M. Y. Ayupova

21-B O B .  BOLALAR  SEREBRAL  FALAJIDA  OLIB 

BORILADIGAN  LOGOPEDIK  ISHLARNING  0 ‘ZIGA 

XOS  XUSUSIYATLARI

B o lalar  Serebral  falaji  —  b u   bosh  miya  harakatlantiruvchi  zonalari  va 

b o s h   m iy a d a g i  h a r a k a tn i  y o ‘n altiru v ch i  y o l l a r n i   z a ra rla n is h i  b ilan  

k e c h a d ig a n   m arkaziy  nerv  sistemasi  kasalligidir.  Bolalar Serebral  falajida 

m iy a n in g   harakat  va  n u tq   sistem asida  erta organik  buzilishlar kuzatiladi. 

Bu buzilishlam ing sabablari turlicha boMishi  mumkin:  infcksion kasalliklar, 

h o m ila d o rlik   davridagi  turli  intoksikatsiya  va jarohatlanishlar,  surunkali 

kasalliklar,  o n a   va  h o m ila   q o n in in g   rezus  faktor  va  guruhi  b o ‘yicha 

n o m u n o sib lig i.  B u n d an   ta sh q a ri  homilaning  erta  yoki  kech  tu g ‘ilishi, 

g e n e tik   faktorlar  h a m   asosiy  shartlardan  boMishi  m um kin.

B olalar serebral  falaji  o n a   homilasining faoliyatini  buzilishi  natijasida 

s o d ir  b o l a d i g a n   akusherlik  jarohatlari,  tug‘ruq  paytida  kindikni  b o ‘yin 

a tro fid a   o ‘ralab  qolishi  n atijasida  ham  paydo  boMishi  m u m k in .  Bunday 

h o la td a   b o laning  m arkaziy  nerv  sistemasiga  kislorod  yetishm ay  qolib, 

b osh  m iya  nerv  hujayralarini  zararlanishiga  olib  keladi.

Bolalar serebral  falaji tu g ‘ruqdan  keyin  neyroinfeksiyalarning kechishi 

va  b o s h   miyani  q attiq ja ro h a tla n is h id a n   ham  kelib  chiqishi  m u m k in .  Bu 

b o lalard a barcha harakat  funksiyasini shakllanishida susayish va buzilishlar 

k uzatiladi.  Boshni  ushlash,  o ‘tirish,  turish  funksiyalari  qiyinchilik  bilan 

yoki  kechikib  shakllanadi.  Bolalar  Serebral  falajida  harakatni  buzilishi 

asosiy  n u q so n   hisoblanib,  u  o ‘ziga  xos  m o to r anam aliyani  rivojlanishini 

k o ‘rsatadi,  bu esa o ‘z  navbatida bola asab-psixik funksiyasini  rivojlanishiga 

salbiy  t a ’sir  k o ‘rsatadi.

B o la la r  serebral  falajida  harakat  sohasini  buzilishi  turli  darajada 

n a m o y o n   b o ‘ladi:  h a ra k a tn in g  buzilishi shunday ogMr boMishi  m um kinki, 

u  b o l a n i n g   e r k i n   h a r a k a t   q i l i s h i d a n   b u t u n l a y   m a h r u m   q i l a d i ,  

m u sk u lla rn in g   tonusi  deyarli  z a ra r k o'rm agan  taqdirda  h a m   bolalar o ‘z- 

o ‘ziga  xizm at  qilish  m alak alarin i  qiyinchilik  bilan  egallaydilar.

Bu  n u q songa  ega  b o la la rd a   faqat  harakat  qilishdagi  qiyinchiliklar 

m u a m m o   tu g ‘d irm a y d i,  balki  ularda  t o ‘g ‘ri  harakat  qilishi  haqidagi 

ta s a w u r l a r n i   y o ‘qligi  h a m d a   shakllanmaganligi  n a m o y o n   b o ‘ladi

B o l a l a r d a g i   h a r a k a t   b u z i l i s h l a r i   o ‘z - o ‘ziga  x i z m a t   k o ‘r s a tis h  

m alakalarini  egallanishini  murakkabligi,  ularni  atrofdagi  kattaiarga qaram  

qilib qo 'y ad i.  Bu  ularda passivlikni, tashabbus ko'rsatmaslikni shakllantirib, 

m o tiv a tsio n   va  irodaviy  so h a n i  buzilishiga  olib  keladi.  S h u n d ay   qilib, 

h a ra k a t  buzilishlari  b o la n in g   psixik  rivojlanishiga  katta  t a ’sir  k o ‘rsatadi. 

H a ra k a tn in g   buzilish  d arajasid an   qat'i  n a z a r b u   bolalarda  hissiy-irodaviy 

s o h a ,  xulq,  intellekt,  eshitish  va  ko'rish  izdan  ch iq q an   boMib,  talvasa 

s in d ro m i  kuzatiladi.

B u n d a y  bolalarning k o ‘pchiligida aqliy m ehnat  qilishi buzilgan boMib

---

u la r  te z   c h a r c h a b   qoladilar.  Biror-bir  m a q s a d g a   yo'naltirilgan  faoliyat 

bajarilayotganda  ular b o ‘shashadilar  yoki  te z  ja h lla ri  chiqadi  va  b e rilg a n  

to p s h iriq la m i  qiyinchilik  bilan  b a jarad ilar.  B a ’zi  b o lalard a  c h a r c h a s h  

o q ib a tid a   h a r a k a tid a   bezovtalik  p a y d o   b o l a d i .   Bola  o ‘z ic h a   h a r   xil 

h a r a k a t l a r   q ila d i,  turli  i m o - i s h o r a l a m i   k o ‘r s a ta d ila r ,  s o ‘lagi  o q a d i .  

B olalarning  ixtiyoriy  faoliyatida  ta r tib lik k a   erish ish   k a tta   q iy in c h ilik  

tu g ‘diradi.

K o‘pgina bolalar taassurotlarga b eriluvchan, bo sh q alar tez xafa boMadi, 

ovoz  toniga,  ta n b e h g a   y o m o n   reaksiya  q ila d ila r   ularda  q o ‘rquv,  siy d ik  

tu ta  olm aslik,  qayd  qilish  va  boshqa  b u z ilis h la r  kuzatiladi.

Bolalar serebral falaji  klinikasida  n u tq  buzilishi asosiy o ‘rinni  egallaydi. 

Bolalar  serebral  falajida  nutq  buzilishi  c h a s to ta s i  80% ni  tashkil  eta d i.

N u t q   buzilish larin in g   o ‘ziga  xos  t o m o n l a r i   m iy an i  q ay   d a r a j a d a  

zararlanishiga q a ra b  belgilanadi.  S erebral  falajga ega b olalarda b a ’zi  m iy a  

s o h a s id a g i  z a r a r l a n i s h   b ilan   b ir g a   b o s h   m i y a   p o ‘s t l o q   q i s m i n i n g  

buzilishlarini  ikkilamchi  rivojlanmaganligi  yoki  k e c h  shakllanganligi  h a m  

n a m o y o n   b o l a d i .   Bu  miyaning  o n t a g e n e t i k   t o m o n d a n   yosh  b o ‘lgan 

boMimlari  b o l i b ,   u  insondagi  psixik  va  n u t q   faoliyatini  sh ak lla n ish id a  

m u h im   ah am iy atg a  ega.

Bolalar  serebral  falajida  nutqni  kech  rivojlanishiga  sabab,  m iy a n in g  

po'stloq  b o ‘lim larini  sekin  shakllanishigagina  e m a s ,  balki  ularda  a m a liy  

faoliyatni  yetarli  emasligi,  a tr o f - m u h it  h a q i d a   bilim   va  t a s a w u r l a r n i  

yetishmasligidir.  Tarbiyaning n o to ‘g ‘ri  kechishi  n u tq   rivojlanishini  o r q a d a  

qolishini  m urakkablashtiradi.  Bu  b o la la r h a y o tin in g  birinchi  yillarida turli 

davolash  muassasalarida b o la d ila r,  a g a rd a   u  y erd a pedagogik  ishga yaxshi 

a h a m iy a t  b e rilm a s a   b o laning  n u tq iy   rivojlanishi  kechikishi  m u m k i n .  

Bundan  tashqari,  bolalarning onasidan  u z o q d a   bo'lishi  salbiy e m o ts io n a l 

holat,  yangi  m u h itg a  o ‘rgata  olm aslik  n u t q   rivojlanishiga  salbiy  t a ’sir 

ko‘rsatadi.  U y  sharoitida kattalar bolani j u d a  avaylab h a m m a   m ajburiyatni 

o ‘z  z im m alarig a  oladilar.  Bu  b o lalard a  faoliyat  va  nu tq iy   m u l o q o tg a  

boMgan  talabni  shakllantirm ay  q o ‘yadi.  B o la la r  Serebral  falajida  n u tq  

buzilishlari  p a to g en ezid a  harakat  pato lo g iy asi  m u h i m   o ‘rin  tu ta d i.  Bu 

bolalar bilan  logopedik  ishni  tashkil  q ilishda  n u tq  va  harakat  buzilishlarini 

klinik  va  p ato g en etik   umumiyligini  tu s h u n i s h   a h a m iy atli  hisoblanadi.

Bolalar  serebral  falajida  m atorikani  bu zilish in i  o 'z ig a   xos  t o m o n l a r i  

bu  ixtiyoriy  harakatlarni  shakllanm aganligi  e m a s ,  balki  so d d a   t u g ‘m a  

harakat  av to m atizm larin i  saqlanib  qolganligidir.  N o rm a l  rivojlanishda 

bu  reflekslar  b o la n in g   ikki  oyligida  p a y d o   b o ‘ladi.

T o n ik   labirint  refleksni  n a m o y o n   b o ‘lishi  b o la n in g   bel  sohasidagi 

bukuluvchi  m u sk u llam in g  tonusi  o s h m a g a n lig id a   k o ‘rinadi.  U n in g  b o sh i 

orqaga  egilib  b o ‘yin  va  artikulatsion  m u s k u l l a r   taranglashgan,  o y o q   va 

q o ‘llar  c h o ‘zilgan  holda  boMadi,  b u n d a y   b o la   b o sh in i  k o ‘tara  o lm a y d i 

yoki  q iy in c h ilik   b ilan   bajaradi,  o ‘giri1a  o l m a y d i .   Q o r n i d a   y o t g a n d a

---

bukuluvchi  m u sk u ü a r  t o n u s d a   b o ‘ladi,  sh u n in g   u c h u n   u  boshini  k o ‘tara 

olm aydi.

S im m etrik  b o ‘yin  t o n i k   refleksini  n a m o y o n   b o ‘lishida  muskul  tonusi 

b o la n in g   boshini  joylashishiga  qarab  o ‘zgarib  tu radi.

Assimetrik b o ‘yin t o n i k   refleksi boshni  b i r t o m o n g a  o ‘girganda o ‘sha 

t o m o n d a g i   q o ‘l  va  o y o q n i   t o ‘g ‘rilovchi  m uskul  to n u si  oshishi  bilan 

n a m o y o n   b o l a d i .  B u n d a y  b o la la r bilan  logopedik  ish  o ‘tkazilganda tonik 

refleks artikulatsion a p p a ra tn in g  muskul tonusiga ta 'sir o'tkazishim   hisobga 

olish zarur. Tonik labirint  refleks til ildizini  muskullarini tonusini oshiradi.

Sim m etrik to n ik  refleksida tilni uchi  va y on  muskullari  tonusi oshadi. 

B u n d a ovoz hosil b o l i s h i ,  nafas olish, og'izni  ixtiyoriy ochish,  tilni oldinga 

va  yuqoriga  harakatlantirish  qiy in  kechadi.

Assimetrik b o ‘yin  to n ik   refleksida  nutq  muskulaturasida tonus oshadi, 

to n u s bolani boshini o lgirayotgan tomonga qaram a — qarshi  ravishda oshadi.

Bolalar  serebral  falajida  artikulatsion  m atorikani  buzilishini  o ‘ziga 

xos to m o n la rid a n   biri  o g ‘iz avtom atizm i  bilan b o g l i q  tu g ‘m a   reflekslarni 

q a y ta   rivojlanishidagi  t o 'x t a b   qolishdir:  bular  so ‘rish,  yutish  reflekslari, 

t i s h l a s h   va  b o s h q a l a r .  Bu  reflekslarni  n a m o y o n   b o ‘lishi  ixtiyoriy 

artikulatsion  harakatlarni  rivojlanishiga  t o ‘sqinlik  qiladi.

N utq-harakat  analizatorlarining organik zararlanishi  nutq tovushlarini 

artikulatsiya  qilishni  buzilishiga,  ovozni,  nafasni,  n u tq   tem p i  va  ritmi 

lining  intonatsiyasini  iz d a n   chiqishiga  olib  keladi.  Fonetika-fonem atik 

buzilishlar yetakchi hisoblanadi.  Bular bolalar Serebral  falajida dizartriyani 

o ‘ziga xosligi, bu  uni  n u tq   muskullariga tonik  reflekslar orqali ta's ir etishda 

n a m o y o n  boMadi.  Bu esa o ‘tkaziladigan logopedik  ishni o'ziga xos ravishda 

o 't k a z ish n i  talab  etadi.

Logopedik  ish  b o la n i  s h u n d a y   holatida  o ‘tkaziladiki,  tonik  reflekslar 

n u t q   m atorikasiga  d e y a rli  t a ’sir  o 't k a z m a s i n .  Bu  h o lat  lo goped  va 

nevropatolog ham korligini t a la b  etadi. Agarda bola  logopedik m ashg‘ulot 

o ‘tila y o tg a n d a o ‘tirç>an  holat  b o ‘lsa diqqatni  uni boshini  harakatiga qaratish 

zarur:  bosh  ko’krakka  tu s h ib   ketmasligi,  atrofga  qiyshaymasligi,  orqaga 

h a m   ketib  q o lm asd an   o ‘rta  chiziqda  turishi  zarur.  Z a r u r   hollarda  bosh 

m axsus apparat  y o rd a m id a   u sh la b  turiladi.  M ash g ‘ulot  o ‘tkazilayotganda 

o y n a   va  lo gopedning  yuzi  b o la  ko'zi  chizig‘ida  joylashishi  zarur.  Bola 

u c h u n   zarur  holat  t a n l a n g a n d a n   so‘ng  massajga  so 'n g ra   artikulatsion 

m u s k u l a t u r a   g i m n a s t i k a s i g a   o 't i l a d i .   B o l a l a p   S e r e b r a l   falajidagi 

d izartriyaning  o ‘ziga  xos  to m o n la ri  bu  u m u m iy   va  nutqiy  matorikani 

b o ‘zilishi,  dizartriyani  turli  shakllarini,  bolalar  Serebral  falajini  m a'lu m  

b i r   s h a k lla ri  b ilan   bogM iqligidir.  Ishni  ta y y o r lo v   d a v r id a   u m u m iy  

m uskullarni bo'shashtirish  va  n u tq   muskulaturasidagi  to nusni  kamaytirish 

m u h i m   vazifa  hisoblanadi.

Spastik diplegiyada psevdobulbardizartriya 80% , gemiparitik shaklida 

esa  kasallarning  u c h d a n   b ir   qism ida  (30-35%)  kuzatiladi.

---

Bolalar serebral  falajining giperkinetik  d arajasi  m iyaning  qob iq   osti 

boMimlarining  ja ro h a tla n ish i  bilan  bogMiqdir.  U m u m i y   va  artikulatsion 

m o to rik a sid a g i  b u z ilis h la r   q u y id a g ila r d a   n a m o y o n   boMadi:  m u s k u l  

to n u sin in g   o ‘zgaru v ch an lig i  (d isto n iy a ),  h a r a k a t l a m i n g   ixtiyorsizligi, 

h a ra k a t  va  n u t q   a k tid a g i  h issiy o tn in g   y o ‘q!igi.  N u t q n i n g   p r o s o d i k  

t o m o n l a r i d a   k a m c h i l i k l a r n i   y a q q o l   n a m o y o n   boM ishi.  H a r a k a t  

motorikasidagi  kabi  nutq  motorikasida  h a m   kerakli  h olatlam i  u s h la b  

tura olish buzilgan boMadi.  Harakatdagi  kam chiliklaridagi va nutq h arakati 

artikulatsion,  nafas  m uskulaturasida,  h a l q u m   paylariga  tarqaluvchi  t o n i k  

sp azm alar hisobiga qiyinlashishi  m u m k in .  B S F n i n g  geperkinetik shaklida 

(ekspiramid)  ekstrap iram id ,  yoki  b o s h q a c h a   qilib  aytganda  qobiq  osti 

dizartriya  kuzatiiishi  m u m k in .  B S F n in g   g ip e rk in e tik   shakii  u c h u n   k o ‘p  

hollarda kuzatiladigan  (5 dan   20% gacha) e s h itis h  qobiliyatining susayishi 

xarakteriidir.

B S Fning  ato n ik -a ta k tik   shaklida  m i y a c h a n i n g   va  uning  m iy a n in g  

b o s h q a   tiz im la ri  b ilan   b o g ‘liq  b o ‘lgan  j o y l a r i ,   a y n iq sa   k a tta   y a r i m  

sharlarning  p e s h a n a   boMimlarining  ja r o h a t l a n i s h i   kuzatiladi.  U m u m i y  

va  artiqulyatsion  m o torikaning  buzilganligi  m u s k u l  tonusining  sustligi, 

harak atlaran iq lilig in in g  y o ‘qolgan!igi,  r it m i n i n g  buzilganligida  n a m o y o n  

boMadi.  B S F n in g   b u   shaklida  m iyachali  d iz a r tr iy a   kuzatiladi.  U n i n g  

chistotasi  7 0-75%   ni  tashkil  etadi.

B S Fning  en g   ogMr  shakii  ikki  t o m o n l a m a   gem iplegiya  hisoblanadi. 

B unda  katta y a rim   shakllarning ja ro h a tla n is h i  kuzatiladi.  Bunda  o y o q   va 

qoMlar harakati,  k o 'p r o q  qoMlar harakati b u z ilg a n  boMadi.  Bolalarda statik 

va  lo k o m o to r  funksiyalar  y o ‘q  boMadi.  N u t q   buzilishlari  isevdobulbar 

d izartriyaning  ogMr  ko 'rin ish id a,  b a ’z a n   a n a r t r i y a   k o 'r n ish id a ,  b a ’zi 

hollarda  esa  b u lb a r  buzilishlar  ko‘rinishida  n a m o y o n   boMadi.

Ayrim hollarda bolaning o'zida  B S F n in g  tu rli shakllarining birgalikda 

kelishini  k u z a tis h   m u m k i n .  B u n d a y   h o l l a r d a   d iz a tr iy a n in g   a r a l a s h  

shakllarini kuzatish  mum kin.  Logoped  n ev ro p ato lo g  bilan birgalikda n u tq iy  

nuqsonning  boshlovchi  turini  aniqlab  olish  z a ru rd ir.

B S F n i n g   d i z a r t r i y a s i d a   a s o s iy   x u s u s i y a t   k i n e s t e t i k   i d r o k n i n g  

rivojlanmaganligi  hisoblanadi.  B unda  b o la  h a r a k a t l a m i   qiyinchilik  b ila n  

va chegaralangan ta rz d a  bajaradi,  qoM  va o y o q la ri  harakatini, artikulatsion 

o rg an lar  harakatini  va  holatini  b o ‘sh  s e z a d i.  Bu  esa  artikulatsion  va 

um um iy disproksiyaning paydo boMishiga s a b a b  boMadi,  natijada m aq sad g a 

y o ‘naItirilgan  harakatlam i bajarishni q iyinlashtirib, to v u sh lartalaffu zin in g  

buzilishini  kuchaytiradi.

B S F d a  log o p ed ik   ishning  m aqsadi  a r t i k u l a t s i o n   holat  va  h a r a k a t  

sezgilarini  rivojlantirishdan  iboratdir.  A rtik u la ts io n   harakat  sezgilarini 

yaxshilash u c h u n   olib boriladigan  m a s h q l a r o y n a   y o rd am id a  h a r a k a tla m i 

ochiq  ko‘z bilan k o ‘zatish va harakatlarini  y o p iq   k o ‘z bilan diqqatli  boMib 

sezish  kabi  m a s h q la r  navbatm a  navbat  qoMlaniladi.

---

BSFda nutq va u m u m iy  motorikaning buzilganligi o'rtasidagi bog'liqlik 

a r t i k u l a t s i o n   m o t o r i k a d a g i   m u r a k k a b   b u z i l i s h l a r   q o ‘l  h a r a k a t i  

funksiyalarining  buzilishiga  olib  kelishida  h a m   n a m o y o n   boMadi.

N u tq   va  q o ‘l  h arak a tla rin in g   bog‘liqlig¡  1928-yilda  V.M .  Bexterev 

to m o n id a n  an iq la n g a n   b o ‘lib,  u q o ‘l  harakatlarining rivojlanishi  nutqning 

rivojlanishiga  t a ’sir  k o ‘rsatlshin¡  ko‘rsatib  o ‘tgan.  M .M .K olsova  (1973) 

t o m o n i d a n   o l i b   b o r i l g a n   t a d q i q o t l a r   s h u n i   k o ‘r s a t a d i k i ,   b o l a  

barm oqlarining  h a ra k a ti  m arkaziy  asab  tizim ining  shakllanishiga  t a ’sir 

k o ‘rsatib,  bola  n u tq in in g  ja d a l  rivojlanishiga  y o rd a m   berar  ekan.

U shbu  m a ’l u m o t l a r   logopedik  ishlar bilan  b o laning q o ‘l  va  u m u m iy  

m otorikasini  riv o jlan tirish   ishlarini  birgalikda  olib  borish  zarurligini 

k o ‘rsatadi.

BSFda  dizartriyali  b o la la r  turli  harakatlarni  bajarganlarida  u m u m iy  

va  nutq  m usk u latu rasid a  muskul  tonusining  oshganligi  ularning  acocíy 

belgilaridan  biri  h i s o b la n a d i.  M ashg‘u lo tla r  vaq tid a  b o lad an   h a d d a n  

tashqari kuch talab etilm aydi.  Chunki  bu  narsa muskul tonusining ortishiga 

va  tovush  talaffuzining  buzilishining  kuchayishiga  olib  kelishi  m um kin. 

N u tq iy   nafasni  rivojlantirish  u ch u n   puflashga  oid  turli  m ashqlar  tavsiya 

etiladi.  Lekin  kíchik  yoshdagi  Serebral  falajli  b o la la r u c h u n   bu  m ashqlar 

h a r doim   ham   foydali  b o ‘lavermaydi.  C h u n k i  ular bu  m ashqni bajarishda 

h ad d an   tashqari  k u c h   ishlatishlari  m u m k in .  Bu  esa  u m u m iy   muskul 

tonusining  ortishini  kuchaytirishi  mumkin.

BSFda  artik u latsio n   m otorikaning  buzilishi  bola  nutqining  talafíuz 

to m o n in in g   shakllantirishini  qiyinlashtiribgina  qolm ay,  balki  fonem atik 

idrokning  ik kilam chi  buzilishiga  olib  kelishi  m u m k in .  Bu  esa  bolada 

s o ‘zning tovush  analizi  h a m d a   to vush-bo‘g ‘in  tizim ining buzilishiga  olib 

keladi.

Lekin h a m m a  b olalarda  ham  s o ‘zning tovush tarkibini o ‘zlashtirishdagi 

qiyinchiliklar  bir  xil  d a ra ja d a   n am oyon  b o la v e r m a y d i.  Ayrim  bolalar 

s o ‘zni  alohida  to v u s h   elem entlariga  b o l i s h d a   yaqqol  qiyinchiliklarga 

uchrasalar,  boshqalari  esa  tovush  tahiilining  odd iy   shakllari  (bilan)ni 

q o l la s h n i  eplay  oladilar.  K o ‘pincha  ularda  s o ‘z n in g   tovush  tahlilidagi 

qiyinchiliklar  to v u sh larn i  n o t o ‘g ‘ri  talafTuz  qilishda  n am o y o n   b o la d i. 

Va,  nihoyat,  ju d a   k a m   hollarda  bolalarda  s o ‘z n in g   tovush  tahlilidagi 

qiyinchiliklar va to v u sh la rn i  n o t o ‘g ‘ri  talafTuz qilish  hollari  kuzatilmasligi 

m u m k in .  Bu  esa  b o la la rd a g i  fonetik-fonem atik  buzilishlarni  b a rta ra f 

etishda  differensial  y o n d a sh ish n i  talab  etadi.

Serebral  falajli  va dizartriyali  bolalar bilan  olib boriladigan  logopedik 

i s h l a r   a r t i k u l a t s i o n   k o ‘ n i k m a l a r n i ,   f o n e m a t i k   i d r o k   va  a n a l i z n i  

rivojlantirishga  q a ra tilg a n   b o l i s h i   kerak.

S e re b ra l  falaj  v a   d i z a r t r i y a   b ila n   x a s t a l a n g a n   b a r c h a   b o l a l a r  

artikulatsion  m a la k a la rn i,  fonem atik  eshitishini,  idrok  va  tahlil  qilishni 

ta k o m illa s h tiris h g a   y o 'n a l t i r i l g a n   lo g o p e d ik   ta d b ir la r n in g   k o m p le k s 

454

---

tizim ini  o'zlashtirishdagi  spetsifik  q iyinchiliklar  x ara k te rli  xususiyatdir.

N.  N.  M alofeev  (1985-yilda)  Serebral  falajli  k ic h ik  yoshdagi  m a k ta b  

o ‘quvchilari  to m o n id a n   otlarni  va  fe’llarni  n u t q d a   ishlatish  chastotasini 

0‘rganib  chiqdi.  Shu  narsa  aniqlandiki  o t,  f e ’l  v a   o ld   q o ‘sh im c h a la r 

ularning b utu n   lug‘at  boyligining 90  %  ni  tashkil  q i l a r  ekan.  Boshqa  so ‘z 

turkum lari  Iug‘a td a   yetarli  berilmagan.  Bir  xil  s o ‘z l a m i   k o ‘p  m artaiab 

takrorlash,  fe’llarni  t o ‘g ‘ri  ayîa  olmaslik  o 'r i n l a r i ,   u larn in g   m a'n o sin i 

aniq  ayta  olmaslik  b o la la r  u c h u n   xarakterli  x u s u s iy a tla r   ekan.

Serebral  falajli  kichik  m aktab  yoshidagi  b o l a l a r d a   leksik-sem antik 

b u z ilis h la r  L .B .X alilo v a  t o m o n i d a n   1 9 8 4 - y ild a   o ‘rg an ilg a n   edi.  Bu 

o lrganishdan  shu  narsa  aniqlandiki,  b o la la r  k o ‘p   s o 'z l a m i n g   m a ’nosini 

bilmaydi,  bir  s o 'z n in g   m a ’nosini  shu  s o ‘z  ta la ffu z ig a   o ‘xshashi  (bilan) 

b o ‘lgan  boshqa s o ‘z n in g   m a ’nosi  bilan  a l m a s h tir ib   y u borishadi,  so‘zning 

s e m a n tik a sin i  u n g a   s in o n im i  j i h a td a n   m u n o s a b a t d a   b o ‘lgan  b o s h q a  

so'z larn in g   leksik  m a ’nosi  bilan  chalkashtirib  y u b o r a d i.  Ba’zi  o 'rin la rd a  

s o ‘z  ta rtib id a   u n i n g   a so siy   m a z m u n i n i   t u s h u n m a y   tu r ib ,  k o n k re t 

m a ’nosinigina  ajratib  k o ‘rsatadi.

Bolalar  k o ‘p  m a ’noli  s o ‘zlarning  m a ’n o la r i  o 'rta s id a g i  funksianal 

u m u m i y l i k n i   b e lg ila s h d a   q iy n a lis h a d i,  u l a r d a   a m a n t i k   t a s a v v u rla r 

chegaralangan,  til  abstraksiyalari  va  u m u m l a s h t i r i s h l a r   yetarli  emas.

Serebral  falajli bolalarda leksik xarakterli b u z ilis h la r kasallikning o ‘ziga 

xosligi  bilan  izohlanadi.  Harakat  buzilishlari  va  ijtim oiy  aloqalarning 

chegaralanganligi  sababli  bola  to m o n id a n   te v a r a k - a tr o f g a   ongli  ravishda 

m u n o sa b a td a  b o klish  b irm u n c h a  cheklangan.  Bu  b o l a l a r  Serebral  falajida 

an alizato rfao liy atin in g  rivojlanishining u m u m i y  buzilishi  bilan  kom pleks 

assotsiatsiyalarini  shakllantirishdagi  q iy in ch ilik lar  v ujudga  keladi.

Bola  predm etlardagi  o'xshash  va  farqli  t o m o n l a r i n i   mustaqil  ajrata 

olish qobiliyatiga ega em as.  Faqatgina am aliy fa o liy a t  d a v o m id a  atrofdagi 

predm etlarni u m u m iy  tarzda idrok qilishning,  fa h m la s h n in g  asosini tashkil 

qiluvchi  kompleks  assotsiatsiyalar  shakllanishi  m u m k i n .   M aktabgacha 

yoshdagi  bolada  idrok qilishning  va  t a s a w u m i   rivojlantirish  faoliyatining 

h a r   xil  turlarida  (p re d m e t-a m aliy ,  m e h n a t,  tasv iriy   s a n ‘at)  o'yinlarda 

am alg a  oshirilib  boriladi.

S h u n d a y   q ilib ,  b o l a l a r d a   s o ' z l a r   l u g * a t i n i n g   r i v o jla n tir is h   va 

boyitishning asosiy aham iyati,  ularda atrofdagi  v o q e a  va  hodisalar haqidagi 

tu s h u n c h a   va  ta s a w u r la r n in g   shakllantirish  h is o b la n a d i.

M a k t a b g a c h a   y o s h d a g i   va  m a k t a b   y o s h i d a g i   b o l a l a r   n u t q i n i  

rivojlantirish  b o ‘yicha  bo'ladigan  m ashg‘u I o tla r n in g   dastlabki  davrlarida 

atrofimizdagi narsa va hodisalami  h a m d a  u la r b ilan   b o ‘ladigan harakatlami 

tushunishga, talaffuz qilishga,  ularning farqli  va o 'x s h a s h  xislatlarini  anglab 

olishga,  p red m etlard a  qism   va  butunlik  m u n o s a b a t l a r i n i   (inson  yuzi  va 

t a n a s i n i n g   q is m la r i,  b o s h q a   p r e d m e t l a r i n i n g   m a ’l u m   qisnii  kabi) 

o ‘rganishga o ‘qitib boriladi.  Bu m ashg‘u lo tla rd a  b o la la r n in g  lug‘at boyligi

---

r iv o jla n tirib   b o r i l a d i .   U la rg a   k u n d a lik   h a y o t i m i z d a   k o 'p r o q   d u c h  

keladigan,  x u s u s a n ,  idishlar,  mebel,  k iyim -kechaklar,  o ‘yin ch o q lar  kabi 

predm etlarni tu s h u n is h g a  va yaxshi eslab qolishga o ‘rgatiIadi.  Bir vaqtning 

o ' z i d a   b o l a n i n g   i d r o k   q ilis h ,  f a h m l a s h   sa v iy a si  va  t a s a v v u r l a r i  

konkretlashadi.

M axsus  m a s h g ‘u lo tla r   vaqtida  b o la la r g a   o ‘xshash  p r e d m e tla r n i, 

ularning asosiy x ususiyatini  farqlashga  o ‘rgatib boriladi  (yuk  mashinasini 

y e n g il  m a s h i n a d a n   f a r q i ) ,   s h u n i n g d e k ,   p r e d m e t l a r n i n g   n i m a g a  

m o lja lla n g a n lig ig a   q a ra b   guruhlashtirib  borishga  o ‘rgatiladi.

B olani  ! u g ‘a t i n i   rivojlantirish  u c h u n   b o l a n i n g   a m a liy   va  hissiy 

tajribasini  kengaytirishga  qaratilgan  dastlabki  korreksion  tadbirlar  katta 

a h a m iy a t  k asb   e t a d i .   Bola  h ay o tin in g   d a s tla b k i  d a v rla r id a n o q   faol 

ravishdagi  p r e d m e t   am aliyot  harakatlarini  shakllantirishga  intilishi  zarur. 

L ogoped  b o la n in g   onasini  bola  bilan  birgalikda  b o ‘ladigan  o'y inlarga 

jalb  qilishi  lozim .  Bu  jarayonda  esa  u n in g   nutqi  b irm u n c h a   rivojlanib 

boradi.

L ug‘atn i  shakllantirish  b o ‘yicha  ishlar  bo sq ich m a-b o sq ich   am alga 

oshirib  boriladi.  Birinchi  bosqichda  b o la la r  p re d m e tla r  bilan  ularning 

tasviri  va  u la r b ila n   bajaraladigan  ishlar bilan  birlam chi tanishtiriladi.  Bu 

o ‘rinda  b o l a n i n g   e 'tib o r in i  jalb   qilishga  va  u n in g   jav o b   reaksiyasini 

q o ‘z g ‘atishga  y o r d a m   beradigan  bir  q a t o r   usu llar  qo'llaniladi:  y a ’ni 

predm etni  k u tilm a g a n d a , t o ‘satdan  paydo b o ‘lib qolishi,  yo‘qolishi,  uning 

harakati.

Eng  asosiysi  e sa   bolaning  o ‘zi  p re d m e t  bilan  amalga  oshiradigan 

harakatidir.  Bola  b i r o n - b ir   predmetga  yoki  h arakatga  e ’tiborini  qaratish 

bilan  logoped  u la rn in g   nom ini  aytadi.

Bola  b ila n   boM adigan  m a s h g 'u lo tla rd a   qidirish,  izlanishni  ta la b  

qiladigan  vaziyatlarni  yuzaga  keltirish  m a q sa d g a   muvofiqdir.

Ishning  ik k in c h i  bosqichida  bolalar  p r e d m e tla r   bilan,  ularning  sifati 

va  o ‘ziga  xos  b o ‘lgan  jihatlari  bilan  b i r m u n c h a   c h u q u rro q   kengroq 

tanishtirib  bo rilad i.  Bolada  predmet  haqidagi,  unin g   qismlari  orasidagi 

m u n o s a b a t  h a q i d a ,  shu n in g d ek ,  uning  qurilishi  va  tarkibiy  qismlari, 

nim aga  m o lja lla n g a n lig i  haqidagi  tu s h u n c h a la r shakllanib,  m u sta h k a m - 

lanib  boradi.

Ishning u c h in c h i  bosqichida predm etlarning belgilari va xususiyatlari- 

n i n g   k o ‘p a y t i r i l i s h i   m u n o s a b a t i   b i l a n   m a s h g ' u l o t l a r   b i r m u n c h a  

m urakkablashadi.  L u g ‘at  ishning  asosiy  vazifasi  predm etlarning  ajratib 

k o ‘rsatiladigan  belgilari  va  xususiyatlarini  ifodalovchi  an iq   s o ‘z!arni 

topishga,  o ‘z o ‘rn id a  q o l l a s h  qobiliyatlarini  m ustah k am lash   hisoblanadi.

Ish n in g   t o ‘r tin c h i  bosqichida  u m u m la s h tir is h la r   va  tu s h u n c h a la r  

s h a k l l a n i b   b o r a d i .   B o la la r d a   p r e d m e t l a r n i n g   asosiy  b elg ila rin i  va 

hususiyatlarini  ajratib  k o ‘rsatuvchi  s o 'z la r  asosida  turdosh  va  o'x shash 

jih atd an   u m u m la s h tiru v c h i  flkrlar  rivojlantiriladi.  Bolalar  hajm ,  vaqt,

---

masofa, son m a ’nolarining ifodalovchi tu sh u n ch alam i  (kattaroq-kichiqroq, 

u z o q -y a q in ,  oldin,  ilg a ri-k e c h ro q   singari  va  h o k a z o )   o ‘z la sh tirish d a, 

ayniqsa  qiyinchiliklarga  d u c h   kelishadi.

L u g ‘a t  b o y lig in i  m u s t a h k a m l a s h   va  b o y i t i s h   u c h u n   k u n d a l i k  

m uloqotlar, didaktik o ‘yinlar va o ‘yin tarzidagi  m a sh q la m i  bajarish  amalga 

oshirilib  boriladi.

S h u n d a y   qilib,  serebral  falajli  bolalar  leksikasini  ta k o m illa sh tirish   va 

boyitishning  spetsifikasi  sifatida  uni  p re d m e t- a m a li y   va  o ‘yin  faoliyati 

bilan  uzviy  bogMiq  holda  olib b o rish i,  shu n in g d ek ,  s e n s o r   funksiyalarini 

rivojlantirish va  ularning  korreksiyasini  ongli  faoliyati  b ila n   c h a m b a r c h a s  

bogMiq  holda  tashkil  qilishni  k o 'rsatish   m u m k in .  S o ‘z  u s tid a   u n in g   til 

birligi  sifatida  va  ayniqsa  u n in g   k o ‘p  m a ’noligini  o ‘rg a n ish   haqidagi 

logopedik  ishlaming  m u h im   y o ‘nalishi  katta  a h a m iy a tg a  e g ad ir.  Serebral 

falajlangan  bolalarda  g ra m m a tik   bilim  va  k o 'n ik m a la r n i  muvaffaqiyatli 

shakllantirish  u c h u n   ularning  aqliy  va  nutqiy  rivojlanishlariga  k o m p lek s 

ta rz d a   yondashish  kerak

Serebral  falaj bilan kasallangan bolalarda harakatning y o ‘qligi  natijasida 

atrof-m uhit bilan aloqasi chegaralangan.  S huning u c h u n   u la rd a  bogMangan 

n u tq n i  rivojlantirishda qiyinchiliklar tu g ‘iladi.  BogMangan  n u t q ,  fonolog, 

g ra m m a tik  va leksik bilim va k o ‘n ik m a la r bilan  birgalikda shakllantiriladi. 

B u n d a   asosiy  o ‘rinni  g ra m m a tik   bilim lar  egallaydi.

BogMangan nutqni shakllantirish u chun  miyaningassotsiativ funksiyasini 

rivojlantirish  kerak.  BogMangan  n u tq   frazali  n u tq q a   q a r a g a n d a   sekinroq 

rivojlanadi.  Chunki  sogMom  bola  3  yoshgacha  frazali  n u tq n i  egallasalar, 

bogMangan  nutqni  5  yoshgacha  h a m   toMiq  egallam agan  boMadilar.

D.B .  Elkonkinning  tak id lash ich a  bolalarning  a l o h i d a   b irik m alam i 

egallashi butu n   m a ’lum otni egallashga qaraganda  o s o n r o q   kechadi.  M .M . 

Kolsova  bu  k o ‘rinishni  m e x a n iz m in i  bolalar  a lo h id a   i b o ra ,  y a ’ni  taqlid 

asosida h a m  ishlab chiqishi  m um kinligini,  b utun  maM um ot  esa  m urakkab 

sis te m a n i  tuzishni  talab  e tis h d a   d e b   aytadi.  Bu  f iz io lo g iy a la r  orqali 

sistem alarni  turli  darajasini  tashkil  qiluvchi  ikkita  m e x a n i z m   mavjudligi 

isbotlangan.

Birinchi  mexanizm — bu shartli  aloqa streotip shakllarini  asta-sekinlik 

bilan  rivojlantirishdan  iboratdir.  U larn i  s h ak llan ish id a  m iy a   p o ‘stloq 

qism ining quyi esa qismining assotsiativ sohalari yetakchi  o ‘rinni  egallaydi. 

Bolalar serebral  falajida  bu  m ex a n iz m n i  izdan  chiqishi  s p a stik   diplepsiya 

fo rm a la rid a   n a m o y o n   boMadi.  Bu  h o la td a   bogMangan  n u t q n i   tashkil 

qilishini  m a ’no  darajasi  izdan  ch iq a d i,  bolalap  p r e d m e t l a r n i   n o m lash g a 

qiynaladilar, so ‘zlami un u tib  q o ‘yadilap,  zarur so‘zni  kerakli j o y d a  qoMlay 

olm aydilar.  Shu bilan birga  m an tiq iy -g ram m atik  m u n o s a b a t l a m i   unchalik 

anglam aydilar  BogMangan  nutq  soddalashib  boradi.  B o la la r  m u ra k k a b  

shakllarini  deyarli  qoMlamaydilar,  yodlab  oigan  fiziologik  q u rilm alarn i 

ishlatadilar.

---

Ikkinchi  m ex an izm   —  shartli  aloqalarni  zudlik  bilan  ishlab  chiqi&h. 

Bu  p e s h a n a  plastik sistemasining shartli aloqalarini tashkil  qilishdan  iborat 

b o ‘Iib,  b u n d a   p o ‘stloqning  p e s h a n a   assosatsiyalari  yetakchi  roi  o ‘ynaydi. 

Ikkinchi  darajadagi  aloqalarni  hosil  qilinishi  u c h u n   nerv  jarayonlarini 

m a ’lu m  darajada yetilishi zarur b o ‘ladi.  Bolalar Sercbral  falajida bu nuqson 

m iy a n in g   peshana  boMimlarini  yetilishida  t o ‘xtab  qolish  yuz  berganida 

sodirboMadi.  Bu holatda  nutqiy bayon  qilish m a ’lumot  berishning ketm a- 

ketligi,  nutqiy bayon qilishni y o ‘nalganligi aziyat chekadi.  Bundan tashqari 

g ip e r k in e tik   shaklida  b o g ‘l a n g a n   n u tq n in g   h a ra k a t-to n ik   buzilishlari 

kuzatilib,  u  n u tq n i  o h a n g d o riig in i  y o ‘qolishi,  sekinlashuvi,  iboradan 

iboraga  o ‘tishidagi  qiyinchiliklar  bilan  n a m o y o n   b o ‘ladi.

Serebrai  falajiga ega o ‘q u v c h ila r bilan o ‘tkaziladigan  tekshirish  ularni 

n u tq n i  qay   darajada  tu sh u n ish n i  3  variantini  k o ‘rsatib  beradi.  U chala 

variantda h a m   nutqni tushunishni  buzilishi deyarli og'ir b o ‘lmasada bolalar 

m a k ta b   dasturini  egallashda  qiyinchiliklarga  d u ch   kelganlar.

Birinchi  variantda  t o ‘g ‘ri  va  n o to ‘g ‘ri  tuzilgan  iboralam i  farqlash, 

sh u n in g d e k ,  m urakkab  g ra m m a tik   qurilmalarni  tu shunishdan  iborat  edi. 

Bu  o ‘quvchilarni  u m u m iy   psixik  aktivligini  past  darajasi  bilan  alohida 

s o 'z la m i  m a ’nosini t o r  darajada tushunish bilan  kontekst  nutqni  murakkab 

form alarini  tushunishi  bilan  birgalikda  n a m o y o n   b o la d i.

Ikkinchi variantda o ‘quvchilar kelayotgan axborotni  umumlashtirishga 

q iy n a la d ila r.  Bu  teskari  k o n stru k siy a la rn i  t u s h u n is h n in g   buzilishida 

k o ‘rinadi.  B u n d ay   bolalar  hik o y alarn i,  masala  shartlarini,  d astu rd a n  

tashqari  m aterialni  o ‘qiganda  qiyinchilikka  d u ch   keladilar.

U c h in c h i  variantda  ular 0‘zlariga qaratilgan  nutqni  anglay olm aydilar 

b u   b o l a l a r d a g i   l u g ‘at  z a x i r a s i n i n g   sa y o z lig i,  a t r o f - m u h i t   h a q i d a  

ta s a w u r l a r n i ,  bilimlarni  yetarli  emasligi  amaliy tajribani  kamchiligi  bilan 

n a m o y o n   b o ‘ladi.  B olalar  k a m c h ilik la r   y o rd am id a  hosil  qilinadigan 

fe ’llam i  yaxshi  tushunm aydilar.  Bu  buzilishlar  miyaning  ikkala  yarim 

s h a rla ri  z a ra rlan is h i  o q ib a tid a   p a y d o   boMadigan  spastik  diplegiyada 

kuzatiladi.  Serebrai  falajning giperkinetik shaklida b a ’zi  fonem alarni  aniq 

qabul  qilish  zarurligi  oqibatida  tu sh u n ish d a  qiyinchiliklar  yuz  beradi. 

U lar berilgan  rasm da bitta  kuchuk qayerda va ko‘p kuchuklarqayerdaligini 

k o ‘rsatib bera olmaydilar.  Ba'zida bir-biriga yaqin fonemalarni differensiya 

qilishda  m u a m m o l a r   vujudga  keladi.

B o lalar  Serebrai  falajida  m iy an i  turli  zararlanishi,  unin g   yetilishi 

fa o liy a td a g i  k a m c h ilik la r   b ila n   b ir   q a t o r d a   b o lalard a  disgrafiya  va 

d i s l e k s i y a n i n g   h a m m a   m a ’l u m   sh a k lla ri  k u z a tilish i  m u m k i n .   Bu 

m e x a n iz m la rn i  buzilishida  an alizato rlarn in g   yetarli  darajada  ishlamasiigi 

m u h im   roi  o ‘ynaydi.  Bu b olalarda  yozm a  nutqni buzilishi  ulardagi  ko*ruv 

taassurotini  va  tasaw u rlarin i  yetarli  emasligi  va  optik-fazoviy  gnozisni 

s h a k lla n g a n lig i  b ilan   n a m o y o n   b o ‘ladi.  Y o z ish d a   o ‘x sh a sh   h a rfla r 

aralashtirib  yuboriladi,  agarda  bu  buzilishlar k o ‘ruv tasaw urlarini  yetarli

---

emasligi  bilan  belgilansa  u n d a   k o ‘chirib  yozish  s a q la n ib   qoladi.  Agarda 

u la r   asosida  o p tik -fa z o v iy   t a s a w u r l a r n i n g   s h a k l l a n m a n g a n l i g i   yotsa 

k o ‘chirib  yozish  qiyinchilik  bilan  kechadi.

Bolalar  serebral  falajida  teskari  yozuvni  n a m o y o n   boMishi  xarakterli 

b o ‘lib  u  o kqish  b o sh la n g 'ic h   bosq ich larid a  n a m o y o n   b o ‘ladi.  U  o ‘ng 

t o m o n  gemiparezida c h a p  q o l d a  yozish orqali k o ‘zariladi.  Bolalar o ‘ngdan 

c h a p g a   q a ra b   y o z a d i l a r   v a   c h i z a d i l a r ,   a s s i m e t r i k   h a r f l a r n i   teskari 

ifodalaydilar.  U la r  o ‘xshash  grafikalarni  a lm ash tirib   yuboradilar.  Ba’zi 

holatlarda yozuvda  h a r f  va  b o ‘g ‘in la r tushurib  qoldiriladi.  U n d a n   harflar 

alm ashtirib  va  aralashtirib  yuboriladi.

Bolalarda  bu  o ‘ziga  xos  qiyinchiliklar,  s o ‘zni  k o ‘rib  uni  tovush  va 

artikulatsiyasi bilan bogMay olmasliklarida,  ko‘r u v - m o to r  koordinatsiyasini 

shakllanmaganligida  n a m o y o n   b o l a d i .   Bola  y o z a y o tg a n   q o ‘l  harakatini 

kuzatib tu ra o lm a y d i, b u  s o ‘z la m i  q o ‘shib yozishni  qiyin lash tirad i b uning 

natijasida so ‘z va b o ‘g ‘in lam i almashtirish, tushirib qold irish,  b a ’zi hollarda 

b itta  so ‘z  yoki  b o ‘g ‘inni  h a tto   s o ‘zni  bir  n e c h a   m a r o t a b a   qaytarish 

kuzatiladi.

Disgrafiyani oldini olish  u c h u n   korreksion  ishlam i  e r ta   n u tq n i h a m m a  

to m o n la rin i  rivojlantirish,  k o ‘rib  va  eshitib  qabul  qilish n i,  k o ‘r u v -m o to r 

koordinatsiyasini  rivojlantirish  z a m r.

B o sh   m iyasi  s e r e b r a l  f a la jla n g a n   b o la la r d a   n u tq   b u z ilis h la r

B u  b u zilish lard a  k o 'p in c h a   t e z - t e z   u c h r a b   tu r a d i g a n   d iz a rtr iy a d ir. 

D ia g n o s tik a   v a   k o r r e k s i y a l a s h d a   q iy in c h ilik   t u g ‘d i r a d i g a n i   a la liy a  

h is o b la n a d i.  C h u n k i  n u tq n in g   y o ‘q iigi  b o la la r d a   f ik r   y u r itis h   fao liy atin i 

riv o jla n m a s lig ig a   olib  k e la d i.  A la liy a d a   b o sh   m iy a n in g   n u tq   z o n a la rin i 

lo k a l  s h ik a s tla n is h i  s p e ts if ik   n e v r o lo g ik   s im p to m la r   b ila n   b irg a lik d a  

k u z a tila d i.  B u  e le k tro e n s o fa lo g ra f ik   te k s h ir is h la rd a   ta s d iq la n a d i.

Bu  bolalardagi  m o t o r   alaliyani  maxsus  o kq tish la rsiz   b a r t a r a f   etib 

bo'lm aydi.

Serebral  falajlangan  b o lalard a  alaliya  3—5%  tashkil  c ta d i.  Alaliyani 

patogenezi  ikkita  faktor  bilan  bog'liq.

1.  N u tq   m exanizm larni  shikastlanishi  e kzogen  t a ’s irlar  ostida  kelib 

chiqadi,  shu  bilan  bir  q a t o r d a   bu  Serebral  falajni  h a m   keltirib  chiqaradi 

(hom ilalik  va  tu g ‘ruq  davridagi  travm alar,  gipoksik  fa k to rla r,  perinatal 

ensisfalit).

2.  N utq mexanizmlarini shakllanmaganligi  natijasida  harakatli-kinestik 

deprivatsiya yoki  nutqning pereferik tuzilishining patagogik afTerentatsiyasi, 

y a ’ni  nutq  motorikasini  shikastlanishi  (natijasida)  va  eshituv-kinestik 

integratsiyani shakllanmaganligi  natijasida,  bosh  miya  perkbral  falaji bilan 

kasallangan  bolalarda  eshitish  qobiliyatining  buzilishiga  o lib   kelinadi.

---

Tekshirish  uchun  savol  va  topshiriqlar

1.  B o la la r sereb ral  falajida n a m o y o n  bo‘ladigan fonetik-fonem atik buzilishlarni 

tavsiflab  b erin g .

2.  B o la la r sereb ral falajida n a m o y o n  boMadigan dizartriyaning asosiy shakllarini 

a y tib   b erin g .

3.  B o la la r sereb ral  falajida n u tq  va  harakat buzilishlarining q a n d a y  u m u m iy lik  

to m o n la ri  m a v ju d ?

4.  B o la la r se re b ra l  falajida  n a m o y o n   boMadigan  d izartriy a  n u tq   k a m ch ilig in i 

b a rta ra f e tis h d a   lo g o p ed ik   ish n in g   o ‘ziga  xos  xususiyatini  ochib  bering.

5.  B o la la r  se re b ra l  falajida  le k s ik -g ra m m a tik   b u zilish lam in g   x u su siy atlarin i 

y oritib  b erin g .

6.  L u g ‘a t  b o y lig in i  sh a k lla n tirish d a   o lib   b o rilad ig an   logopedik  ish n in g   d a v r 

b o ‘y ich a  a y tib   b erin g .

7.  B o la la r se re b ra l  falajida  n a m o y o n   boM adigan  n u tq   buzilishlari  sh a k lla rin i 

ay tib   b erin g .

8.  B o l a l a r   s e r e b r a l  fa la jid a   m u s ta q il  n u tq   va  n u tq n i n g   tu s h u n i s h n i  

sh a k lla n is h in in g   b u z ilish in i  n a m o y o n   boMishini  o c h ib   bering.

T a y a n c h   tu s h u n c h a la r:

1.  G e m ip a r e z   (g e m i+ p a re z )  —  yarim   ta n a   m u skullarining  parezi.

2.  G ip e r k in e z   (g ip e r  +   g req   R insis  -   h a ra k a t)  —  nerv sistem asin in g  o rg an ik  

va  fu n k s io n a l  b u z il is h la r j ia t ija s id a   ta n a n in g   h a d d a n   ziyod  ixtiyorsiz  ravishda 

h arak at  q ilish i.

3.  G e m ip l e g iy a  

(g e m i  +   g re q   P lege  -   ja r o h a tla n is h )   -   y a rim   ta n a  

m u s k u lla rin in g   falaji.

4.  D ip le g iy a   (di  +   g rek   P lege  — ja ro h a t)  -   ikki  y oqlam a  falaj.

5.  D isp ra k siy a   (d is  +   g rek   -   p raxis  -   h a ra k a t)  —  h arak atn in g   b u zilish i.

---