M. Y. Ayupova

Eng avvalo  nutq  to ‘liq  rivojlanmaganligini nutq shakllanishi  îempining 

sekirtlashuvidan farqlash lozim.  Bunday zaruriyai asosan kichik maktabgacha 

yoshda,  qachonki nutq rivojlanshining kechikishi va uning rivojlanish  tempini 

sekinîashuvi  aniqlanganda  yuzaga  keladi.  Bu  hollar  birmuncha  to ‘g ‘ri 

farqlash  ta ’limiy  logopedik  ta ’sir jarayonida  amalga  oshiriladi.  Muhim 

diagnostik  m ezonlardan  biri,  bola  tomonidan  ona  tilidagi  grammatik 

normalami o ‘zlashtirish imkoniyati hisoblanadi.  Yuqorida ta ’kidlanganidek, 

nutqiy rivojlanishning birinchi darajasida,  nutqning to ‘liq rivojlanmaganligiga 

ega bola so ‘zlaming gram m atik o ‘zgarishlarini deyarli butunlay tushunmaydi. 

Nutqiy  rivojlanish  tempining sekinlashuvida  bola  o ‘zjga  qaratilgan  nutqni, 

shu jum ladan  so'zlam ing  grammatik  o'zgarishlari  ahamiyatini  k o ‘pincha 

yetarli  darajada  y a x sh i  tushunadi;  ular  o'xshash  jaranglovchi  s o ‘zlar 

ahamiyatini  tushunishda  xato  qilmaydilar.  Nutqiy  rivojlanish  tempining 

sekinlashuvida  nutq  tikla n ish i  jarayonida  s o ‘z   tarkib i  buzilishlari  va 

agrammatizm  uchramaydi.  Nutqi  to'liq  rivojlanmagan  bolalar  uchun  bu 

xarakterli  va  turg‘un  hol  hisoblanadi.

S h u n d a y   qilib,  n u t q i y   rivojlanish  s e k in la s h u v id a   b o la  n u tq in in g  

rivojlanishi  n o rm a l  n u t q   rivojlanishidan  faqat  o ‘zining  tem plari  bilan 

farq  qiladi.  Im pressiv  va  ekspressiv  nutqdagi  leksik-gram m atik  tarkib 

shakllanishining qonuniyatlari  normal ontogenezdan  farq qilmaydi.  Nutqiy 

rivojlanishi sekinlashgan bolalam ing grammatik tizimini  q o lla s h i xarakteri 

n o rm a l  bolaning  ( k ic h ik ro q   yoshli)  nutqiy  rivojlanish  darajasiga  mos 

keladi.  N u tq iy   rivojlanishi  sekinlashgan  bolalar  til  u m um lashm alarini 

mustaqil  egallash qobiliyatiga egadirlar,  nutqi  to 'liq   rivojlanmagan bolalar 

esa  egallay  olm aydilar.

N u tq n in g   t o ‘liq  riv o jla n m ag a n lig i  va  o lig o fre n iy a

N u tq   va  intellekt  rivojlanishi  0‘rtasidagi  uzviy  bog'liqlik  ko‘pincha 

n u t q i y   va  a q liy   r i v o j l a n m a g a n l i k   o ‘rta sid a g i  d iffe re n s ia l  tash x isn i 

b i r m u n c h a   m u r a k k a b l a s h t i r a d i ,   c h u n k i   a q l i y   r i v o j l a n m a g a n l i k  

(oligofreniya)  d o i m o   u  yoki  bu  darajada  nu tq iy   rivojlanmaganlik  bilan 

birga  keladi.  B oshqa  t o m o n d a n   qaraganda  esa,  yaqqol  ifodalangan  nutq 

t o ‘liq  rivojlanm aganligida  h a m   ko'p incha  bola  intellekti  rivojlanishining 

sekinîashuvi  yoki  notekisligi  kuzatiladi.  A yrim   h ollarda  logopedik  va 

psixologik  m ash g ‘u lo tla r  o ‘tkazish jarayonida,  bolani  d in a m ik   tekshirish 

natijasidagina  differensal  tashxis  muvaffaqiyatli  chiqishi  m um kin.

---

Oligofreniya  d e g a n d a ,  m urakkab  psixik  faoliyat  shakllarining  va  en g  

a w a l o  abstrak t-m an tiq iy  tafakkur rivojlanmaganligining alohida k o ‘rinishi 

tushuniladi.  B u n d a y   h o lat  bolaning hom ilalik d a v r i d a   va b ola  hayotining 

erta  davrlarida b o s h   m iy a   p o ‘stloq‘ining  o rg an ik  ja r o h a tla n is h i  natijasida 

yuzaga  keladi.

O l i g o f r e n i y a d a   b i l i s h   f a o l i y a t i   o l i y   s h a k l l a r i n i n g   d i f f u z  

rivojlanmaganligi  k uzatiladi.  Bunda  nafaqat  flk rla sh   jarayonlari,  balki 

idrok,  diqqat,  xotira,  b ir   b u tu n   bola  shaxsiyati  h a m   buziladi.

O ligofreniyaning  m u h i m   xususiyatlaridan  biri  b u ,   o n to g e n e z d a   k ech 

shakllanuvchi  miya funksiyalarining ko‘proq rivojlanmaganligi  hisoblanadi. 

Bu en g  a w a l o  a b strak t-m an tiq iy  tafakkur buzilishlarida  n a m o y o n  boMadi.

A b s t r a k t   t a f a k k u r n i n g   y e t a r l i   e m a s l i g i   h i s o b   m a l a k a l a r i n i  

0‘zlashtirishda,  ayniqsa  masalalarni  yechishda  q iy in ch ilik   tug'diradi.

O l i g o f r e n   b o l a l a r   o ‘z l a r in in g   b a r c h a   r i v o j l a n i s h   b o s q i c h l a r i d a  

tafakkurning  k o 'rg a z m a li  vaziyatli  shakllarini  b a r t a r a f   e ta   olm aydilar. 

T afakkur  sustligi  bilan  u y g ‘unlashgan  bu  xususiyat  oligofreniyada  bilish 

faoliyati  n u q so n in in g   o ‘ziga  xos  tuzilishini  belgilaydi.  X ususan,  aqli  z a if  

b o la  hay o tin in g   b irin c h i  oylaridanoq  u m u m i y   lanjligi,  a tr o f - m u h itg a  

reaksiyasining  yetarli  emasligi,  m o ‘ljal  ola  b ilis h   va  k u z a tu v c h a n lik  

faoliyatining  z a i f  rivojlanishi  bilan  atrofdagilar  d iq q a tin i  o'ziga  q aratadi.

O ligofreniyada  p s ix o m o to r   rivojlanish  t e m p i n i n g   sekinlashuvi  bilan 

b i r g a l i k d a g i   b i l i s h   q i z i q u v c h a n l i g i n i n g   p a s t l i g i   a t r o f d a g i l a r g a  

difTerensiyalashgan  m u n o s a b a t  shakllanishining  c h u q u r  o rq a d a   qolishiga 

olib  keladi.

K ic h ik   m a k t a b g a c h a   yoshdagi  o l i g o f r e n   b o l a l a r d a   in t e l l e k t u a l  

yetishmaslik,  hissiy  k am bag'a llik,  bilish  faoliyatiga qobiliyatsizlik y a n a d a  

an iq ro q   n a m o y o n   boMadi.

Oligofren  b o la la r  u c h u n   nutq  rivojlanishining  c h u q u r  o rq a d a   qolishi 

xarakterli  xususiyatdir.  U  bir tekis  total  xarakterga  e g a   b o 'lib ,  im pressiv 

nutq singari ekspressiv n u tq   rivojlanmaganligiga  h a m  taalluqlidir.  P re d m e t 

va  harakatlam i  farqlab tushunish va nom lash q iy in c h ilik  bilan shakllanadi. 

N o a n iq   m a z m u n s iz   s o ‘zlarni  uzoq  m u d d at  q o 'l l a s h   u larn in g   xarakterli 

xususiyatidir.

Aqli  zaif b o la  lu g ‘ati  kambag'alligi  bilan  farq   q ilad i.  Bunday  b o la la r 

u m u m lash tira  o lm a y d ila r,  ularning  k o ‘pchiligi  ( a y n iq s a ,  m ak tab g ach a 

yoshdagilar),  h a tto k i  u m u m   q o lla n u v c h i  o t l a m i ,   sifatlarni,  fe’llarni, 

ravishlami aniq tu shunm aydilar.  Ular uchun  m a n tiq iy  g a p  tuzishni  h a d d a n  

tash q a ri  sekin  o ‘z la s h tir is h   xarakterlidir.  P s i x o l o g i k   ta d q i q o t l a r n i n g  

k o ‘rsatishicha,  o lig o fre n iy a d a   faoliyatni  o g ‘z a k i   b o s h q a ris h   b u z iig a n  

b o ‘ladi.

Oligofreniyada va  n u t q t o ‘liq  rivojlanmaganligida  n u tq  buzilishlarining 

tu rlicha  m ex a n iz m la ri,  anom al  bolalarning  b u   ikki  kategoriyasida  n u t q  

rivojlanishi  d in a m ik a si  xususiyatlarini  belgilaydi.

---

M ak tab g ach a yoshdagi  nutq t o l i q   rivojlanmaganligi va oligofreniyada 

nutq  n u q s o n la rin in g   tashqi  o ‘xshash  jihatlariga  qa ra m a y ,  keyingi  yosh 

d av rla rid a   u l a r   o r a s i d a   m u h im   fa rq la r  y u z a g a   keladi.  C h u n o n c h i ,  

oligofreniyaning  yengil  darajasida  (debil)  bolalar  6 —7  yoshlarga  kelib 

on a  tilidagi  o d d i y  g r a m m a tik  stereotiplarni  s p o n ta n   egallaydilar.  U lar til 

vositalarini  qoMlash  qoidalarini  eslab  qoladilar.  Aqli  z a if  bola  nutq n i 

intuitsiyaga  a s o s la n g a n   holda  oson  o ‘z!ashtiradi,  a m m o   tilni  o ‘qitishda, 

yuqori  d ara ja d a   u m u m la s h g a n   tilning  leksik  va  g ra m m a tik   aham iyati 

m a z m u n in in g   t u s h u n i s h d a   turg‘un  qiyinchiliklarni  b o shdan  kechiradi.

O ligofreniyada,  o d d iy   gram m atik  s tereo tip n in g   shakllanishiga  k o ‘ra 

nutq  rivojlanishi  t e m p i   m a ’lum  darajada  tezlashadi,  u m u m   qoMlanuvchi 

so 'zlar  m iq d o ri  o s h a d i,  nutqiy  faollik  o ‘sadi.  Biroq,  uiarning  o g ‘zaki 

nutqida  a w a lg id e k ,  ega  yoki  kesimi  h a tto   g a p n in g   alohida  fragmentlari 

tushib  qolgan  t o ‘liqsiz  gaplar  asosiy  o ‘rinni  egallaydi.  A tro f  o la m n in g  

p re d m e t  va  h o d i s a l a r i   orasidagi  m u n o s a b a t  va  aloqalarni  yetarlich a 

tu shunm aslik,  n u t q n i n g   m a ’n o -m a z m u n   to m o n in in g   rivojlanmaganligi 

aniqroq  n a m o y o n   b o ‘ladi.

O lig o fren   b o l a l a r   t o m o n i d a n   har  xil  tu rd a g i  vazifalarni  bajarish 

jarayonida psixik ja ra y o n la m in g y a q q o l  ifodalangan  sustkashligi  n am o y o n  

bo'ladi.  Intellektual  faoliyatning  barcha  turlari  u l a r u c h u n   m urakkabdir. 

Kesma  rasm lam i  k u b ik lam i terish, gohida  m atry o sh k a la rv a  piramidalarni 

taxlash,  s h u n i n g d e k ,   m iq d o r,  rang,  shakl,  o l c h a m   nisbati  b o ‘yicha 

v a z ifa la rn i  b a j a r i s h   u la r g a   q iy in c h ilik   t u g ‘d i r a d i.  H a tto k i  m a x s u s  

o ‘qitishdan  keyin  h a m   oligofren  bolalar  S egen  doskasi,  koos  kublari  va 

boshqalar  bilan  ishlashni  uddalay  olmaydilar.

O ligofreniyada  a q liy   kamchilikning  tipik  k o ‘rinishini  ayniqsa  ular 

bilan olib borilgan eksperim entlarda ko'rishimiz  m um kin: ta ’lim jarayonida 

u  yoki  bu  a n i q   to p s h i r i q n i   bajarishning  a lo h id a   ratsional  usullarini 

0‘zlashtirib  b o 'l g a c h ,   b o la la r  ularni  yangi  sharo itlard a  o ‘tkaza  olish 

qobiliyatiga  ega  em a sla r.

Shunday qilib,  oligofren bolalar aqliy topshiriqlarning barcha turlarida 

qiyinchilikka  uch ray d ilar,  ya’ni  fikrlash  faoliyatining barcha  ko‘rinishlarini 

qam rab   o lu v ch i,v a  birinchi  navbatda  norm al  o n to g e n e z d a   b irm u n c h a  

kechroq  sh ak lla n u v c h i  s o lz-m antiqiy  tafakkurni  qam rab   oluvchi  total 

aqliy  nuqson  b u n d a y   bolalarda  m a ’lum   o ‘rinni  egallaydi.  N u tq   t o ‘liq 

rivojlanmaganligida  b u n d a y  k o ‘rinish  o'z g ach ad ir.  Bevosita  nutq  ishtirok 

etishini  ta la b   q ilu v c h i  to p sh iriq lar  b o la la r d a   b i r m u n c h a   q iy in ch ilik  

tu g ‘diradi.

Oligafren  b o la la rg a   qaraganda  ularda  psixik  jaray o n larn in g   sustligi 

kuzatilmaydi.  U l a r  o ‘zlashtirilgan aqliy harakat  usullarini boshqa o ‘xshash 

topshiriqlarga  o ' t k a z a   olish  qobiliyatiga  egadirlar.

N utqi  t o ‘liq  rivojlanm agan  bolalarda  differensiatsiyalashgan  hissiy 

reaksiyalar kuzatiladi.  U la r  o ‘z  nutqiy kamchiliklariga tanqidiy k o 'z  bilan 

4 8 8

---

qaray d ilar  va  k o 'p   to p sh iriq la rd a   ongli  ravishda  n u tq iy   ja v o b   b erish d a n  

" q o c h ish g a "   u r i n a d i l a r .  U l a r n i n g   faoliyati  b i r m u n c h a   m a q s a d   sari 

y o ‘naltirilgan  va  n azo rat  qilinish  xarakteriga  ega.

N u tq i  toMiq  rivojlanm agan  bolalarda  oligofreniya  u c h u n   xarakterli 

boM gan  a q liy   n u q s o n l a r   u c h r a m a s l i g i g a   q a r a m a y ,   u l a r d a g i   a q l i y  

rivojlanishning  o ‘ziga  xosligi,  notekisligi,  aqliy  rivojlanishdan  k o ‘p in c h a  

o rqada qolishlik holatlari  m aktabgacha yoshda ular bilan  tizimli  pedagogik 

ish  olib  borishning  m uh im lig in i  k o ‘rsatadi.

P e d a g o g ik   m a s h g ‘u lo tla r n i  o ‘tk a z is h   ja r a y o n id a   o ‘q is h   va  o ‘tk a z is h  

ja ra y o n id a   o 'q is h   v a   h is o b   m a la k a la rin i  o ‘z l a s h t ir i s h ,  o M c h am ,  m iq d o r, 

v a q t va  h o k a z o la r h a q id a g i  t a s a w u r la r im  s h a k lla n tir is h   u c h u n   n u tq i  t o l i q  

riv o jla n m a g a n   b o ia la r g a   k o 'p ro q   v a q t  ta la b  q ilin ish in i  h is o b g a   o lis h   lo zim .

A gar  oligofreniya  gidrotsefaliya,  b o la la r  S ereb ral  falajining  a y rim  

k o ‘ r i n i s h l a r i   b i l a n   u y g ‘ u n l a s h i b   k e l s a ,   u  h o l d a   n u t q   to M i q  

rivojlanmaganligining  differensal  tashxisi  b i r m u n c h a   m urakkablashishi 

m u m k in .

N u tq n in g   t o ‘liq  r iv o jla n m a g a n lig i  va  p six ik   r iv o jla n is h n in g   s u s tla s h u v i

Psixik  riv o jlan ish n in g   sustlashuvi  psixik  o n t o g e n e z   b u zilish in in g  

b irm u n c h a  d oim iy shak llarid an  biri  hisoblanadi.  Quyi  s i n f  o 'q u v c h ila rid a  

bu  k o ’rinish  5%  d a n   11%  ga c h a   boMgan  k o ‘rsatkichni  tashkil  eîadi.

Psixik  rivojlanish sustlashuvining quyidagi  o ‘ziga xos belgilari  mavjud: 

a tr o f  olam   haqidagi  t a s a w u r l a r  va  bilim  boyligining  b o la   yoshiga  t o ‘g ‘ri 

kelm asligi  va  c h e g a ra lan g a n lig i,  bilish  faolligining  p ast  d arajad alig i, 

ixtiyoriy  faoliyat  va  x u lq -a tv o r  boshqaruvining  yetarli  em asligi,  n o rm a l 

r i v o j l a n a y o t g a n   x u d d i   s h u   y o s h d a g i   b o l a g a   n i s b a t a n   p e r t s e p t i v  

m a ’lumotlarni  qabul  qilish  v a ta h lil  qilish  q o biliyatining  pastligi  holatlari 

kuzatiladi.  Bundan  tashqari  psixik  rivojlanishi  sustlashgan  bolalarning 

a k s a r i y a t   q i s m i d a   ix t i y o r i y   d i q q a t ,   x o t i r a   va  b o s h q a   o l i y   p s ix ik  

funksiyalarning  yetarli  shakllanm aganligi  kuzatiladi.  Psixik  rivojlanishi 

sustlashgan  bir g u ru h   b o lalard a  aqliy  yetishm ovchilik,  b o s h q a   g u ru h id a  

psixik  infantilizm  turi  b o 'y ic h a   hissiy-irodaviy b u zilish la r u stu n lik  qiladi.

Psixik  r i v o j l a n i s h n i n g   s u s tla s h u v id a   n a m o y o n   b o M u v c h i  n u t q  

buzilishlari  birinchi  n a v b a td a   analizatorlararo  o ‘z a ro   t a ’sirning  yetarli 

emasligiga  asoslanadi.

Psixik  rivojlanishning  sustlashuvida  farazali  n u tq   k e c h   rivojlanadi, 

yuqori  m aktabgacha  va  kichik  m a k ta b   yoshidagi  b o la la r   o 'z a r o   fazoviy 

m unosabatlarni  ifodalovchi  m an tiq iy -g ram m atik  k o n tru k siy a la m i  am alga 

o s h i r i s h g a   q i y n a l a d i l a r .   U l a r   o ‘z  n u t q l a r i d a   a s o s a n   e n g   o d d i y  

konstruksiyalami  qoMlaydilar. Til vositalari  y o rd a m id a  s a b a b -o q ib a t,  vaqt 

va  b o sh q a   m u n o s a b a tla rn i  ifodalay  olm aydilar.  G a p n i   g r a m m a t i k   va 

se m a n tik  jih atd an   tuzishdagi  qiyinchiliklar  xarakterli  xususiyatdir.

Psixik  r i v o jla n is h i  s u s t l a s h g a n   o ‘q u v c h i l a r n i n g   l u g ‘a t  b o y lig i

---

kambag'alligi va yetarlicha diffcrensiatsiyalashmaganligi bilan ajralib turadi: 

bolalar  m a ’n o   j i h a t d a n   yaqin  so ‘zlarni  yetarli  tu s h u n m a y d ila r  va  aniq 

qoMlamaydilar.  Lug‘atining  chegaralanganügi  m a ’lu m   m iq d o rd a   a tro f 

o la m   haqidagi  ta s a w u rla ri  va  tushun ch alarin in g   yetarli  emasligi,  bilish 

faolligining  pastligi  bilan  belgilanadi.

S h a x siy   fa o liy a ti  b o s h q a r u v in in g   zaifligi  n u tq iy   b a y o n   q ilish n i 

rejalashtirishdagi  qiyinchiliklarni  va  uni  g ra m m a tik  jih a td a n   t o ‘g ‘ri  tuza 

olm aslikni  k eltirib  chikaradi.

Psixik  rivojlanishning sustlashuvi  u c h u n  xos b o ‘lgan  m iyaning analiz- 

sintez  faoliyati  rivojlanishining orqada qolishi,  m aktabgacha yoshda tovush 

tahlilining  yetarli  shakllanmaganligida  n a m o y o n   buladi.

Katta m ak tab g ach a yoshdagi bolalaming og‘zaki  nutqida yaqqol  ko‘zga 

tash lan u v ch i  n u tq n in g   tovush  talaffuzi  va g ra m m a tik  tuzilish  buzilishlari 

kuzatilm aydi,  a m m o  tovush tahlilining yetishmasligi  k o ‘p  hollarda  nutqiy 

rivojlanish ja ra y o n id a   u la m in g  o rq a d a  qolishining o ‘ziga xos to m o n la rin i 

belgilaydi.

Differensial  tashxisda har to m o n la m a  tekshiruv katta a h am iy atg a ega. 

U  buzilgan aqliy va  nutqiy rivojlanishning klinik etiopatogenetik tahlilini, 

bolani  psixologik o ‘rganishni, shuningdek,  q o ‘shimcha tadqiqot  usullarini- 

e le k tro   e n se fa lo g ra fik   va  boshqalarni  o ‘z  ichiga  oladi.  M a k ta b g a c h a  

yoshdagi bola psixik rivojlanishi dinamikasining tahlili differensial tashxisga 

y aq in d an   y o r d a m   beradi.

N u tq n in g   t o ‘liq  riv o jla n m a g a n lig i  va  e s h itish n in g   buziiishi

B o l a l a r   n u t q i   r i v o j l a n i s h i d a   e s h i t i s h n i n g   r o ii — n u t q   t o ‘l iq  

rivojlanm aganligini  eshitish  buzilishlari  negizidagi  nutq  kam chiliklaridan 

farqlash  m u h im lig in i  belgilaydi.

E sh itish n in g  pasayishi tufayli  yuzaga kelgan  nutq buzilishlari  m a ’lu m  

darajada esh itish n i  y o ‘qolishi vaqti  va eshituv  nuqsoni  xarakteriga b o g l i q  

b o ‘ladi.

N u q s o n   xarakteriga  k o ‘ra  barch a  eshitish  buzilishlari  k onduktiv  va 

ne y rosensorga  b o 'lin ad i.  Konduktiv  buzilishda  ichki  va  tashqi  q uloqda 

tovush  o ‘tkazuvchanIigi  buziladi.  N eyrosensorda  ichki  quloq,  eshitish 

nervi,  u n i n g   yadrolari  yoki  bosh  miya  pustlog'ida  joylashgan  eshitish 

z o n a la rin in g  jaro h atlan ish i kuzatiladi.  N eyrosensor buzilishlar b irm u n c h a  

k o ‘p ro q   u chraydi.

Eshitish buziiishi  zaif eshitish  va karlikka bo'Iinadi.  Bolalarda eshitish 

buzilishlari  p a y d o   b o ‘lish  vaqtiga  k o ‘ra  3  ta  guruhga  boMinadi:  tu g ‘ma, 

tu g ‘ruq  v a q tid a   yuzaga  keluvchi  va  tug‘ilgandan  keyin  orttirilgan.

E sh itish   a n a liz a to r i  funksiyasidagi  k am c h ilik la r  n u tq n in g   b a rc h a  

to m o n la r i  fo n e tik ,  leksik,  gram m atik,  m a z m u n   tom onlari  buzilishiga, 

bir q a t o r   h o lla rd a   esa  n u tq n in g  butunlay  yo'qolishiga  olib  keladi.  B unda 

nutq iy  rivojlanm aganlik darajasi  nafaqat  eshituv nuqsoni o g ‘irligiga,  balki

---

u n in g  p a y d o  b o ‘lishi vaqti va b o la n in g   rivojlanish sh a rt-sh a ro itla rig a   h a m  

b o g ‘liqdir  ( R . M .   Boskis).  U shbu  o m illa r n i  hisobga  olish  d ia g n o s t i k a d a  

m u h i m   a h a m i y a t i g a   ega.  R .M .  B o s k is   z a i f   e s h itis h   n e g i z i d a   n u t q  

rivojlanm aganligining  alohida  sh ak llarin i  ajratadi.

M a ’l u m k i ,   e s h itis h n in g   h a t t o   s e z i l a r s i z   p a s a y i s h i d a   h a m   n u t q  

r i v o jla n is h i  b u z ila d i.  B u n d a ,  fa o l  n u t q n i   e g a lla s h   u c h u n   n u t q i n i  

tu s h u n i s h d a n   k o ‘ra  k o ‘proq  e s h itis h n in g   saqlanganligi  ta la b   etilish in i 

h iso b g a   o lish   m u h im .  E s h itish n in g   t o 'l i q   saqlanganligi  a s o s a n   n u t q  

rivojlanishining  senzitiv  davrlarida  m u h im d ir .

Hozirgi  k u n d a, chaqaloqlik d a v rid a n   boshlab a u d io m etriy a y o r d a m id a  

eshitish  holatini  b o g lo v c h i  obyektiv  usu llar  ishlab  chiqilgan.  Bu  usul 

z a if   eshituvchilik  va  karlik  holatlarini  e rta   aniqlashga  va  ularni  alaliya, 

aqli  zaiflik  va  a u tiz m d a n   farqlashga  i m k o n   beradi.  Eshitish  k am ch ilig in i 

keltirib  chiqaruvchi  mezonlarni  a n iq la s h   ularning  oldini  olishga  y o r d a m  

b e r a d i .   B u n d a y   m u h i m   m e z o n l a r d a n   b iri  a n a m n e z   m a ’l u m o t l a r i  

h is o b la n a d i.  M a ’lum ki,  q iz ilc h a ,  q i z a m i q ,   g rip p ,  h o m i l a d o r l i k n i n g  

dastlabki  u ch   oyida  o n a n in g   g erpes  virusi  va  boshqa  virusli  va  y u q u m l i  

kasalliklar bilan  og‘rishi eshitish ap p a ra tig a  salbiy t a ’sir ko'rsatadi.  Eshitish 

buzilishlari  k o ‘p in c h a   turli  xil  tu g ‘m a   k a m ch ilik lar  bilan  birga  q o ‘shilib 

keladi.  M asalan ,  lab va tanglay yoriqliklari  kuzatiladi.  Bu  h o lat  k o ‘p i n c h a  

ch ala  tu g ‘ilishda,  ayniqsa  bolaning  og'irligi  1500  g ra m m n i  tashkil  e ts a , 

o n a   va  b o la  q o n in in g   rezus-omili  t o ‘g ‘ri  k elm a g a n d a   kuzatiladi.  B u n d a n  

tashqari,  eshitish  buzilishlarini  k eltirib  c hiqaruvchi  m e z o n l a r   g u ru h ig a : 

tu rli  o to la r i n g o l o g i k   k asalliklar  ( a d e n o i d ,   o tit  va  b o s h q a l a r ) ,   b o l a  

hayotining dastlabki  oylari va yilida d o im iy  antibiotikiar bilan d av o lan ish i, 

nasliy  va  x ro m o s o m a   kasalliklari  kiradi.

0

‘rta  q u lo q n in g   doim iy  yallig‘lan ish   kasalliklariga  h a m   k a tta   e ’t i b o r  

qaratiladi.

N u tq n in g   t o ‘liq  riv o jla n m a g a n lig in i  b a r t a r a f  e tis h d a   k o r r e k s i o n -  

p e d a g o g ik   is h   tizim i

0 ‘q itis h n in g   b irin c h i  b o sq ich i  b ir   s o ‘z d a n   va  m o r f - o ‘z a k   s o ‘z d a n

ib o r a t  g a p l a r

L o g o p ed ik   t a ’sir  k o ‘rsatishning  asosiy  vazifasi  —  istalgan  t o v u s h n i n g  

n a m o y o n   b o ‘lishi  shaklida  bo lalarn in g   taqlidiy  nu tq n i  faoliyatini  hosil 

qilish,  n u tq n i  tushunish  hajmini  k e n g a y tirish d a n   iborat.

Bu  b osqich  gapirmaydigan  b o la la r   b ilan   olib  boriluvchi  l o g o p e d ik  

ish u c h u n   m o ‘ljal!angan.  Bunday b o la la rn in g  faol  nutqi a lo h id a  s o ‘z l a r d a n  

iborat:  b o la g a   yaqin  tanish  kishilarni  n o m la s h ,  to v u sh   t a q lid i,  s o ‘z 

q ism laridan  iborat  ("da’'  yoki  "dada",  "b o ”  yoki  "bobo",  " b i - b i " - m a s h i n a  

va  hokazolar).

G a p irm a y d ig a n  bolalarda, q o id a g a   k o ‘ra  k attalar so ‘ziga  ta q lid   qilish

---

chtiyoji  b o ‘Imaydi.  A gar  n u tq iy   taqlid  faoliyati  inavjud  b o ‘Isa,  u  holda 

b u  ja r a y o n   ikki-uch  n o t o ‘g ‘ri  artikulatsiyalanuvchi  to v u sh lard an  tuzilgan 

b o ‘g ‘in  komplekslari  orqali  a m a lg a  oshiriladi:  u n d o s h + u n li yoki aksincha 

u n li+ u n d o s h .

G ap irm a y d ig a n   b o l a l a m i n g   faol  !ug‘atida  ayrim   hollarda  5 - 1 0   ta, 

b a ’z id a   esa  25—27  ta  s o ‘z  birliklari  b o la d i.  N u tq   rivojlanishi  m obaynida 

b o la  to m o n id a n   faqat  s h u n d a y  alo hida so‘zlardan  foydalanish davri  so ‘z- 

g a p   yoki  bir  so‘zdan  ib orat  g a p   davri  deb  nom lanadi.

B ir s o ‘zdan  iborat  g a p l a r   n u tq n in g   norm al  shakllanishi jarayonidagi 

singari  n u tq   rivojlanishi  b uzilishining  barcha  shakllarida  h a m   bolalar 

n u tq i  rivojlanishining  b o s h l a n g ‘ich  nuqtasi  hisoblanadi.

Bir so ‘zdan va a m o r f  s o ‘z la rd a n   iborat gaplar davrida nutqni tushunish 

d a ra ja si  tu rlic h a   b o ‘lishi  m u m k i n :   b o laning  o ‘ziga  q a ratilg an   oddiy 

iltim oslarni  qiyinchilik b ila n   tushunuvchi  eng  past  darajad an   so ‘zlarning 

a l o h i d a   g r a m m a t i k   s h a k lla r i  a h a m iy a tin i  t u s h u n i s h g a c h a ,  m a sa la n , 

o t l a r n i n g   birlik  va  k o ‘plik  shakllarini  farqlashga  q iynaladilar.  Ayrim  

g a p irm a y d ig a n   b o la la r   s o d d a   k o ‘makchili  k o n stru k siy a la r  m a ’nosini 

tu sh u n a d ila r.  Bunga  ikki  p r e d m e tn in g   fazoviy  m u n o sab atin i  misol  qilib 

k o ‘rsatish  m um kin:  quti  ic h id a ,  quti  ustida,  quti  ostida  quti  yonida.

B a ’zi  bir  bolalar  y e ta rlic h a   passiv  lug‘atga  ega  b o ‘ladilar,  ular  ota- 

onasi,  logoped va boshqalar iltimosiga ko‘ra og‘zaki  ifodalangan, yetarlicha 

m u ra k k a b  va turli  xil  to p s h iriq la m i  bajarish qobiliyatiga egadirlar.  Bunday 

b o la la r  haqida  o ta -o n a la ri  o d a t d a   shunday  deydilar:  " H a m m a   narsani 

tu sh u n a d ila r,  biroq  g a p ir m a y d ila r ”.  Ayrim  bolalarda  nu tq n i  tushunish 

ju d a  chegaralangan  b o ‘ladi.

Bolalarning nutqni yaxshi tushunishi va yetarli darajada passiv lug‘atga 

ega  ekanligi  haqida  t a s a w u r   t u g ‘ilganda  ham   q o ‘sh im c h a   tekshiruvlar 

o rqali  shu  yoshdagi  s o g l o m   bolalai^a  nisbatan  n u tq n i  tushunishning 

chegaralanganligini  a n iq la s h g a   erishiladi.

A gar gapirmaydigan b o la la m in g  nutqni tushunishi  darajasi past  b o ls a , 

u  h o l d a   l o g o p e d i k   i s h n i   b i r i n c h i   n a v b a t d a   n u t q n i   t u s h u n i s h n i  

kengaytirishdan  b o shlash  lo z im .  Logopediya  a m a liy o tid a n   m a ’lumki, 

n u t q n i   y etarlicha  yaxshi  tu s h u n i s h   tufayligina  b o la  gapira  boshlashi 

m u m k i n .   A gar  n u tq n i  t u s h u n i s h   darajasi  b i r m u n c h a   yuqori  bo 'lsa, 

istalm agan tovush  n u tq   k o ‘rinishlarini  hosil qilish vazifasi birinchi o ‘ringa 

chiqadi.

G a p irm a y d ig a n   b o la la r   b ila n   olib  boriluvchi  lo g o p e d ik   ish g a   um uniiy 

ta v s iy a la r . 

M ash g 'u lo tlarn i  im k o n   qadar  kichik  g u ru h lard a  (3  kishidan 

o s h m a g a n )   o ‘t k a z is h   l o z i m .   Y e ta k c h i  m a s h g ‘u lo t  s h ak li  o ‘yindir. 

M a s h g ‘u l o t l a r ,   a y n i q s a ,   i s h n i n g   dastlabki  b o s q i c h l a r i d a   n o v e rb o l 

to p s h iriq la r bilan  t a ’m i n l a n g a n   boMishi  zarur.  L ogopedik  t a ’sirda  aynan 

bir  s o ‘z   materialini  k o ‘p   m a r o t a b a   takrorlash  va  gapirm aydigan  bola 

b ila n   bevosita  hissiy  aloqa  o ‘rn atish   zaruriy  sharoit  hisoblanadi.

---

Bu  bosqichda  bola  n u tq in in g   h a r  q a n d a y   k o 'r in is h n i  rag‘batlantirish 

m u h im .  Bolani  biron  narsa  aytishga  yoki  tak ro rlash g a  m ajburlash  kerak 

em as.  Ayt,  takrorla  kabi s o 'z la r d a n   foydalanm aslik  k erak ,  c h u n k i  bo lad a 

b u   iltimoslarga  negativ  t a ’sirlanish  yuzaga  keladi.

Bu  s o 'zlarn i  m o s  keluvchi  savollarga  yoki  s o ‘z la rg a   alm ash tirish  

foydalidir  ( o ‘ylab  k o ‘rchi,  t o p - c h i) .  Yoki  b ir   t o m o n l a m a   dialog  harn 

foy d ad an   holi  em as,  b u n d a   katta o d a m   h a m  savol  b e r a d i,  h a m   o ‘zi javob 

beradi.  Bola  to m o n id a n   hozirgina  talaffuz  etilgan  t o v u s h   taqlidini  bir- 

ikki  takrorlash  ham   yaxshi  natija beradi.  M asalan;  b o la  bilan  o ‘yinchoqni 

javon  oldiga  borib,  h ay ra to m u z   s o ‘raladi:  "Q arachi,  b u   y e rd a   kim  paydo 

b o ‘ldi?  Uloqcha?!"  U loqchani  t o m o s h a   qila  tu rib ,  b ir   n e c h a   m aro tab a 

ulo q ch a ovozini imitatsiya qilish  lozim:  " M e -m e -m e " .  U lo q c h a n in g  b u m i, 

q u lo g ‘i,  dum chasini  bolaga  ko‘rsata  tu rib ,  logoped  q iziqsinib  so ‘raydi. 

"U lo q c h a   qan d ay   yig‘lashini  sen  bilasanm i?"  B o la d a n   istalgan  tovush 

reaksiyasini  olish  zarur.

Biroq,  am o rf — o ‘zak s o ‘zlami  (bola to m o n id a n  yaratiluvchi)  masalan, 

k u c h u k  so ‘zi  o 'rn ig a  —  "chu"  yoki  s ic h q o n   s o ‘zi  o ‘rniga  —  "chi" s o ‘zlarini 

bolalar  ortidan  takrorlash  m u m k in   em as.  Bolalar  faqat  t o ‘g ‘r ¡  talaffuz 

qilinuvchi  s o ‘z  va  gaplarni  eshitishlari  lozim.

N u tq n i  tu s h u n is h n i  riv o jla n tiris h

Logopedik ta ’sim ing asosiy vazifasi  passiv lug‘at boyligini t o ‘ldirishdan 

iborat.  Bolalarga o ‘yinchoqlari, t a n a  a ’zolari,  kiy im -kechaklari, jonivorlar, 

alo h id a p red m et  va  hodisalar  n o m la ri va shu  k a b ila m in g   n o m la rin i  eslab 

qolish  taklif etiladi.

Passiv  fe’l  lug'ati  b o l a n i n g o ‘zi  t o m o n i d a n   a m a lg a   oshiriluvchi  xatti- 

h a rak atlar  n o m id an   iborat  b o ‘lishi  lozim   ( o ‘tiribdi,  y u rib d i,  kiyinyapti 

va  hokazo).  Bundan  tashqari  o kziga  yaqin  kishilar  b ajaray o tg an   xatti- 

harakat  nomlarini  h a m   bilishi  lo z im ,  a m m o   bu  lug‘at  faqat  bolaning 

bevosita bir necha m aro tab a o ‘zi  kuzatg an  x a tti-h a ra k atlar n o m i  bilangina 

c h e g a r a l a n i s h i   m u m k i n .   S h u n i   e s d a   t u t i s h   l o z i m k i ,   n u t q i   t o ' l i q  

rivojlanm agan  bolalarda  passiv  fe ’l  lu g 'ati  passiv  p r e d m e t   lug‘atid an  

b i r m u n c h a   kam   b o ‘lishi  m u m k in .  S h u   sababli  a g a r   b o l a l a r   p re d m e t 

n o m larin i  bilsa,  u  holda  im kon  q a d a r   tezroq  u l a m i   h a ra k a t  n om larini 

t u s h u n i s h g a ,   s h u n i n g d e k ,   s o d i r   e t i l a y o t g a n   h a r a k a t l a r   y u z a s i d a n  

beriiayotgan  savollarni  tu sh u n ish g a  o ‘rgatish  zarur:  q a y e rd a ?   qayoqqa? 

n im a?  nim ga?  qayerdan?  kim   u c h u n ?

N u t q n i   t u s h u n i s h n i   r i v o j l a n t i r i s h n i n g   d a s t l a b k i   b o s q i c h l a r i d a  

bolalardan  alohida so ‘zlarni  tu s h u n is h n in g   aniqligi  ta la b   q ilin m ay d i,  shu 

sababli  qayerga-qayerdan,  o c h - y o p   va  h o k a z o   sin g a n   s o ‘z la m i  farqlash 

vazifasi  birinchi  o ‘ringa  q o ‘y ilm aydi.  Q a y e rd a ?   K im g a ?   va  shu  kabi 

savollarni tushunishga o ‘igatish ja ra y o n id a  b o la la r d a stla b  b u   s o ‘zla m in g  

tu rlic h a   tovush  ifodasiga  ta y a n m a y d ila r,  balki  s a v o ln in g   k e n g   nutqiy

---

m a tn ig a   ta yanadilar.  Buning  u c h u n   logoped  savolida  bolalarga  yaxshi 

tanish  b o ‘lgan  "yordam  b eruvchi” s o ‘z b o ‘lishi  kerak.  S h u n d a n  so ‘nggina 

b o l a l a r   b u   s a v o lla rn i  yaxshi  t u s h u n i s h g a   o ‘r g a n a d ila r.  S e k i n - a s t a  

savollardan  barch a "yordam beruvchi" s o ‘zlar olib tashlanadi.  S h u  sababli 

logoped  d astlab  jaranglanishi  b o ‘yicha o ‘xshash s o ‘roq so ‘ziar bilan  birga 

turli xil  p re d m e t va harakatlar nom ini q o ‘llaydi,  masalan: qayerdan olding? 

(kitob)  qayerga  q o ‘yding?,  kim ga  berding?  X uddi  sh unday q o ‘g ‘irchoqni 

kiyintirish  (kiyinm agan  b o ‘Isa),  eshikni  yopish  (ochiq  boMsa)  iltimos 

qilinadi,  a m m o  bola oldiga ikki  h ara k a td a n  birini taniab bajarish  masalasi 

q o ‘yilm aydi,  masalan:  qoshiqni  o l —qoshiq  bilan  ol.  Logopedik  ishning 

keyingi  b osqichlarida s o ‘roq  s o ‘z!ari  bir xil  fe ’llarda  q o ‘llaniladi:  qayerga 

kelding?  q a y e rd a n   kelding?  va  hokazo.

0

‘ziga  qaratilgan  nu tq n i  (n o rm a l  eshitish  va  birlamchi  saqlangan 

i n t e l l e k t d a )   y o m o n   t u s h u n u v c h i   g a p ir m a y d ig a n   b o l a l a r   b ila n   olib 

boriluvchi  logopedik  ish  vaziyatni  ko‘p  m a ro ta b a   ta krorlab  gapirishdan 

boshlanadi.

K a tta   o d a m   vaziyatdan  foydalanib bola olgan  pred m etiarn i,  bajargan 

h a r a k a t i n i ,   b o l a n in g   his  q ilg a n   hissiyotlarini  (sovuq,  issiq  va  h .k.) 

nom laydi.

K a tta   o d a m   2—4  so ‘zdan  ib orat  qisqa  gaplar  bilan  orasida  pauzalar 

qilib,  a y n a n  b ir  so‘z birikmasini  2 - 3   m arotaba takrorlaydi.  N o m lan u v ch i 

p r e d m e t l a m i n g   tu rlicha  o ‘z aro   m u n o sab atin i  aks  ettiruvchi  so ‘z!ar  h a r 

xil g r a m m a tik  shakllarda b ir n e c h a   m aro tab a takrorlanadi.  Barcha so ‘zlar 

b o ‘g ‘inlarga  b o ‘linm ay tabiiy  o h a n g d a   gapiriladi,  a m m o   c h o ‘zib  talaffuz 

qilinuvchi  u n l i l a r o ‘z  holicha gapiriladi.  Logopedning butu n   nutqi bolaga 

qaratilgan  savollar  bilan  boyitilgan  b o ‘lishi  lozim.  Bolada  faol  lug‘atida 

mavjud  nutq iy  vositalar y o rd am id a  kattalar bilan  muloqot  qilish ehtiyojini 

tu g ‘dirish  zarur.

B o lan in g   ushlagan,  silagan,  k o ‘igan  predmetlari  nom ini  eshitgan, 

o ‘zi  b a ja rg a n   harakatlari  n o m in i  k o ‘p  m a ro ta b a   esh itg an id an   s o ‘ng, 

b o la d a n   ta n is h   p red m etn i  olib  kelish  yoki  shu  predm et  bilan  b o g l i q  

b i r o n - b i r   h a r a k a tn i  bajarishni  iltim os  qilish  m u m k in .  A g a r  b o la  bu 

iltimoslami tushunm asa logopedning o ‘zi  predm etni oladi va uning nomini 

yana  b ir   m a r o ta b a   takrorlaydi.

G a p ir m a y d ig a n   bolalar  bilan  ishlashda,  b unday  boialarning  passiv 

lug‘a tin i  c h a l g ‘ituvchi  s o 'z la r  bilan  toMdirish  tavsiya  etilmaydi.

M a s h g ‘ulotni  o ‘tkazishda o ‘yinchoqlar,  kiyim -kechak,  oziq-ovqat  va 

shu  k a b ila r  k o ‘rgazmali  material  b o ‘lib  xizmat  qiladi.

N u tq iy   ta q lid n i  fa o lla s h tiris h

N u tq s iz   bolalar bilan  olib  boriluvchi  logopedik  ishda  k attalar s o ‘ziga 

taqlid  qilish  ehtiyojini tu g ‘dirish  mas'uliyatli  vazifa  hisoblanadi.  Taqlidiy 

nutqiy  reaksiyalar har qanday tovush  komplekslarida ifodalanishi  mumkin.

---

Shu sababli  logoped shunday b ir  s h a r o itn i  yaratishi zarurki,  b u n d a   b o l a d a  

aynan b irto v u s h  birikmasini talafïuz qilish  (takrorlash) istagi  p ay d o  boMishi 

lozim .  C h u n o n c h i ,  logoped  iltim osiga  k o 'r a   bola  hayvonlar  va  q u s h l a r  

ovoziga  ta q lid   qiladi:  " m o ‘- m o ‘",  " k u - k u ' \   "chi-chi"  va  hokazo.

N u t q   riv o jla n ish in in g   bu  d a v r i d a   b o l a l a r   o ‘y in c h o q la r n i,  t a n i s h  

predm etlarni,  h arakatlam i, o ‘z  istaklari  va munosabatlarini o ‘zlariga q u la y  

tovush  shaklida  nomlashlari  m u m k in .

Bu  d a v rd a n   "sakrab  o ‘tib  ketish g a"  urinish  n o to ‘g ‘ri  boMardi.  B iro q  

b o l a l a r n i n g   a v t o n o m   n u t q i n i   k e n g a y t i r i s h   s h a r t  e m a s .  D a s t l a b k i  

im kon iy atd ay o q   s o ‘z  kom binatsiyalariga  o ‘tish  m uhim .  B u n d a   b o l a d a  

hech  boMmaganda  s o ‘zlarni/ig  a y rim   q ism larin i  taqlid  b o ‘yicha  a m a l g a  

oshirish  zarur.

Bolalar nu tq in i  faollashtirish y oki  n u tq iy  taqlidni  hosil  qilish  b o l a n i n g  

am aliy  faoliyati  o ‘yin,  k o ‘rgazmali  vaziyat  bilan  uzviy  b o g ‘liq  b o ‘Iishi 

lozim.  Bunga  turli  xil,  a m m o   z a r u r iy   sh a rt  sharoitlarda  erishiladi:  b o l a  

bilan  hissiy aloqaga kirishishda,  n u t q n i   tu s h u n ish n in g  m a ’lu m   d a r a ja s id a , 

diqqat  tu rg ‘unligida,  taqlid  m o tiv a tsiy a sin in g   mavjudligida  k o ‘p   n a r s a  

o ‘y in la r n in g   q a n c h a l i k   q iziq a rli  t a s h k i l   qilin ish ig a,  g a p i r m a y d i g a n  

b o l a l a r n i n g   ijo b iy   h i s s iy o tla r ig a   q a n c h a l i k   c h u q u r   t a ’s i r   e t i s h g a ,  

logopcdning  q ay   darajada  ijodkorligiga  bogMiqdir.

Taqlidiy  nutq iy   faoliyatni  fa o llish tirish d a   kerakli  natijaga  e r i s h i s h  

u c h u n   taqlidni  rivojlantirishni  u m u m a n   olganda  "M en  kabi  b a ja r ”  d a n  

boshlash  kerak.  Bolalami  p re d m e t  b ila n   bajariluvchi  h ara k a tla rg a ,  q o ‘l, 

oyoq,  bosh  harakatlariga taqlid  qilishga  o ‘rgatish  lozim.  L o goped  o ‘zi  va 

bolalarning xatti-harakatlarini so ‘zlar b ila n , agar iloji b o l s a  s h e ’riy s h a k l d a  

t o l d i r i b   turadi.

Q o l   panjalari  harakatlariga  ta q lid   qilishni  rivojlantirishga,  a y n i q s a ,  

jiddiy yondashish tavsiya etilad i(m ay d a q o ‘l  motorikasi  rivojlantirilm aydi, 

balki  q o ll  harakatlariga  taqlid  rivojlantiriladi).

L o g o p ed ik   is h n in g   y a k u n i

O g ‘zaki  n u tq n i  shakllantirish  b o s q ic h id a   olib  boriladigan  l o g o p e d i k  

ish  y akunida  b o la la r passiv  lug‘a t la r id a   p r e d m e t  va  h a ra k a tla m i  u l a r n i n g  

so ‘z  belgisi  bilan  taqqoslashga  o ‘rganishlari  lozim.  Bolalarning  p a ssiv  

lug‘ati  quyidagilardan  iborat  b o ‘ladi:

1.  Bola  d o im iy   k o ‘ruvchi  p r e d m e t   nom lari.

2

.  0 ‘zi  yoki  tanish  kishilari  b a ja rg a n   xatti-harakatlar  n o m lari.

3.  Ayrim   h o la tla r  nomlari  (issiq,  s o v u q ,  iliq).