M. Y. Ayupova

Bolalarda  katta/ar  so'ziga  taqlid  qilish  ehtiyojini  paydo  qilish  zarur. 

So ‘z   taqlidi faoliyati  kattaiar tomonidan  hech  qanday  tuzatish  kiritilm a y

, 

istalgan  nutq-tovushlarda  ifodaianib  nam oyon  b o ‘ladi.

---

0 ‘q itish n in g   ik k in c h i  bosqichi  —  d a s tla b k i  s o ‘z   s h a k lla ri

Logopedik  t a ’sir  k o ‘rsatishning  asosiy  vazifalari:

1.  Bolalarni  q u yidagi  tu rd a g i  ikki  so‘zli  g a p la rn i  t o ‘g ‘ri  tuzishga 

o ‘rgatish:  murojaat  +   b u y r u q   (buyruq  maylidagi  fe’l  bilan  ifodalangan), 

b u y ru q + p re d m e t  n o m i  ( t u s h u m   kelishigidagi  ot).

2.  Ayrim  kundalik  s o ‘z  birikmalarini  yodlatish.

3.  S o ‘zning  u ig ‘uli  b o ‘g ‘inini  talaffuz  qilish.

4.  0 ‘zgalar  nutqini  tu s h u n is h   hajmini  kengaytirish.

Bu  bosqich  b ay o n   qilishda  (gapda)  ikki-uchta,  b a ’zan  t o ‘rtta  a m o r f  

s o ‘zlarni hech b i r g r a m m a t i k  b o g ‘lovchi!arsiz bog‘lash  imkoniyati  mavjud 

bolalar bilan  logopedik ish  olib borishga m o ‘ljallangan.  Bolalam ing a m o r f  

s o ‘zlari  bir-ikki,  k a m d a n - k a m   u c h   bo‘g ‘indan,  sh u n in g d e k ,  so ‘z  tovush 

taqlididan  iborat  b o ‘ladi.

S o ‘z boyligi  m iq d o ri  va  a m o r f  gaplar hajmi  tarli  xil  b o ‘lishi  m u m k in , 

a m m o   ushbu davrning x arakterli  belgisi — so‘z o ‘zgar1irish  qobiliyatining 

b u tu n la y  y o ‘qligidan  iborat.  Bolalar o‘z  nutqlarida  atrofdagilar  nutqidan 

o ‘zlashtirilgan,  "asoslangan"  shakldagi  so‘zlarni  q o l l a y d ila r .  Masalan, 

barcha  kelishik shakllari  o ‘m i d a  bosh kelishik, birlikdagi shakl qoMlaniladi. 

B irm u n ch a  nutqi  rivojlangan  bolalarda  gohida  a y n a n   bir  so ‘zning  ikki 

shaklini  uchratam iz.  M a s a la n :  mashinani  "dit"  d e b   nom laydi,  a m m o  

n im a d a   ketyapmiz?  Savoliga  "ditta"  deb  javob  beradi.  Bu  davrda  nutq 

holati sintaktik konstruksiyalarining butunlay yo‘qligi bilan xarakterlanadi. 

D arak   gaplarni  tu z ish d a   h arak at  nomlari  yo  b u tu n la y   b o 'lm ay d i  yoki 

infinitiv-imperativ shakllarda va  uning fragmentlari  bilan  ifodalanadi  yoki 

"tugallanmagan" aniqlik fe’lida aks ettiriladi.  Bola nutqida so‘zlar -   harakat 

n o m la ri  q anchalik  k o ‘p  b o ‘lsa,  uning  rivojlanishi  darajasi  shunchalik 

yuqori  b o la d i.

Ayrim  hollarda,  so ‘z o ‘z gartirishningto‘la shakllanmaganligi  holatida 

h a m  gram m atik jih atd an  t o ‘g ‘ri tuzilgan so‘z birikmalari  uchrashi  mumkin.

Ayrim  bolalar k o ‘p ro q   b ir  s o ‘zdan  yoki  ikki  so ‘z d a n   iborat  gaplardan 

foydalanishni dav o m   e ttira d ila r,  boshqalari esa t o ‘rt  va  u n d a n   ortiq so ’zli 

g a p la r   hajm ini  va  lu g ‘at  boyligini  kengaytiradilar.  Eslatib  o ‘tamizki, 

n o r m a d a   3  va u n d a n   o rtiq   s o ‘zlardan tuzilgan g a p la r g ra m m a tik  jihatdan 

t o i d i r i l m a y   qolishi  m u m k i n   em as

A gar  n u tq n in g   n o r m a l   rivojlanishi  u c h u n   o h a n g n i  j u d a   e r ta   va 

nihoyatda aniq am alga o shirish  xarakterli xususiyat  hisoblansa (bu  holatda 

s o 'z d a g i   u r g 'u   o ‘r n i n i   j u d a   e r t a   o ‘zla sh tirish   m u m k i n ) ,   u  h o ld a  

rivojlanmagan bolalar n utqi  b o ‘g ‘in eliziyasi deb nom lanuvchi,  so ‘zlardagi 

b o ‘g ‘inlar  m iqdorini  qisqartirish  bilan  t o ‘lib  toshadi.

N u t q   tuzilishi  ritm ikligini  idrok qila olmaslik bolani  s o ‘zning  ritmik- 

o h a n g   to m o n in i  q iy in ch ilik   bilan  o‘zlashtirishiga  olib  keladi.  Buning 

natijasida  so ‘z  u zo q   vaq tg a  q a d a r   o'zining  b o ‘g ‘i n m a - b o ‘g ‘in  ifodasini 

t o p a   olmaydi.

---

K eyinchalik  ay rim   bolalar  sh e 'rla rn i  q iy in c h ilik   bilan  y o d la y d ila r, 

c h u n k i  u lar  s h e 'riy   sh aklning  ritm   va  q o fiy a sin i  p a y q a y   olm aydilar.

K o ‘p d a n   b u y o n   m a ’lu m k i,  o ’r g a n i l a y o t g a n   n u tq iy   r iv o jla n is h  

darajasidagi  b o la la rn in g   turli  b o ‘g ‘in  tu z ilm a s ig a   ega  so ‘zlarni  talafTuz 

qilish  q o b iliy ati,  s o ‘zla rn i  gapga  b irla s h tiris h   im k o n iy a ti  bilan  u z v iy  

b o g liq d ir.  Ikki,  s o ‘ngra  u ch   so‘zni ju m la   ( h a tto   a m o r f - o lzak  so ‘z la r d a n  

iborat)  paydo boMgani zah o ti, taqlid b o ‘yicha a w a l  ikki, so‘ng uch b o ‘g ‘inli 

so ‘zlarni  talafTuz qilish  im koniyati yuzaga  k e la d i,  m asalan:  m ashina s o ‘z i- 

"m osina",  "osina”,  "posina".

Q oidagi  k o ‘ra,  q o lla n u v c h i  s o 'z la r n in g   fo n e tik   tarkibi  e rta   n u tq  

o n to g e n e z id a g i  to v u s h la r   bilan  c h e g a r a la n g a n   b o ‘la d i,  a m m o   n u tq  

rivojlanishining  bu  b osqichida  n o rm a g a   q a r a g a n d a   u larn in g   t o ‘p la m i 

kam b ag ‘alroqdir.

S o ‘z  o ‘zg artirish n i  q o lla y   olm ay d ig an   b o la la r   b ilan   olib  b o rilad ig an  

logopediya  ishining  asosiy  sh artlarid an   b in   n u tq n in g   m a z m u n   to m o n in i 

rivojlantirishga y o rd a m  beruvchi ta d b irla r o ‘tk a z is h d ir.  Ekspressiv n u tq q a  

bolaga  tu sh u n arli  va  uning  im peressiv  n u tq id a   m av ju d   b o lg a n   n a rs a la r 

o ‘tkaziladi.

N utqni  tushunishni  riv o jla n tirish

N u tq   riv o jla n ish in in g   bu  d a ra ja sid a   n u tq n i  tu s h u n is h   k o ‘p in c h a  

noaniqligi  bilan  xarakterlanadi.

B olalarning  p re d m e t  m iqdorini  (k o kp - k a m - b itta ) ,  kattalikni  ( k a tta -  

k ic h ik ),  t a ’m n i  ( s h ir in - s h o lr),  s h u n in g d e k ,  p re d m e tla r n in g   fa z o v iy  

joylashuvini  (a g ar  bu  p red m etlar  bo la  u c h u n   o d a td a g i  joylarida  tu rs a ) 

farqlashga  o ‘rganishi  m aqsadga  m u v o fiq d ir.  A g a r  b o la   q u n t  b ilan  ra n g  

yoki  kattalikni  u la rn in g  so ‘zli  belgisi  b ila n   ta q q o s la y  o lm asa  u  h o ld a  ra n g  

nom larini  eslab  qolish  b o'yicha  ishni  b ir m u n c h a   keyingi  m u d d a tla rg a  

q o ld irib   p re d m e tla rn i  rangi  yoki  k a tta lig i  b o ‘y ic h a   solish tirish   b ila n  

ch egaralanish  kerak.

B olalarni,  ay rim   o t  va  fe’llarning  b irlik   va  k o ‘plikdagi  g ra m m a tik  

shakllarini  farqlashga  o ‘rgatishga a lo h id a   e ’tib o r n i  q aratish   lozim .  B iro q , 

b u n d ay   vazifalar faqatgina  ularda  p re d m e t  m iq d o ri  haqidagi  ta s a w u rla ri 

shakllangandagina  m u m k in   ekanligini  b ilish   lo z im ;  b itta -k o ‘p.

D astla b k i  so ‘z  sh ak llarin i  sh a k lla n tiris h

K a tta la r  s o ‘zig a  ta q lid   qilish  e h tiy o ji  p a y d o   boM ganidan  s o ‘n g , 

bolalardan  urg‘uli b o ‘g ‘inni talafTuz qilishga,  s o ‘n g ra b ir-ik k i-u ch  b o ‘g ‘inli 

so ‘zlarn in g  o h a n g -ritm ik  su r’atiga  e rish ish g a  u rin is h   z a ru r (bola s o ‘z n in g  

tovush tarkibini ta x m in a n  talafTuz  qilishi  m u m k in ) .  B olalarning b ir g a p d a  

ikki so‘zni birlashtirish o ‘quvini egallashi  n u tq   rivojlanishida  m uhim   y u tu q  

hisoblanadi,  m asalan   "koptokni  ber".

B olalar o ‘z istaklarini  im o-ishoralar,  a m o r f  s o ‘z la ry o k i buyruq fe’lidagi

---

bosh  kelishikda,  o 'zg n rm n y d ig n n   otlardn  ifodalashga  o ‘rganishlari  lozim . 

B a’zi  b o la la rta v siy a   q ilin g an   fe ’llarning b o ‘g ‘in tuzilishini  darhol  egallab 

o lolm asliklarini  y o d d a   tu tis h   lozim.  Shu  sababii  dastlab  faqat  urg'uli 

b o ‘g ‘inni  talaffuz  q ilish   lo zim ,  am m o   keyin ch alik   m in im u m   darajada 

ikki  b o ‘g ‘in  talaffuz  q ilin ad i.

N u tq   riv o jlan ish in in g   b u   bosqichida  to v u sh   talaffu zin i  to ‘g ‘ri!ash 

tavsiya etilm aydi.  L o g o p ed   bolalarning talaffuz  im koniyatlariga e ’tiborsiz 

qarashi  m um kin.

B iroq,  n u tq   sh a k lla n ish in in g   m a’lum   b ir  b o sq ich larid a  biz  qaysi 

tovushlarga  a h a m iy a t  berm asligim izga  befarq  em asm iz.  M ,p   (b)  ,m (g) 

u n d o s h la r i  h o s il  b o ‘ lis h   jo y ig a   k o ‘ ra  b o s h q a   u n d o s h l a r   b ila n  

aralashm aganligi  m a q sa d g a   m uvoflqdir  (b iro q   sh a rt  em as)  m asalan  "k" 

tovushi  bilan  b a rc h a   u n d o sh   tovushlar  y u m sh o q   va  q attiq q a, jarangli  va 

jarangsizga  farq la n m a y   qolishi  m um kin.

B archa  til-ta n g la y  o ld i  undoshlari  (sh, j, c h ,  sh)  bitta  um um iy frikativ 

tovush,  m asalan ,  y u m sh o q  

"s”

  bilan  aralashishi  m u m k in .  Sirg‘aluvchi  va 

shovqinlilam i q o ‘po!  ravishda aralashtirish ham   ruxsat etiladi.  Sonorlam ing 

y o ‘qligi q o n u n iy at  h iso b la n a d i.  A m m o  n u tq n i  tik la sh n in g sh u  bosqichida 

yoq  "y"  to v u sh in in g   m avjudligiga  alohida  e ’tib o rn i  qaratish  lozim .  Bu 

tovushni  oy,  ay,  ey  difto n g larig a  taqlid  qilish  asosida  osongina  keltirib 

chiqarish  m u m k in .

Agar nutqning to v u sh  buzilishlari m urakkab va bo la hech b o ‘lm aganda 

tovushlarning  ta x m in iy   artikulatsiyasini  ham   egallay  olm agan  b o ‘lsa,  u 

holda  logopedik  ish  s o ‘zla rn i  ritm ik-ohangli  talaffu z  qilish  bazasidan 

boshlash lozim .  B olalar o h a n g  musiqiy surati saqlangan  m uhim  so‘zlam ing 

ayrim  zaxirasi bilan qisqa frazali  nutqni egallaganidan so ‘ng tovush talaffuzi 

korreksiyasi  b o ‘y ich a   ish  b oshlanadi.  U ch  yoshli  b o la la r  bilan  bu  ishni 

”c h u g ‘urlash  so ‘zlari"  m a te riali  ustida  b oshlash  m aqsadga  m uvofiqdir. 

Q uyidagi  logopedik  u su lla rd a n   foydalanish  tavsiya  etiladi:  p red m etlar 

yoki  p red m etli  ra sm la rn i  n o m lash ;  p re d m etn i  o lish ,  berish,  uzatish  va 

ho k azo larn i  iltim os  q ilish ;  p red m e t  yoki  u n in g   tasviri  haqida  logoped 

boshlagan  ju m la la rn i  tu g allash ;  harakatlarni  b u y ru q   shaklida  nom lash. 

B olalar to m o n id a n  o ‘zlashtirilgan so‘zlam i  k o ‘p  m aro tab a gapirish  m uhim  

sh a rt-sh aro it  h iso b lan ad i.

Logopedik  ish  yakuni

O g ‘zaki  n u tq n i sh a k lla n tirsh   b o kyicha  ikkinchi  bosqichdagi  logopedik 

ishda  b o la lar tu s h u m   kelishikli  ot+ birlikdagi  b u y ru q -m ay li  fe’li  turidagi 

ikki  s o ‘zd an   ib o rat  g a p la rn i  sin tak tik   va  g ra m m a tik   jih a td a n   t o ‘g ‘ri 

tuzishga;  ayrim  s o ‘z la rn in g  bosh  va  tushum   kelishigida ajratib q o ‘llashni; 

alohida fe’llar infinitivi  4*  m odallik ravishlarini q o ‘llay turib,  o ‘z  istaklarini 

ifoda  etishni  o ‘rg an ish lari  lozim .

B olalar  yodlagan  s o ‘zla rd a   urg‘u  o ‘m in i  o 'z la sh tirish la ri,  ikki,  iloji

---

b o is a ,  u c h   b o ‘g linli  s o ‘zlarn in g   ritm ik   o h a n g   tu z ilis h in i  am alga  o sh ira  

olishlari  lozim . T ovush talaffuzi  ustida  ishlash ja r a y o n id a  quyidagi  u n d o sh  

to v u sh la r  bilan  ch e g a ra la n ish   m u m k in :  p   (b ),  m ,  t  ( d ) ,  n,  k  (g)  x  va  y 

to v u sh i.  A gar  to v u sh   talaffuzi  q o ‘pol  b u z ilg a n ic h a   q o lav ersa,  u  h o ld a 

so ‘z n in g   ritm ik -o h a n g   tuzilm asi  b ilan  c h e g a ra la n is h   m u m k in .  N u tq n i 

tu sh u n ish d a   b o la la r  p re d m e tla rn i  u larn in g   fu n k siy asi  b ila n   taqqoslashi, 

a so siy   b elg ila ri  b o 'y ic h a   ta n is h   p r e d m e tla r n i  k o ‘rs a tis h i,  lo g o p e d  

to m o n id a n   sujetli  ra s m la r  d eta lla rig a   q o 'y ilg a n   k o ‘c h irm a   kelishikli 

savollarga  k o ‘rsata  olish  yoki  q u lay   so ‘z  s h a k lid a   ja v o b   b era  olishlari 

lozim .

0 ‘qitishning  uchinchi  bosqichi  -   ikki  ta rk ib li  gap

Logopedik  ta ’sim in g   asosiy  vazifalari:

1.  Q uyidagi  tu rd ag i  g ap larn i  g ra m m a tik   j ih a td a n   t o ‘g ‘ri  tuzishga 

b o la la rn i  o ‘rgatish:  b o sh   kelishikdagi  o t+ m u v o fiq la s h tirilg a n   3  shaxs 

hozirgi  zam o n   fe'li.

2.  U rg ‘uli  va  urg‘usiz  u n lilam i  t o ‘g kri  ta la ffu z   q ilish   b ilan  birga  3 

b o ‘g ‘inli  so‘zlarning  ritm ik   -   b o ‘g ‘in  tu z ilm a sin i  a m a lg a   oshirish.

3.  N u tq n i  tu sh u n ish d a   so‘zla m in g   g ra m m a tik   sh ak llarin i  farqlash 

h o 'y ic h a   olib  borilgan  ishni  davom   e ttirish .

Bu  bosqich  gap  hajm i«2-3  so ‘zga  k o ‘p a y g an   b o la la r  b ilan  ishlash 

u ch u n   m o ‘ljallangan.  Bu bosqichda faol  lug‘at  yangi  k u n d alik  -  so‘zlashuv 

s o ‘zlari  bilan  t o ‘ldiri!adi,  a m m o   bu  so ‘z la r  k o ‘p in c h a   a n iq   tu sh u n c h ali 

nisbatga ega boMmaydi  va  noaniq  m a ’n o d a  q o lla n ila d i.  X ususan,  bo la lar 

p red m et  nom larini harakat  nom lari bilan va a k sin c h a  adashtiradilar. Ayrim  

p re d m e t  nom lari o kxshash vaziyat  b o ‘yicha b o sh q ala ri  b ilan  alm ashtiriladi: 

p a lto   -   k o'ylak,  q a lp o q   -  telpak va  ho k azo .  A y n a n   b ir s o ‘z  bilan  d o im iy  

o ‘xshash belgilarga ega va aksincha b o ‘lgan turli xil  p re d m e tla r nom lanadi. 

A ynan b irp re d m e tn i turli xil  vaziyatlarda bo la tu rlic h a   nom lashi  m um kin. 

Aqliy rivojlanish darajasi qanchalik past b o is a , s o ‘z la m in g  asosiy m a'nosini 

q o 'p o l  aralashtirish  sh u n ch alik   b a la n d   b o la d i.

N u tq   rivojlanishining  bu  davrida  o 'tg a n   d a v rla r  xususiyatlari  h a m  

k u z a tila d i:  s o ‘z l a r   p o lis o m iy a s i,  s o ‘z l a r n i n g   o ‘z a r o   g r a m m a tik  

bog'liqligining yo 'q lig i,  u c h  b o ‘gMnli s o 'z la rd a  b o 'g ‘in la r eliziyasi, tovush 

talaffuzining  shakllanm aganligi.

Aniqlik maylidagi  fe’llarda 3-shaxs fleksiylarini t o ‘g ‘ri q o ‘llash  hollarini 

o n d a -s o n d a  u chrashi  bu  bo sq ich n in g  b o sh q a  b o s q ic h la rd a n   farq  qiluvchi 

yangi  sifati  hisoblanadi.

A yniqsa,  logopedning nim a qilyapti? Savoliga o ‘x shash, hozirgi zam o n  

3-shaxsdagi  fe’liam i  q o 'lla sh   uquvining  p a y d o   boM ishini  ijobiy  hodisa 

d eb   ta n   olish  m u m k in .

N u tq iy   rivojlanishning  bu  b o sq ich id a  b o la la r a y n a n   b ir   leksik  negizli 

turli xil fleksiylarni qoMlashni boshlaydilar.  K o 'p in c h a  s o 'z  q o ‘shim chalari

---

o n a tili  n o rm a larig a  m os  kelm aydi.  M o rlc m a Ia rb o ‘yich aajratilg an   nutqiy 

m aterialdan  b o la n in g  foydalanish  holati  u n in g  kerakligicha rivojlanganligi 

haqida  g u vohlik  b e ra d i.  B iroq,  bolalar to m o n id a n   q o ‘llanuvchi  k o 'p g in a  

gaplarda hali  h a m  s o ‘zla r gram m atik jih atd an  bog‘lanm ay qoladi.  K o ‘pgina 

harakat  n o m larin i  b o la la r fe ’l  bilan alm ashtiradilar:  olish, olyapti;  y em o q , 

yeyapti;  tu r m o q ,  tu ry ap ti;

Paydo  b o ‘lg an   h arak at  nom lari  k o 'p in c h a   infinitiv  shaklda  b u y ru q  

m aylida  q o ‘llan ilad i.

Bu  d a v r n in g   x a r a k te r li  b elg isi  -   b o la la r   to m o n id a n   h a r a k a t 

nom larining b u tu n la y  tushirib qoldirilishi  hisoblanadi  va u lam ing sp o n ta n  

n u tq larid a  q u y id a g ic h a   g ap   konstruksiyalari  ustunlik  qiladi:

1.  F e ’l  tu sh irib   qo ld irilg an   gaplar,  m asalan:

A)  S ubyekt  +   h a ra k a t  obyekti.

B)  S ubyekt  +   h a ra k a t  joyi.

2.  H ozirgi  z a m o n   fe ’li  o ‘rniga  infinitiv  q o ‘llaniladigan  gaplar.

F e’llam ing  im perativ-infinitiv shaklini yoki ulam ing asosini  noqonuniy

q o l l a s h   r iv o jla n m a g a n   n u tq d a   u zo q   m u d d a t  sa q la n a d i.  H a ra k a tg a  

chorlovchi s o ‘z shakllari  yoki taqiqlarni bolalar ko 'p in c h a  o ‘ziga qaratilgan 

nutq  kabi  e s h ita d i,  s o ‘ngra  uni  hech  q a n d a y   o ‘zgartirishlarsiz  o ‘zin in g  

shaxsiy  b a y o n la rid a   qo'H aydilar.

T o ‘g ‘ri  tu z ilg a n   g ra m m a tik   s te re o tip la rn in g   p ay d o   b o 'lis h i  b ilan  

ag ram m atik   k o n stru k siy a la r "siqib chiqarilm aydi" va yangi  o ‘zlashtiriIgan 

so‘zlard an   g a p la r  tu z ish   eski  nam una  b o 'y ic h a   davom   etaveradi.

B olalar  to m o n id a n   q o ‘llanuvchi  s o ‘z la r  tovush  m unosabatiga  k o ‘ra 

sh ak llan m ag an lig ich a q oladi: til  uchini yuqoriga k o ‘tarishni talab qiluvchi 

nutq  to v u sh lari  boM m aydi,  undosh  tovushlar  ketm a-ketligi  y o ‘q  b o ‘ladi, 

kolp b o la la r to v u sh  o 'r n in i  o ‘rn ata  olm aydilar.  B undan tashqari  to v u sh lar 

artik u latsio n   u su lig a  k o ‘ra  aralashtiriladi.  B iroq,  k o 'p g in a  b o la la r u rg ‘uli 

va  urgkusiz  b o ‘g ‘in la rn i  t o ‘g ‘ri  ajratish  b ilan  birga  uch  b o ‘g ‘inli  s o 'z la r 

tu z ilish in i  a m a lg a   o s h ira   o la d ila r.  T o ‘rt  b o ‘g ‘inli  s o ‘z la rd a   b o la la r 

b o ‘g ‘in Ia rn i  tu s h ir ib   q o ld ira d ila r.  T ovush  talaffu zi  q a n c h a lik   yaxshi 

shakllansa,  b ir q a to r un lilam in g  boshqa q a to r unlilar bilan aralashib ketishi 

(hosil  b o ‘lishi  o ‘rn ig a  k o 'ra )  holati  k am ayadi.  S o kzlararo  g ra m m a tik  

aloqaning  y o ‘qligi,  s o ‘z la m in g   ritm ik -b o ‘g ‘in  tuzilishining  buzilishi  va 

tov u sh larn in g   a ra la sh ib  ketishi  va q o kpol  buzilishi  b u nday bolalar n u tq in i 

haddan  ta sh q a ri  av to n o m la sh tira d i.  Bu  n u tq   ular^a t o ‘liq  m uloqot vazifasi 

boMib  xizm at  q ilo lm ay d i.

Shu  bilan  b irg a a y n a n   b ir so ‘zning  m orfologik ajratilgan shakllarining 

dastlabki  b elg ilari  b o la la r  n u tq id a   paydo  b o klsa,  buni  "nutqiy  tanglik" 

sifatid a  x a r a k te rla s h   m u m k in   (u x la sh ,  u x la,  uxladi,  u x la d ila r).  S hu 

d aq iq ad an   b o sh la b   n u tq iy   rivojlanish  din am ik asi  turli  bolalarda  tu rlic h a  

b o ‘lishi  m u m k in :  b a ’z ila r frazali  nutqni  te z  o ‘zlashtiradilar,  b o sh q alard a 

bu  uzoqqa  c h o lz ila d i  va  logopedik  ishda  buni  e ’tiborga  olish  kerak.

---

N utqni  tu sh u n ish n i  rivojlantirish

Tavsiya  qilinuvchi  vazifalar  b o la la m i  so‘zlarn in g   a y rim   g ra m m a tik  

sh a k lla rin i  farq la sh g a ,  s h u n in g d e k ,  ja ra n g la s h i  b o 'y ic h a   y a q in   yoki 

p red m etli vaziyat bilan o ‘xshash  s o ‘zlarn i  farqlashga o ‘rg atish g a qaratiladi. 

D astlab bo lalartu sh u n ish d a  logoped savolining nutqiy k o n tek stid an   m o lja l 

o la d ila r.  B o la la r  q iy in ch ilik siz   b a r c h a   to p s h iriq la rn i  tu s h u n is h n i  va 

bajarishni  o ‘rganib olganlaridan  s o ‘ng,  logoped se k in -a sta  b a rc h a  y o rd am  

beruvchi  s o ‘z la m i  olib  ta sh lash i  m u m k in   va  bolaga  s o ‘z n in g   a lo h id a  

qism laridagi  tu rlich a   ja ra n g la n ish g a   ta y a n ib   m o lja l  o lish   im k o n iy atin i 

beradi.  A garbolalarda so ‘zlam in g  g ra m m a tik  shakllarini  farqlash qobiliyati 

a n iq lan sa,  b u n d ay   k e tm a -k e tlik n in g   z a ru ra ti  b o 'lm a y d i.

Ikki  b o 'g 'in li  sodda  g a p la rn i  sh a k llan tirish

N u tq n in g   to ‘liq  riv o jlan m ag an lig id a,  n u tq   riv o jlan ish in in g   dastlabki 

b o sq ich larid a b o lalam i  p red m et  va  u n in g   h arakati  o ‘rtasid ag i  g ra m m a tik  

alo q an i o 'rn atish g a o ‘rgatish b irin c h i  darajali  ah am iy atg a eg a .  S hu sababli 

b o la la m i  ikki  so ‘zdan  iborat  g a p la r tu z ish g a   o ‘rgatish  z a ru r.  Bu  g ap lard a 

o t-e g a   bosh  kelishik,  birlikda,  fc ’l  -   kesim   esa  3-shaxs,  b irlik d a ,  hozirgi 

z a m o n   bu y ru q   m aylida  q o 'lla n ilish i  lozim .

D astlab 2-shaxs birlikda,  b u y ru q   m aylidagi  fe’llam i  ta k ro rla s h  tavsiya 

qilinadi.

B oshlang‘ich  davrida  sh u n d a y   f e ’lla r beriladiki,  b u n d a   a n iq lik   m ayli,

3-shaxs  birlikdagi  shakllarning  h o sil  b o lis h id a   negiz  o ‘zg a rm a y d i  yoki 

o ‘zg arish lar  sezilarsiz  va  bola  u c h u n   q u lay   b o ‘ladi.  F e ’lla rn i  b u n d a y  

ta n la sh d a   "d"  tovushni  V s tir is h "   s o d ir   b o ‘ladi:  b e r-b e rd i,  o l- o ld i,  k o ‘r- 

k o ‘rdi.

Ishlanayotgan gapdan o ld in d a n   harakat  obyckti  olib ta s h la n a d i, chunki 

b o la n in g  asosiy diqqatini  fe’lga q a ra tis h   lozim .  Bunga sa b a b   b o la   fe’llam i 

g o h   tu sh irib   q oldiradi,  goh  egaga  m o sla sh tira   o lm aydi.

E ga  va  kesim li  g a p la m in g   b u n d a y   c h e g a ra la n g a n   h a jm i  s u n ’iy 

k o ‘rinadi, chunki so‘zlashuv n u tq id a b u n d a y  konstruksiyalar k am   uchraydi. 

B u n d a n   tashqari,  k o 'p g in a   b o la la r  u c h   va  u n d a n   o rtiq   s o ‘z d a n   iborat 

g ap la rd a n   foydalanishlari  m u m k in .  S h u n d a y   b o ‘lsa  h a m ,  d iq q a t  a w a l 

ega  va  kesim ning  g ram m atik   bogM iqligiga  qaratilishi,  s o ‘n g ra   esa  g a p la r 

h ajm in i  kengaytirish  m aqsadga  m u v o fiq d ir.

S o d d a ,  keng  ta rq a lm a g a n   g a p la r n i  sh a k lla n tirish   b o ‘y ic h a   ish n i 

s o 'z l a r n i n g   b o ‘g ‘in  ta r k ib in i  s h a k l l a n t i r i s h   va  to v u s h   ta la f f u z i n i  

sh ak llan tirish   b o ‘yicha  o lib  b o rila d ig a n   ish  e le m e n tla ri  b ila n   b irg a  o lib  

b orish  m um kin.  A yrim   b o la lard a   to v u sh   ta laffu zin in g   sh a k lla n m a g a n lig i 

yaqqol  k o ‘rinadi.  T ovush  ta la ffu z in i  t o ‘g ‘rilash  b o ‘yich a  o lib   b o rilu v ch i 

m u d d a tid a n   ilgarigi  logopedik  ish  b a ’zi  bolalarda  n u tq iy   n e g a tiv iz m n i 

keltirib  chiqaradi,  chunki  n u tq   riv o jlan ish in in g   bu  d a ra ja sid a   u la r   an iq

---

a rtik u la ts io n   tu z ilm a la rn i  eg a lla sh   h o latid a  boM m aydilar.  Iloji  b o ‘lsa 

s o 'z la r d a   b o ‘g ‘in la rn in g   o h a n g -ritm ik   s u r’ati  saq lan ish i  kerak.  A gar 

so ‘zn in g   u c h   b o ‘g kin!i  tarkibi  bo lag i  m urakkablik  qilsa,  ikki  b o ‘g ‘in!ilar 

bilan  c h e g aralan ish   m u m k in .  Bu  bosqichda  tovush  talafîu zid a  tu rli  xil 

k a m c h ilik la r  kuzatiladi.

S o ‘zlarning  b o ‘g*in  tarkibini  shakllantirish

O n a   tiiin i  o ‘z la sh tirish n in g   tu rli  bosqichlarida  so ‘z!arning  b o ‘g ‘in 

tarkibi  u stid a  olib boriluvchi  ish tu rla ri m urakkablashib,  o 'zg arad i.  D astlab 

lo g o p e d   b o la d a n   s o lz  q is m i  s in g a ri  b o ‘g ‘in g a  h e c h   q a n d a y   o n g li 

m u n o sa b a tn i  talab qilm aydi.  B olalar so‘zlarni anglam agan h o ld a b o ‘g ‘inga 

b o ‘la d ila r va b o 'lish  jarayoni  s o ‘zla rn i an iq  b o ‘g ‘inlab gapirishga asoslanib 

a m alg a o shiriladi.  B unda gapirish  ta k t ostida q o ‘lni  stolga  ritm ik  harakatli 

urib  tu rish   b ilan  bogManadi.  Bu  holda  b o ‘g ‘inlar  m iqdori  b ir  vaqtning 

o 'z id a   h a ra k a tla ri  bilan  ritm ik   ta rz d a   uyg‘unlashadi.  B undan  tashqari 

bolaga a lo h id a  q o g 'o z boMaklari  k o ‘rinishdagi  b o ‘g ‘inning ko‘ruv tayanchi 

b e r ila d i.  L o g o p e d   b o la g a   s o ‘z la m in g   u z u n   yoki  q is q a   boM ishini 

tu s h u n tira d i.  S o ‘z  q a n c h a   u z u n   b o ‘lsa,  b o ‘g ‘in  ham   k o ‘p   b o lis h in i  — 

q o g ‘o z  boMaklarini  k etm a-k et  b ir ch iziqda terib ko‘rsatadi.  H a r b i r b o ‘g ‘>n 

(q o g ‘o z )  o rasin i  o chib,  n e c h ta   b o ‘glin  b o is a   sh u n ch a  "chapak  ch a lib ” 

yoki  ta k t  b e rib   b o ‘g ‘»nlami  a n iq lash tirad i.

S o 'n g ra  logoped bola d iq q atin i qisqa so‘zlaiga qaratadi: gui  (bir qog‘oz 

b o ‘lagiga  b ir  c h a p ak ),  b o g ‘,  n o n .

K ey in ro q  logoped bolaga so ‘z n in g  h ar bir b o ‘g ‘iniga q an ch ad an  chapak 

c h a lg a n ig a   q arab ,  bu  so ‘z n in g   u z u n   yoki  qisqaligini  aytib  berishni  ta k lif 

qiladi.  T aqqoslash u chun b ir b o ‘g ‘inli va u c h -to ‘rt b o ‘g ‘inli so‘zlarberiladi.

L o g o p e d   bolaga  so’zni  b o ‘g ‘inlab  talaffuz  qilish  bilan  b ir  vaqtning 

o ‘zid a  h a r  b ir b o ‘g ‘inga q o ‘l  h arak atla ri  bilan takt  berib tu rish n i o ‘rgatadi.

Tovush  ta laffu zin i  shakllantirish

T o v u sh   talafFuzi  ustida  o lib   boriladigan  ish  so 'z n in g   b o ‘g ‘in  tarkibi 

ustidagi  ish  b ilan  uzviy  b o g ‘liq.  N u tq   rivojlanishining  past  darajasiga ega 

b o la la r  u c h u n   n u tq n in g   a lo h id a   tovushlarini  ajratish  va  u larni  a lohida 

m a ’n o   birligi  sifatida  anglash  m u rak k ab d ir.  "O na  tilidagi  to v u sh lar  va 

u larn in g   uyg‘unlashuvini o ‘zlash tirish , so ‘zlarni o ‘zlashtirish vositasi orqali 

a m a lg a  osh irilad i:  faqat  to v u sh la rn in g   b a rq aro r kom pleksi  singari  so ‘zlar 

o ‘z la sh tirila d i.

N u tq   riv o jla n is h n in g   b u   d a r a ja s id a   b o la g a   s o ‘z la r d a n   a lo h id a  

to v u sh la rn i  ajratish,  so‘z n in g   to v u sh   tarkibini  og‘zaki  tahlil  qilish  tak lif 

q ilin a d i.  B u n d a y   faoliyat  b o la d a n   s o ‘z n in g   to v u sh   to m o n ig a   ongli 

m u n o s a b a td a   boMishni  ta la b   q ila d i.  K ichik  yoshli  bolalarga  bu  jaray o n  

m u r a k k a b lik   q ila d i.  N u tq   tik la n i s h i n i n g   bu  b o s q ic h id a   ja r a n g li 

u n d o s h la rn in g   ja ra n g siz la n ish i,  y u m sh o q   u n d o sh   to v u sh la rn in g   m os

---

keluvchi  qattiq tovushlarga aralashtirilishi yoki  a lm a sh tirilish i ch tim o ld an  

hoii  em as.

Bo‘g ‘inli  m ash q la r  e h tiy o tk o rlik   b ilan  b e rila d i,  c h u n k i  3—4  yoshli 

b o la la r  u c h u n   b o ‘g ‘in  h e c h   n im a n i  b ild irm a y d i.  H a r   q alay   b o ‘g ‘inli 

m ashqlarsiz h am  b o lm a y d i, sh u n in g  u ch u n   u la m i o ky in  shaklida o ‘tkazish 

lozim .

L ogopedik  ish  yakuni

U ch in ch i bosqich  oxirlariga kelib bolalar ega va h o zirg i zam o n , aniqlik 

m ay li,  3-shaxs birlik va  k o 'p lik d ag i  kesim ni  m o s la s h tiris h n i  o ‘rganishlari 

lo zim .  B unday  k u n d alik   so ‘zlashuv  fe’llarin in g   za x ira si  k o ‘p  b o ‘lm aydi, 

a m m o   ulard an  ayrim larini  b o la lar b ir n ec h a sh a k lla rd a  t o ‘g ‘ri  q o lla sh la ri 

lo zim :  inflnitivda,  hozirgi  z a m o n ,  3-shaxs,  birlik  va  k o ‘plikdagi  buyruq 

va  an iq lik   m aylida.

S o lzlarn in g  b o ‘g ‘in  tarkibi  ustidagi  ish  b o la la rn in g   ik k i-u ch   b o ‘g1nli 

s o kz!arn in g   ritm ik -b o ‘g ‘inli  su r’a tin i  o ‘zlash tirish la ri  b ila n   yakunlanadi. 

N u tq n i  tu sh u n ish   so ‘zlarn in g   ay rim   g ra m m a tik   sh a k lla rin i,  m urakkab 

b o 'lm a g a n   h ik o y alam i,  qisqa  crta k la rn i  o ‘z  ich ig a  o la d i.

0 ‘qitishning t o ‘rtinchi  bosqichi  -   b ir n e c h ta  s o ‘z la rd a n   iborat gaplar.

Logopedik  t a ’s ir  ko‘rsa tish n in g   a so siy   v a z ifalari:

1.  3—5  so ‘zd an   ib o rat  gap larn i  g ra m m a tik   j ih a td a n   t o ‘g*ri  tuzishga 

o ‘rgatish.

2.  A yrim  ot  va  fe’llam i  dastlabki  m ustaqil  ra v ish d a  s o ‘z o ‘zgartirishga 

o ‘rgatish.

3.  M ustaqil  n u tq n in g   oddiy  k o 'n ik m a la rin i  sh a k lla n tirish .

Bu  bosqich  3 - 4   so ‘z d a n   iborat  g a p la r  tu z a   o lu v c h i  b o lala r  bilan 

ishlashga  m o lja lla n g a n .  B olalar  n u tq id a   ega  (sh a x s  y o k i  p re d m e t  nom i) 

kesim i  (fe ’li)  m os  kelgan  g ap la r  kuzatiladi.

Bolalarning faol lug‘ati  predm et  belgilarini b ild iru v ch i so ‘zlar,  ravishlar 

b ila n   t o ‘lib  b o ra d i,  a m m o   e n d i  p a y d o   b o ‘lg a n   s if a tla r   a g ra m m a tik  

qoM laniladi.  S o‘zIar  m a ’n o sin in g   noan iq lig i  x a ra k te rli  holdir:  h arakat 

n o m lari  pred m et  nom lari  bilan  alm a sh tirila d i,  a y rim   h arakat  nom lari 

o ‘x sh a sh   vaziyat  b o ‘y ic h a  b o sh q a lari  b ila n   a lm a s h tir ila d i  (y o zy ap ti- 

c h iz y ap ti)  ko‘pin ch a   "qilyapti"  fe ’li  k o 'p g in a   h a r a k a tla r   nom i  o 'rn ig a  

q o ‘llanadi: "qizcha q o r  qilyapti"  (q izch a q o r o 'y n a y a p ti)  "bola gul  qilyapti" 

(b o la   gul  ekyapti).  B iroq  o ‘tg a n   b o sq ic h la rd a   g a p d a g i  so ‘z la r  o 'z a r o  

b o g ‘lan g an   b o 'lsa ,  bu  b o sq ic h d a   gapdagi  ro lig a  b o g ‘liq  ravishda  s o ‘z 

sh ak lin i  o ‘zgartirish  qobiliyati p ay d o  b o la d i.  S h u n g a   k o ‘ra o t  va  fe’llarda 

fleksiylar paydo b o ‘ladi.  Bu  fleksiylar ayrim   h o lla rd a   til  n o rm alarig a  m os 

k elad i.  A m m o   k o ‘p  h o lla rd a   fleksiylardan  n o to ‘g ‘ri  foydalaniladi.

K o ‘p in c h a   ot  shakli  d astlab k i  h o la tid a   q o la d i,  m a sa la n   "qayerga 

kelding"  savoliga  b o la   ”b o g ‘cha"  d eb  jav o b   b e ra d i.

---

B o la la r n in g   a n iq lik   m a y lid a g i  f e ’ila rn i  h a r a k a t  su b y e k ti  b ila n  

m oslashtira olishlariga qaram ay,  ular nutqida aniqlik mayli  o ‘rniga inflnitiv 

va  b u y ru q   m a y li  yoki  b u   sh akllarning  asosi  qoM lanilgan  g a p la r  k o ‘p 

kuzatiladi.  K o ‘p in c h a ,  ega  va  3-shaxs  k o ‘plikdagi  kesim ni  m oslash d a 

qiyinchilik  tu g ‘iladi.

N u tq   r iv o jla n is h n in g   b u   d a ra ja s in i  o ‘z ig a   xos  q o n u n iy a tla r in i 

eg allash n in g   b o sh la n ish i  sifatida  xarakterlash  m u m k in .  K uzatishlarning 

k o ‘rsatish ich a,  n u tq   rivojlanm aganligining o g ‘ir darajasida bolalar g apning 

sin ta k tik   ta rk ib in i  o ‘zlashtira  olm aydilar.

Y en g ilro q   n u tq   kam chiligida  kelishik  q o ‘sh im ch alarin i  aralash tirish  

kuzatiladi.

E slatib  o ‘ta m iz k i,  n u tq n in g   norm al  rivojlanishida  besh  yoshga  kelib 

tu rlash   q o id a la ri  ta m o m ila   o ‘zlashtirilib  o lin a d i  va  son jih a td a n   u stu n lik  

q ilu v c h i  q o ‘s h im c h a la r   ilg a riro q   o 'z la s h tir ila d i  va  k o 'p in c h a   k a m  

q o lla n u v c h i  q o ‘sh im c h a la r  o ‘rn id a  ham   p ay d o   b o la d i.  M asalan,  o tla r 

u c h u n   b o la la r  n u tq id a g i  "hukm ron"  q o ‘sh im c h a la r  quyidagilardir:  —  ni 

(tu sh u m   k elish ig i),  —  d a  (o ‘rin -p ay t  kelishigi),  —  d a n   (chiqish  kelishigi),

-   ning  (q a ra tq ic h   kelishigi)

S h u n i  h a m   eslatib   o ‘tam izki,  bola  "h u k m ro n "  shakllarning  o ‘zini 

ham   b ir v a q tn in g   o ‘zida  o ‘zlashtirm aydi:  m asalan ,  k o ‘p!ikdagi  q aratq ich  

kelishiga ju d a   qiy in ch ilik   bilan  o ‘zlashtiriladi.

R ivojlanishning bu bosqichida bolalar ayrim   k o ‘m akchilardan  n o to ‘g ‘ri 

b o is a - d a ,  fo y d a la n a   boshlaydilar:  "k o p to k d a  o 'y n a sh "  (k o p to k   b ilan 

o ‘y n ash ),  "c h e la k   o ld id a n ”  (chelak  ichidan).

M u ra k k a b la s h g a n   n u tq   sh a k lla rid a   va  m u ra k k a b la sh g a n   n u tq iy  

m a te ria lla rd a,  m a sa la n ,  biron  narsani  aytib  berish  yoki  hikoya  qilishga 

urinish ja ra y o n id a   a g ra m m a tiz m lar  m iqdori  o rtad i.

N u tq   rivojlanishining bu davrida,  ayrim  b o la la rd a g a p tu z ish  uquvining 

rivojlanishga  n isb a ta n   so ‘zning  b o ‘g ‘in  tark ib in i  o ‘zlashtirish  kechikadi. 

B unday  h o lla rd a   b o la la r  n u tq id a  g ram m atik   jih a td a n   fleksiylar  t o ‘g ‘ri 

q o l l a n g a n   s o ‘z li  g a p la r   va  s o ‘z  b irik m a la ri  p a y d o   b o ‘la d i,  a m m o  

s o ‘z la m in g   b o ‘g ‘in  tarkibi  buziladi.

L ekin b u n in g  aksi  ham  b o ‘lishi  m um kin.  B unda bola so‘zn in g  b o ‘g ‘in 

tarkibini  o s o n   o ‘z !ash tirad i,  g apning g ra m m a tik   tuzishni  rivojlanishi  esa 

kechikadi.

N u tq   rivojlanm aganligida nutqning tovush to m o n in i o ‘zlashtirish sekin 

va  o ‘ziga  xos  k ec h ad i.  B olalar  hosil  b o ‘lgan  tovushlarni  hosil  boMish 

o ‘m i va artik u latsiy a usuliga ko‘ra o ‘zaro alm ash tirad ila r.  B olalarda tovush 

talaffu zi  k a m c h ilik la ri  tu rlic h a   n a m o y o n   b o ‘ladi  va  tovush  talafFuzi 

k o rrek siy asid a  b u n i  hisobga  olish  lozim .  B a’zi  bolalarda  o n a   tilidagi 

to v u sh la rn i  o ‘z la sh tirish   jaray o n i  n o rm al  b o lalarg a  n isb atan   o lg an d a 

sek in la sh g a n d e k   tu y u lad i.  Boshqa  bolalarda  fonem alarni  o ‘zlashtirish, 

so g 'lo m   b o la la r o ‘zlashtirishining ketm a-ketligiga m utlaqo m os kelm aydi. 

504

---

B ir  to v u s h n i  b o sh q asi  b ila n   a lm a s h tiris h   bu  d a v rn in g   x a ra k te rli 

xususiyatidir.  K o ‘pchilik bo lalar b a rc h a   u n d o sh la rn i ja ra n g siz la n tira d ila r.

"Y" to v u sh n in g  yo‘qligi, tovush talaffu zin in g  keng tarqalgan b uzilishlari 

ichiga  kiradi.

N uiqni  tu sh u n ish n i  rivojlantirish

Ik k in ch i  va  u ch in ch i  o ‘qitish  b o sq ic h la rid a   tavsiya  q ilin g a n ,  n u tq n i 

tu sh u n ish n i  rivojlantirish  b o ‘yicha  v az ifa la r  ta k ro rlan ad i.  B o la la rn in g   ot 

va fe ’llarn in g  g ra m m a tik  shakilarini,  o tla rn in g   kelishik  q o ‘s h im c h a la rin i, 

p re d m e tla rn in g   ayrim   belgilarini  tu sh u n ish g a   e ’tib o r  q a ra tiia d i.

B ir  n e c h ta   so 'zd a n   ib o ra t  g a p la rn i  sh ak llan tirish

T o ‘rtin c h i  bosqichdagi  lo g o p ed ik   ish ,  b o lalarn in g   3—5  s o ‘z d a n   ib o ra t 

g ap lar tu z ish n i  o ‘rganishlariga q a ra tilg a n .  B unda  bo lalar fo n e tik  jih a td a n  

t o ‘g ‘ri,  "xukm ron" q o ‘shim chalar y o rd a m id a  so ‘z!ar o ‘rtasidagi b o g ‘liqlikni 

ifoda  etish g a  o ‘rganishlari  zarur.  K elishikli  k o ‘m a k c h i!a rd an   tu z ilg a n  

k o n stru k siy alard a  b o la la r  b a rch a  k o ‘m a k c h ila rn i  tu sh irib   q o ld irish la ri 

m um kin  (talaffuz qilm aydilar). S avollar yo rd am id a logoped gap d ag i s o ‘zlar 

ta rtib in i  t o 'g ‘rila y d i,  s o ‘ngra  g a p   tu z is h d a   b o la n in g   f e ’ln i  tu s h ir ib  

qo ld irm aslig in i  va  uni  otga  m os  h o ld a   s o n   va  shaxsda  k era k li  sh a k ld a  

q o ‘llashini  k u zatib   turadi.

T o ‘rtin c h i  bosq ich d an   b oshlab  b o la la rg a   so ‘z  o 'z g a rtirish   q o id a la rin i 

o 'rg a tish   b o sh la n a d i  va  bu  io gopedik  ish n in g   keyingi  b o sq ic h la rid a   h a m  

davom   etad i.

O t va fe’llam ing gram m atik sh ak ilarin i shakllantirish  faqatgina  m a ’lum  

so ‘z shakilarini qayta  ishlash orqali a m alg a oshirilm aydi, balki  q o 's h im c h a  

ravishda  a y n a n   b ir  so ‘zn in g   turli  sh a k ila rin i  taq q o slash   u stid a   h a m   ish 

olib  boriladi.

A y n an   b ir s o ‘z  turli  so ‘z  b irik m a la rid a   q a n ch alik   k o ‘p   sh a k lg a  k irsa, 

b o la la r  to m o n id a n   g ra m m a tik   m e z o n la rn i  va  o n a   tilid a g i  b i r   b u tu n  

g ra m m a tik   tiz im li  o ‘z la sh tirish   s a m a ra liro q   k e ch ad i.  B iro q   b u n d a y  

taq q o slash   u c h u n   m a ’lum   lug‘a t  boyligi  va  g ra m m a tik   ta q q o s la s h n in g  

m a ’lum   k etm a-k etlig i  b o 'lish i  zaru r.

N u t q   o n t o g e n e z i d a n   k e lib   c h i q i b ,   m a ’lu m   s o 'z l a r   z a x i r a s i  

t o ‘p la n g a n d a n   so ‘nggina  s o lz  q o id a la rin i  jad al  ravishda  o ‘z la sh tirish n i 

boshlash tavsiya etiladi:  predm et  n o m lari  100—150 so‘zdan  kam  b o ‘lm asligi 

va  h arakat  n o m lari  40—50  so ‘z  a tro fld a   b o ‘lishi  zarur.  B o la la r  d iq q a ti 

s o ‘z n in g   oxiriga  q a ratiiad i.  S o‘z  o ‘z g a rtirish   b o ‘y ich a  ish n i  s h u n d a y  

so ‘zlard a  o ‘tk azish   m aqsadga  m uvofiq:  B u n d ay   so ‘z la r  o ‘z in in g   o h a n g -  

ritm ik  s u r ’atin i  saqlab  qolishi,  y a ’ni  o ‘zgargan  so ‘zda  bo*g‘in   m iq d o ri 

saqlanib qolishi  lozim .  B undan ta sh q a ri  d astlab   faqat so ‘z o ‘z g a rtirish n in g  

p ro d u k tiv   shakllari  qoMlaniladi.

A gar  to p s h iriq   bajarishning  b irin c h i  b o sq ich larid a  b o la la rn in g   b ir

---

s o ‘z d a n   iborat  javoblariga  ru x sat  ctilsa,  kcyingi  b o sq ich la rd a  b o iad an  

b u tu n   g a p n i  (sintaktik  ste re o tip d a g i)  uning  to ‘g ‘ri  g ra m m a tik   tuzilishi 

b ilan  g ap irib  berishi  ta la b  q ilin a d i.  Shuni  esda tu tish   lozim ki,  n u tq i  t o ‘liq 

rivojlanm agan b o lalar u c h u n   fe ’Iga bog'liq so‘zni gram m atik  t o ‘g ‘ri tuzish 

m u rak k ab lik   qiladi.

B olalar nam oyish qilingan  harakatlar, sujetli rasm lar, savollarga batafsil 

ja v o b la r   b o ‘y ic h a   g a p la r n i  q a n c h a   k o ‘p  tu z s a la r   s o d d a   g a p la rn in g  

g ra m m a tik  tuzilishini  te z ro q   o ‘zlashtiradilar.  S h u sa b a b li  m ashg‘ulo tlard a 

h a r  q a n d a y   p redm etli  v a z iy a tla rd a n   foydalanish  tavsiya  qilinadi.  C h u n k i 

bu  vaziy atla rd a  K im ?  N im a ?   N im a  qilyapti?  N im a   b ilan?  Q ayerda? 

Q ayerga?  va  hokazo  sa v o lla r  b e rish   m um kin.

M a s h g ‘u lo tla r d a   k o ‘m a k c h i,  sifa t,  ravish  va  o lm o s h la r   u s tid a  

ish lan m ay d i,  c h u n o n c h i  n u tq n in g   bu  qism lari  b o lalarn in g   faol  n u tq id a  

o ‘z  o ‘ r n ig a   e g a   b o 'l i s h i   e h t i m o l d a n   h o li  e m a s .  K o ‘m a k c h ili 

k o n stru k siy alard a b o ia d a n   faq at  s o ‘z oxirini  (fleksiyni) t o ‘g ‘ri tu zish  talab 

q ilin a d i,  k o ‘m ak ch ilarn in g   o ‘zi  e sa  bunday bolalarda  tu sh irib   qoldirilishi 

yoki  n o to ‘g ‘ri  q o lla n ilis h i  m u m k in .

B u tu n   logopedik  ish  ja ra y o n id a   tovush  talaffuziga  h a m   e ’tib o m i 

q a ra tish  lozim . O na tili  fo n e tik a sin i  shakllantirish tovush o 'zlash tirish n in g  

k e tm a-k etlik d ag i  tab iiy -flzio lo g ik  jarayoni  singari  tashkil  qilinishi  zarur. 

S h u   sababli  birinchi  n a v b a td a   lab-labli