g i   yoki  u l a r   s h a k l l a n i s h i n i n g  

m u d d a tid a n  orqada qolishi  oqibati sifatidagi  buzilish:  b u n d a y  buzilishlai^a 

n u t q n i n g   t o ‘liq  rivojlanm aganligi  m isol  b o l a   o la d i;  e n s c f a lo p a tik   — 

m arkaziy  nerv tizimi  u yoki b u  tu zilish in in g  zararlanishi  o q ib a ti sifatidagi 

buzilish,  bu  buzilishlarga  nutq iy   va  harakat  kam chiliklari,  s h u n in g d e k , 

b o s h q a   k a m c h i l i k l a r ,  m a s a l a n ,   d i z a r t r i y a ,   b o l a l a r   S e r e b r a l   falaji, 

gidrotsefaliya  va  bo sh q alar  misol  b o ‘la  oladi.

N utq  t o ‘Iiq 

riv o jla n m a g a n lig in in g  

klinik  k o 'rin is h la ri  N u tq i  to 'liq  

rivojlanmagan bolalarni  maxsus tekshirish  bu k a m chilikning turli xil  klinik 

ko'rinishlari  mavjudligini  k o 'rsa td i.  U larni  shartli  ravishda  u ch   asosiy 

gu ru h g a  b o l i s h   m um kin.

B i r i n c h i   g u r u h d a g i   b o l a l a r d a   f a q a t g i n a   n u t q n i n g   t o ' l i q  

rivojlanmaganligi belgilarini  k o ‘rish  m u m k in .  U la rd a   nerv-psixik  faoliyat 

buzilishlari  kuzatilmaydi.  Bu  n u tq  t o 'l i q   rivojlanm aganligining m u ra k k a b  

b o ‘lm agan  shakli  hisoblanadi.  Bu  b olalarda  m ark aziy   n e rv   tiz im in in g  

o ‘choq!i zararlanishi  uchram aydi.  U la m in g  a n a m n e z id a   hom ilad o rlik n in g  

kechishi  yoki  tug‘ruq  paytida  y a q q o l  -   ifodalangan  k am ch ilik la rn in g  

k o 'r s a t i l m a g a n l i g i n i   k o ‘ rish  m u m k i n .   O n a l a r   b i l a n   t o i i q   s u h b a t  

0 ‘t k a z i l g a n d a   t e k s h i r i l u v c h i l a r n i n g   f a q a t   u c h d a n   b i r i d a g i n a  

homiladorlikning ikkinchi y a rm id a  yengil tak sik o zlary o k i  tu g 'r u q   paytida 

qisqa  m uddatli  asfiksiya  b o ‘lib  o ‘tganligi  aniq lan g an .  B u n d a y   b o la la r 

so m atik  jih atd an   zaif,  turli  kasalliklarga  moyil  b o ‘ladilar.

Bu  guruhdagi  b o lalard a  p a re z   va  p aralich larn in g   y o ‘qligi,  yaqqol 

ifodalangan  p o ‘stloq osti va m iy a c h a  buzilishlarining u ch ram aslig i,  u la rd a  

n u t q - h a r a k a t   a n a l i z a t o r i n i n g   b i r l a m c h i   ( y a d ro li)  z o n a l a r i   s a q l a n i b  

q o lg a n lig ig a   g u v o h lik   b e r a d i .   B u n d a y   m a y d a   n e v r o l o g i k   f a o l i y a t  

buzilishlarida  asosan  m u sh a k la r  to n u s id a ,  m ay d a  q o kl  b a r m o q la r in in g  

differensial  harakatlari  s h a k lla n is h id a ,  kinestetik  va  d i n a m i k   p rak sis

---

s h akllanishida buzilishlar uchraydi.  Bu asosan  nutq t o l i q   rivojlanm agan- 

ligining  d izo n to g e n e tik   turiga  oiddir.

M a k t a b g a c h a   yoshdagi  b o lalard a  yaqqol  ifodalangan  nerv-psixik 

buzilishlaming  uchramasligiga  qaramay,  bu  guruh  bolalari  uzoq  muddatli 

korreksion-logopedik  ishga,  keyinchalik  esa  maxsus  o ‘qitish  yo'nalishiga 

m uhtoj b o ‘ladilar. Tajribalaming k o ‘rsatishicha, yaqqol  ifodalanmagan  nutq 

kamchiligiga  ega  bolalami  ommaviy  maktabga  o ‘qishga  yuborish,  ularda 

ikkilamchi nevrotikva nevrozga oid kamchiliklami keltirib chiqarishi mumkin.

Ik k in ch i  guruhdagi  b olalarda  nutqning  t o ‘liq  rivojlanmaganligi  bir 

q a to r   nevrologik  va  psixo-patologik  sindrom lar  bilan  birga  kechadi.  Bu 

S e re b ra l-o rg an ik   genczdagi  n u tq   to ‘liq  rivojlanmaganügining  m urakkab 

turidir.  B u n d a   d izontogenetik-ensefalopatik  buzilishlam ing  sim p to m o  

k o m p lek si  o ‘rin  olgan.

I k k i n c h i   g u r u h   b o la la r in i  n e vrologik  j i h a t d a n   p u x t a   te k sh irish  

ja ra y o n id a  yaqqol  ifodalanuvchi  nevrologik sim ptom atika aniqlanadi.  Bu 

s im p to m a tik a   markaziy nerv tizim i shakllanishining kechikishi  haqidagina 

guvohlik  b e rm a y ,  balki  alohida  miya  tuzilmalarining  yengil  zararlanishi 

h a q id a   h a m   guvohlik  beradi.  Quyidagilar  ikkinchi  guruh  bolalarining 

nevrologik  sindrom lari  ichida  b irm u n ch a  k o ‘p  uchraydi:

1 .G ipertenzion-gidrotscfal  sindrom   —  kalla  suyagi  ichki  bosim ining 

o s h is h i  s i n d r o m i .   B u n d a   b o s h   o ‘lc h a m in in g   k a tta la s h u v i,  p e s h a n a  

d o ‘ngaIagining  b o ‘rtib  turishi,  chakka  sohalarida  vena  q o n   tom irlarining 

kengayishi  kuzatiladi.  Bu  sin d ro m   eng  a w a l o   aqliy  ish  qobiliyatining 

b u z i l i s h i d a   ixtiyoriy  faoliyat  va  b o la la r  x u lq -a tv o rid a ,  s h u n in g d e k , 

faoliyatning  istalgan  tu ridan  te z   toliqish  va  zerikishda,  yuqori  darajadagi 

q o ‘z g ‘alu v c h a n lik d a ,  t a ’sirlanuvchanlikda,  harakatchanlikda  n a m o y o n  

b o ‘ladi.  A y rim   hoilarda,  telbanam olik  va  beg‘amlik  k o ‘rinishlari  bilan 

k o ‘tarin k i-e y fo rik   kayfiyat  kuzatiladi.  Bunday  bolalar  issiq,  d im   havoga 

c h id am siz b o ‘lib, bosh o g ‘riqlari va bosh aylanishlaridan shikoyat  qiladilar.

2.  S ereb rasten ik   sin d ro m   —  yuqori  darajadagi  nerv-psixik  toliqish, 

h issiy  t u r g ‘u n s i z l i k ,  faol  d i q q a t ,   x o tira   fu n k s iy a la r in in g   b u z ilis h i 

k o ‘r in i s h l a r i d a   n a m o y o n   boMadi.  Ayrim   hoilarda  bu  s i n d r o m   g ip e r 

q o ‘z g ‘a l u v c h a n l i k   u m u m i y   hissiy  va  h a ra k a t  n o t i n c h l i g i   belgilari 

k o ‘r i n i s h l a r i   b ila n :  b o s h q a   h o i l a r d a   —  t o r m o z l a n g a n l i k ,   la n jiik , 

passivlikning  ustunligi  bilan  uyg‘unlashib  keladi.

3.  H a r a k a t  buzilishi  sin drom lari  m ushaklar  to n u sin in g   o ‘zgarishi, 

yengil  g eli  va  m o n o p a r e z l a r ,   yaqqol  ifo d a la n m a g a n   m u v o z a n a t   va 

h a r a k a t l a r  

k o o r d i n a t s i y a s i  

b u z  i I i s h l a r i , 

q o ‘ l 

b a r m o q l a r i  

differensiatsiyalashgan  motorikasining  yetarli  emasligi,  u m u m iy   va  oral 

p ra k sisn in g   shakllanm aganligi  bilan  xarakterlanadi.  B u n d ay   bolalarda 

k o ‘p i n c h a   yengil  dizartriya  ko'rinishlariga  asos b o kluvchi  yengil  parezlar, 

alo h id a til  mushaklarining majburiy harakatlari  ko'rinishidagi  artikulatsion 

m o to r ik a   buzilishlari  kuzatiladi.

---

Bu  g uruhdagi  k o ‘pgina  bolalar  u m u m i y   m o t o r   k am ch ilig i  h ila n   farq 

qiladilar,  u l a r b i r   harakat  t u n d a n   ikkinchisíga  qiyinchilik  b ila n   o ‘tadilar. 

U  yoki  b u   harakatli  vazifalami  a v to m a tik   ta r z d a   bajara  o l m a y d i l a r   va 

hattoki  o d d iy   r itm la m i  h a m   am alg a  o sh iro lm ay d ilar.  U m u m i y   va  oral 

praksisning  buzilishi,  b u n d a y   b o la lr  u c h u n   xarakterlidir.

K o ‘rsatilgan  buzilishlar,  o d a t d a ,   f o n e m a t i k   id ro k   b u z ilish i  b ilan  

uyg‘unlashadi.

B u n d a y   b o lalard a  hissiy-irodaviy  s o h a n in g   sh ak lla n m a g a n lig i  aqliy 

ish qobiliyatining pastligi,  hissiy labillik,  gohida harakat q o ‘zg‘aluvchanligi, 

yuqori  affektiv  q o ‘z g ‘alish,  k o 'p in c h a   t e l b a n a m o   q iliq lar va  e y fo riy a  turi 

b o ‘yicha  k o ‘tarin k i  kayfiyat  ucíunligi  h olati  bilan  birgalikda  n a m o y o n  

b o ‘ladi.

U l a m i n g   ayrim lari  u c h u n   a k s in c h a ,  yuqori  darajadagi  t o r m o z l a n -  

ganlik,  ishonchsizlik,  sustlik,  m ustaqil  em aslik  xarakterlidir.  Bu  b olalar, 

o d a td a ,  lanj,  tashabbussiz,  kam  h a ra k a t  b o 'la d ila r.  U l a r n i n g   faoliyati 

sam arasiz  xarakterga  egadir.

Bu  g u ru h   bolalari  u c h u n   tn iq d o r  m u n o s a b a tla rin i  t u s h u n i s h ,  s o n   va 

natural  s o n   q ato rlari  haqidagi  tasa v v u rla rin i  k en g a y tirish   b i r m u n c h a  

m urakkabdir.  Bunday bolalam ing m a te m a tik a n i o ‘zlashtirishlarida yaqqol 

ifodalangan  va  tu r g 'u n   qiyinchiliklar  kuzatiladi.

U c h i n c h í   g u r u h   b o la la r id a   k l i n i k   j i h a t d a n   m o t o r   a l a l i y a   k ab i 

belgilanuvchi,  b ir m u n c h a   o ‘ziga  xos  va  t u r g ‘u n   n u tq   rivojlanm aganligi 

kuzatiladi.  Bir  q a t o r   xorijiy  m u allifiar  te rm in o lo g iy a si  b o ‘y ic h a   n u tq  

patologiyasining  b u   shakli  "rivojlanish  afaziyasi"  yoki  "tu g ‘m a   afaziya" 

singari  n o m la n a d i.  Bu term in  kattalardagi  m o t o r  afaziyaga a n o io g ik   h o ld a 

vujudga  kelgan.  "Kattalardagi  m o t o r   afaziya  singari,  bolalard ag i  n u tq  

p a to lo g iy a s in in g   b u n d a y   s h a k lid a   h a m   b o s h   m iy a   p o ‘s t l o q   n u t q i y  

zonalarin in g   zararlanishi  (yoki  rivojlanm aganligi)  ku zatilad i  va  b u n d a  

birinchi  n av b a td a   broka  zonasi  z a ra rlan a d i"   —  bu  t a x m in g a   aso slan ib  

muallifiar yuqoridagi  term in n i  kiritganlar.  K attalardagi  a fa z iy a d a n   farqli 

ravishda  (shakllangan  nutqning  y o 'q o lis h i),  alaliyada  b o sh   m iya  n u tq  

zon alarin in g  e rta  zararlanishi  ( n u t q q a c h a  b o l g a n   d av rd a)  n a tija sid a   n u tq  

rivojlanmay  qoladi.  Adabiyotlarda  m o t o r   alaliyada  m iy a n in g   o ‘c h o g ‘li 

jarohatlari  m u a m m o s i  keng  m u h o k a m a   qilingan.

M o t o r   ala liyada  m urakkab  d iz o n to g e n e tik - e n s e f a lo p a tik   b u zilish la r 

kuzatiladi. Q uyidagilar m o to r alam iyaning xarakterli belgilari  hisoblanadi: 

barcha n u tq  kom ponentlarining shakllanishi—  fo n em atik ,  leksik,  sintaktik, 

morfologik,  n u tq   faoliyatining b a rc h a   k o 'rin ish la ri  va  b a r c h a   o g ‘zaki  va 

y o z m a   n u tq   shakllari  rivojlanmagan  b o l a d i .

S o‘nggi tadqiqotlam ing ko‘rsatishicha,  m o t o r  alaliyali b o lalard a o d a td a  

a rtikulator i m k o n iy a tla r yetarli b o ‘ladi:  n u tq iy  b o ‘lm a g a n   a rtik u la tsiy a n i 

bajara  oladilar,  b u n d a n  tashqari  k o 'p g i n a   t o v u s h la m i,  h a tto k i  a lo h i d a   va 

b o ‘g ‘inlarda  t o ‘g ‘ri  talafíuz  qilish  h o la tid a d irla r.  Biroq  m o t o r   alaliyali

---

bo la la rn in g   farqli  x u su siy atlarid an   biri  shuki,  ular  bu  imkoniyatlarini 

so ‘z ia m i  talaffuz  qilishda  a m a lg a   oshirolmaydilar.  S h u   sababli  m o to r  

alaliya u c h u n  s o ‘z la m in g  b o ‘g ‘in tuzilishi shakllanmaganligi,  h atto  yaxshi 

t a n i s h   b o ‘lgan  s o ‘z l a r n i   f a o lla s h tiris h d a g i  q i y in c h ilik la r   x a ra k te rli 

belgilardan  biri  h isoblanadi.  Yetariicha  boy  passiv  !ug‘atga  ega  holda, 

b o la la r  p red m etlarn i,  ra sm la rn i  nomlashga,  alohida  s o ‘zlarni  logoped 

o r tid a n   takrorlashga  (ayniqsa,  m urakkab b o ‘g ‘inli  so ‘zlarni)  qiynaladilar. 

S o ‘z la m in g  b o ‘g ‘in tarkibi asosan  tovush va b o ‘g ‘inlam i tushirib qoldirish, 

o ‘rnini  alm ashtirish,  b o s h q a   b o ‘g ‘inlar  yoki  tovushlar  bilan  alm ashtirish 

hisobiga  buziladi.  K a tta la r  afaziyasini  eslatuvchi  holat  yuzaga  keladi. 

Literal  (harfli),  verbal  (s o ‘zli)  parafaziyalar  (alm ashtirishlar)  kuzatiladi. 

Bu  alm ash tirish la m in g   x arakterli  belgisi,  ular  turli  xil  tu rg ‘u n   emasdir.

M o t o r   alaliyali  b o la la r   u c h u n   haddan  tashqari  past  nutqiy  faollik 

xosdir.  Bunda  bola  intellekti  qanchalik  yuqori  darajada  b o ‘lsa  va  o ‘z 

n utqiga  tanqidiy  qarash  kuchli  bo'lsa,  u  holda  atrofdagilar bilan  m im ika 

va  im o -ish o ra   y o r d a m id a   m u lo q a t  qilishning  ikkilamchi  k o m p e n sa to r 

shakli  yaqqolroq  ifod alan g an   bo'ladi.

N u tq n in g   t o ‘liq  rivojlanmaganligini  R.Ye.  Levina  (1961)  uch  daraja 

bilan  belgilaydi:  nutq iy  a lo q a   vositalarining  u m u m a n   y o lq  b o l i s h i d a n   to 

f o n e t i k - f o n e m a t i k   va  l e k s i k - g r a m m a t i k   j i h a t d a n   riv o jla n m a g a n lik  

e lem en tlarig a  ega  boMgan  m u k a m m a l  nutq  buzilishigacha.

N u tq   t o ‘liq r iv ijla n m a g a n h g m in g   1 -d a ra ja si 

nutqning bo'lmasligi  bilan 

xarakterlanadi.  B u n d ay   b o l a l a r   nutqsiz  bolalardir.  4 —6  yoshdagi  b unday 

b o lalarn in g   lug'a t  boyligi  k am b a g 'a l,  noaniq  bo'ladi.  N u tq iy   tovushga 

taqlid  qilish,  tovushlar  k o m p le k si  bilan  chegaralangan  b o ‘!adi.  N arsa  va 

hodisalarni  farq  q ilm a g a n   h o ld a   ifodalash,  so ‘zlarning  k o lp  m a 'n o g a   ega 

b o ‘lishi  x arakterli  x u su siy a t  hisoblanadi:  " tu - tu " - m a s h in a ,  p arovoz, 

sa m o ly o t,  qayiq;  "taq"-yiqildi,  tushurib  yubordi,  sindirdi,  buzdi.  Bu 

bo lalarn in g   passiv  lug'a ti  aktiv  lug‘atiga  nisbatan  a n c h a   boyroq  lekin 

n u tq n i  tu s h u n is h   p a s a y g a n   b o l a d i ,   ular  k o ‘p  s o ‘z la rn in g   m a ’nosini 

tu sh u n m a y d ila r.  T o v u s h la r  talaffuzida  turg'unlik  b o l m a y d i ,   tovushlar 

bir-biri  bilan alm ashtiriladi,  fonem atik o*quv buzilgan b o ‘ladi.  N utq toMiq 

rivojlanm aganligining  bu  darajasiga  ega  b o l g a n   bolalar  u c h u n   tovushlar 

analizi  b o 'y ic h a   berilgan  to p sh iriq la r  tushunarsiz  bo'ladi.

N u t q   t o 'l i q   r i v o j l a n m a g a n l i g i n i n g   2 - d a r a j a s i  

d a s t l a b k i   k e n g  

q o l l a n a d i g a n   odatdagi  n u t q n i n g   boklishi  bilan  xarakterlanadi.  Bolalar 

o d d iy   j u m l a l a r d a n   f o y d a l a n a   biladilar,  m a ’lum   lug‘at  boyligiga  ega 

b o l a d i l a r .  U lar narsalar,  hodisalar,  alohida belgilar nom ini  ajrata oladilar. 

Lekin b u n d a y  bolalarda  n u tq in g  q o ‘poI  darajada rivojlanmaganligi  yaqqol 

ifodalangan b o la d i.  U la r ikki-uch so'zdan iborat gaplardan foydalanadilar. 

L u g ‘at  boyligi  s h u   y o s h g a   m o s   keladigan  n o r m a d a n   k a m   b o 'Ia d i. 

U m u m la s h tir u v c h i  s o ‘z l a m i   (m e b e l,  kiyim,  sabzavotlar,  m e v a la r  va 

b o sh q a la r)  bilmaslik  kuzatilad i.  Harakat,  belgisini  bildiruvchi  so ‘zlardan

---

fo y d a la n ish d a   q i y in c h ilik la r   k u z a tila d i,  p r e d m e t   n o m in i  va  b o s h q a  

belgilarini  bilm aydilar.  Kelishik  fo rm alarin i  chalkashtiradilar,  fe’l  s o n i n i  

ot  soniga  m oslashtira  olmaydilar.

N u tq n in g  fo n etik  t o m o n i  shu yoshga  m o s  keluvchi  n o rm a d a n   o r q a d a  

qoladi.  S h u n d a y   k a m c h ilik k a   cga  boMgan  b o l a l a r   b o ‘g “in la r  o ‘r n i n i  

alm ashtiradilar,  u n d o s h la r   ketm a-k et  k e lg a n d a   tovushni  qisqartiradilar.

N u tq   t o ‘liq   r iv o jla n m a g a n lig i n in g   3 - d a r a j a s i  

—  n u t q d a   l e k s i k -  

g ra m m a tik   va  fo n e tik -fo n e m a tik   j i h a t d a n   riv ojlanm aganlik  e l e m e n tla r i 

kuzatiladi.  Bolalar  n u tq q a   ega  boMgan  h o ld a   kishilar bilan  aloqa  bogMay 

oladilar,  lekin  buni  o t a - o n a   (tarbiyachi)  ishtirokida,  ularning  m u a y y a n  

tushuntirishlari  y o r d a m id a  bajaradilar.  B u n d a y  b o la la r u c h u n  erkin  h o l d a  

aloqada boMish j u d a  qiyin.  Tovushlam i  talafTuz q ilishda ularni b ir- b ir id a n  

ajrata olmaslik, to v u sh la r guruhini  artikulatsiya jih a tid a n  o sonroq  b o ‘lg a n  

tovushlarga  alm ash tirish   b a ’zi  h ollarda  to v u s h la rn i  buzib  talafTuz  qilish 

bu  bolalar  u c h u n   xarakterlidir.  Lug‘at  h a m   n o r m a d a n   o rq a d a   q o l g a n  

boMadi,  lug‘at boyligi  analizida leksik  h o la tla rn in g  o lziga xosligi  k o ‘rinadi. 

Tekshirishda  g a p la rn i,  gaplarda  s o 'z la r n i  o x irig a c h a   gapirm aslik  k ab i 

turg'u n g ram m atik  xatolar kuzatiladi.  K o ‘pchilik  hollarda ular q o ‘s h i m c h a  

q o kshilish  bilan  s o ‘z  m a ’nosining  o ‘zgarishini  tu s h u n ib   yetm aydilar.

N u tq   t o ‘liq  r iv o jla n m a g a n lig in in g   d if fe re n s ia l  ta s h x is i.

K ichik m a k ta b g a c h a  y osh d a  n u tq n in g   t o ‘liq  riv o jla n m ag a n lig i va  n u tq iy  

riv o jla n ish   te m p in in g   se k in la sh u v i  ( n u tq iy   r iv o jla n is h n in g   o r q a d a   q o lis h i)

N u t q   t o ‘liq  r iv o jla n m a g a n lig in i,  o d a t d a ,   n u tq iy   r iv o j l a n i s h n i n g  

sekinlashuvi  sifatida  talqin  qilinuvchi  v a q tin c h a lik   e ’tib o m i  h o la tla r d a n  

chegaralash  masalasi  turli  tad q iq o tch ilar  t o m o n i d a n   turlicha  hal  etilg a n . 

Bir q a n c h a   o lim la r  n u tq   toMiq  rivojlanm aganligida  barch a  til  sistem alari 

tuzilishidagi  kam chiliklari  boMishini  tu s h u n g a n   h o ld a,  bu  t u s h u n c h a g a  

y anada  e ’tiborga  loyiq  boMgan  holatlarn i  kiritadilar.  Biroq,  b olalardagi 

nutqiy buzilishlar m u a m m o sig a  dialektik j i h a t d a n   yond ash u v ,  eng a w a l o  

nutq  buzilishlarining  n a m o y o n   boMish  d in a m ik a s i  va  b a rta ra f etishishiga 

bogMiq  ravishda,  n u tq iy   rivojlanishdagi  turli  xil  buzilishlarni  c h e g a ra las h  

muhimligini  k o ‘rsatadi.

K uzatishlam ing  k o ‘rsatishiga  m u a y y a n   y o sh   b osqichida  n u tq   b a r c h a  

tom onlarining  shakllanm aganligiga  ega  b o la la rn in g   bir  qismi  siste m a li 

olib  borilgan  lo gopedik  m ash g 'u lo tla rd a n   s o 'n g   o*z  n u tq   k a m ch ilik larin i 

to 'liq   b a rta ra f  e t a   o la d ila r  va  k ey in ch alik   esa  o m m a v iy   m a k t a b l a r d a  

muvafTaqiyatli  o ‘qish  imkoniyatiga  ega  b o l a d i l a r .   M ak tab g ach a  y o s h d a  

o ‘xshash  nutq  kam chiliklariga  ega  y a n a   b ir   q is m   b olalarda  esa  siste m a li 

logopedik  m a sh g ‘u!otlar  o ‘tkazilgandan  s o 'n g   h a m   bir  q a t o r   h o lla rd a , 

ular o ‘z nutqiy kam chiliklarini t o ‘liq  b a r t a r a f  e t a  o lm aydilar,  k e y in c h a lik  

esa  n u t q   k a m c h ilig ig a   e g a   b o l a l a r   u c h u n   t a s h k i l   q ilin g a n   m a x s u s  

m aktablarda  t a ’lim -ta rb iy a   ola  tu rib   h a m   u z o q   yillar  m o b a y n id a   y a q q o l

---

ifodalangan  nutq kam chiliklariga ega b o ‘lib qolaveradilar.  Ehtimol,  kichik 

m aktabgacha  y o s h d a   tash q i  k o ‘rinishidan  o ‘xshash  n u tq   nuqsonlariga 

ega bolalarda nutq  kam chiligining paydo boMish  m exanizm lari va tuzilishi 

bir  xilda  em asdir,  lekin  n u tq   tuzilishining  d in am ik asi  tu rlicha  b o l a d i .  

B u n d a n   sh u n i  x u lo s a   q ilish   m u m k in k i,  h a m   a m a liy ,  h a m   n azariy  

m u n o sa b a td a n  olib q a r a lg a n d a   nutq buzilishlari  holatlariga  k o ‘ra alohida 

guruhlarga  ajratiiadi.