M. Y. Ayupova

sh -x ,  t-s,  k-p,  k-t, 

r-l).

  Tovush  alm ash tirish n in g   ozgina qismigina  artikulator o ‘xshashliklar 

tufayli  r o ‘y  beradi.  K e t m a - k e t   kelgan  u n d o s h la m i  n o t o ‘g ‘ri  talaffuz 

qilishning sababi  b o ‘Iib,  so'zdagj  undoshlami  noaniq eshitib farqlay bilish 

hisoblanadi.

So'zlardagi  b o ‘g “in  strukturasining  buzilishi  h a tto   butu n   bir  b o ‘g ‘in 

tushirib  qoldirishda  h a m   n a m o y o n   bo‘ladi  (televizor  -   tvizor,  q o l b o l a -  

bala).  Bo‘g ‘in  tushirib  qoldirish  asosan  so ‘z  boshida  va  o ‘rtasida  yuz 

beradi  (kitob-tob,  q o ‘zich o q -z ic h o q ,  m ashina-shina,  ayiqcha-iqcha).

B o ‘g ‘in  s tru k tu rasin in g   buzilishi  faqatgina  3-5  m urakkab  so ‘zlardan 

boshlab,  k o 'p ro q   y o n m a - y o n   kelgan  undoshlarda  yuz  beradi.  Bolalarga 

tanish  b o ‘lgan  va  t e z - t e z   foydalanib  turiladigan  k o ‘p  bo*g‘inli  so ‘z!ar, 

kam   foydalaniladigan  h a m d a   yaxshi tanish  boMmagan  so ‘zlarga  nisbatan 

k am roq  buzib  talaffuz  qilinadi.

Aqli  zaif  bo lalarn in g   n u tq i  k o ‘p  hollarda  m a ’nosiz,  tushunarsiz  va

---

em otsional  b o ‘yoqsiz  b o l a d i .   Ba’zilarida  n u t q   sekinlashgan,  b a ’zila rid a  

esa  tezlashgan,  sh u   bilan  birç>a,  b o lalarin in g   ovozi  past,  b a ’z ila rin in g  

ovozi  c h in q iro q   b o ‘ladi.

Ayniqsa,  D a u n   kasalligi  bilan  o g ‘rigan  b o la la rd a   n u tq n in g   buzilishi 

yaqqol  n a m o y o n   b o 'ta d i.  Nutq  tezligi  past  boMishi,  o ‘ta  kuchli  r u h iy  

holatdagi  d u d u q la n ish   kuzatiladi.  B u n d ay   b o la la rd a   disfoniya  —  o v o z  

o ‘zgarishi  keng  tarqalgandir.  Ovoz  past  va  b o ‘g ‘iq;  nafas  olish,  o v o z , 

artikulator a p p a ra tin in g   koordinatsiyasi  b u zilg an   b o l a d i .

Aqli  z a if  b o la la rd a   tovush  taiaffuz  b u zilish in i  t o ‘g ‘rilash,  n o r m a l  

, rivojlangan  bolalarga  nisbatan  an c h a   u zo q   d a v o m   etadigan  ja r a y o n d ir . 

U la r  bilan  olib  boriladigan  ish  shartli  refleks  aloqalnri  hosil  boMishi.iing 

qiyinligi tufayli,  yangi tovush shakllanishining sekinlashishi va u zo q  d a v o m  

etishini  keltirib chiqaradi.  Asab (nerv) j a r a y o n in in g   inertligi, sek in lash ish  

va asabiy kuchayishning o ‘ta buzilishi,  e sk i-o d d iy  alo q alard an   yangilariga 

o'tishdagi  bir xillikni  ko'rsatishda  n a m o y o n   b o l a d i .   Buning  n atijasida  u 

yoki  bu  tovushni  noto*g‘ri  talafTuz  qilish  u z o q   vaqt  saqlanib  qoladi.

Yangi  to vushni  n u tq q a   kiritish,  y a ’ni  a v to m a tiz a tsiy a   bosqichi  u z o q  

vaqtni  talab  qiladi.  Ba’zida  bir tovushni  m e ’yoriga  yetkazish  u c h u n   3 - 5  

m a sh g 'u lo tn in g   o ‘zi  kifoya  qiladi,  lekin  uni  avtom atizatsiyalash  1-1 ,5  

yilda  nihoyasiga  yetadi.  Buning  asosiy  sababi,  aqli  z a if  bolalardagi  o liy  

nerv  faolyatining o ‘ziga  xos tom o n lari,  o ‘z  n u tq i  va  t o 'g ‘ri  talafTuz  qilish  

ustidan  nazorat  y o ‘qligi  hisoblanadi.

Bu  k o 'r s a t k i c h n i   G .A .  K a sh e n in g   t a d q i q o t l a r i   h a m   ta s d i q i a y d i . 

K o'p chilik  bolalarda  tovushni  to ‘g ‘ri  talafTuz  qila  boshlash  bosqichi  b i r  

o 'q u v   yili  d a v o m id a   am alga  oshirilar  ek a n .  96  to v u sh d a n   72  tasi  o ‘q u v  

yili  oxiriga  borib  t o ‘g ‘rilangan,  lekin  m a n a   s h u   72  to v u sh d an   faqat  22 

t a s i   n u t q d a   t o ‘g ‘ ri  t a i a f f u z   q i l i n g a n ,   5 0   t a s i   e s a   n u t q d a  

m u s ta h k a m la n m a g a n   va  bolalar  u la rd a n   foydalan m ag an lar.

TovushlartalafTuzidagi  nuqsonlarni  t o ‘g ‘rilashni  aqli  z a if  b o la la rn in g  

idrok  qilish  faoliyatining  rivojlanishi  bilan  b o g ‘lash,  qiyoslash,  a n a liz   va 

s i n t e z n i n g   h a r a k a t l a r i   b ila n   b o g ‘la s h   l o z i m .   T o ‘g ‘ri  t a l a f f u z d a g i  

buzilishlarni  t o ‘g ‘rilashdagi  logopedik  ishlarda  qiyoslash  usulini  k e n g  

q o lla n ila d i.  M asalan ,  tovushni  t o ‘g ‘rilash  b o sq ic h id a   t o ‘g ‘ri  va  n o t o ‘g ‘ri 

talafTuz  qiyosianadi.  Avtomatizatsiya  b o s q ic h id a   shu  to v u sh n in g   o ‘zi 

fonetik  jih a td a n   b ir-biridan  uzoq  b o 'lg a n   to v u s h la r  bilan  q iy o sia n a d i. 

Korreksiya  ( t o ‘g ‘rilash)  ja ra y o n id a   to v u s h   m i q d o r ig a   n is b a ta n   t u r l i  

so'z larning  tovush  tuzilishi  qiyosianadi.

Asosiy d iq q a t-e ’tib o r um um iy va  nutqiy m aterialning rivojlantirilishiga, 

eshitish qobiliyatining, xotiraning shakllantirilishiga, y a ’ni aqli zaif boMgan 

b o l a l a r d a g i   t a i a f f u z   q i l i s h   b u z i l i s h l a r i n i n g   b a r c h a   s a b a b i a r i n i  

normallashtirishga  qaratiladi.

Talaffuzdagi  buzilishlam ing  korreksiyasida  d i q q a t - e ’tib o r  s o ‘z n i n g  

tovush  tarkibi  haqidagi  aniq  ta sa w u rg a   ega  boMishga,  s o ‘zdagi  t o v u s h n i

---

ajrata bilishga,  nutq tovushlarning  ma’no bildimvchi vazifalarini  aniqlashga 

qaratiladi.

Y ordam chi  m a k t a b d a   logopedik  ish  bilan  savodga o ‘rgatish  o ‘rtasida 

o ‘zaro  uzviy  a lo q a   a m a lg a   oshiriladi.  T ovushni  t o ‘g ‘ri  ialaffuz  qilish 

ustidagi  ish bolani  shu  to v u sh   ifodalagan harfni  o ‘zlashtirishga tayyorlaydi. 

Boshqa  to m o n d a n   h a rfn i  o krganish  esa  to vushni  n u tq q a   m ustahkam lash 

u ch u n  grafik ta y a n c h  b o ‘lib xizmat  qiladi.  Bola  harfni o ‘rganishdan a w a l, 

tovushni  to*g‘ri  talaffuz  qila  bilishi,  uni  n u tq d a   ajrata  olishi  kerak.

Aqli  z a if  o ‘q u v c h i l a r d a   talaffuz  buzilishlarini  t o ‘g ‘rilash  davrida 

ulardagi  psixik ja r a y o n   kechishining o ‘ziga  xos to m o n larin i  hisobga  olish 

za ru r  (tem p n in g   sek in lash ish i,  d iq q a t-e ’tiborni  bir joyga  yig‘a  olmaslik 

va  boshqalar).

Y o r d a m c h i  m a k t a b l a r d a   talaffuzdagi  n u q s o n la r n i  b a r t a r a f   etish 

yuzasidan  olib  b o rila d ig a n   logopedik  ishlarning  o ‘ziga  xos to m o n la rid a n  

y a n a   biri  ish n i  y a k k a   t a r t i b l a s h t i r i s h   h i s o b l a n a d i .   0 ‘ziga  xoslik 

rejalashtirishda  h a m   o ‘z  aksini  topadi.  N o rm a l  bola  u c h u n   qiyinchilik 

tu g ‘dirmaydigan  h a r q a n d a y   masala, yordam chi  m aktablarda  iloji boricha 

o d d iy la s h tir ilis h i  l o z i m .   L o g o p e d   b u   o ‘ziga  x o slik n i  ta la ffu z d a g i 

kamchiliklami  t o ‘g ‘rilashdagi  ishning  har  bir  bosqichida  hisobga  olishi 

darkor.

Y o rd am ch i  m a k t a b l a r d a   talaffuz  buzilishlarini  b a r ta r a f   etish n in g  

dastlabki  bosqichi  u z o q   d a v o m   etadi  va  sifat  jih a td a n   boshqa  m a z m u n  

kasb etishi bilan xarakterlanadi.  Um um iy nutqiy motorikani  rivojlantirish, 

eshitish  va  xotirani  m u s ta h k a m la s h   ustida  ishlar  olib  boriladi.

Nutqiy  nafas  olish,  u z o q   nafas chiqarib  turishni  shakllantirish  zarur. 

Bular  o ‘yin  k o ‘rinishidagi  mashqlarda  o ‘tkaziladi.

U z o q   vaqt  n a f a s   c h i q a r i s h g a   ovoz  t e m b r i ,   b a la n d lig i,  k u c h in i 

rivojlantirish  m a q s a d id a ,  o v o z  mashqlarini  kiritish  lozim.  Keyinchalik 

oddiy  artikulator  m a s h q l a r   kiritiladi.

Aqli zaif bolalarda a rtik u lato r motorikani  rivojlantirish ikki  yo‘nalishda 

olib  boriladi:  h a r a k a t n i n g   knetik  asosini  rivojlantirish  va  artik u la to r 

h a r a k a t n i n g   k i n e s t e t i k   a s o s la r in i  riv o jlan tirish .  K in e s te tik   h o la tn i 

rivojlantirishda  ish  k o ‘zgusiz  olib  boriladi,  o ‘quv ch ilar  lablar  holatini 

takrorlaydi,  lo g o p e d n in g   n u tq iy   yo'riqnomasi  asosida  til  holatini  passiv 

o'zgartirishini  q a y ta ra d i.  Bolalarni  eshitib  nutqiy  birliklarni  ajratishga 

o'rgatiladi.  ("qani  kim   qichqirayapti?", "top-chi ovoz qayerdan  kelayapti?" 

kabi  o ‘yinlar).  S h u n in g d e k ,  o ‘quvchilarni  s o ‘zlar tartibini  eslab qolishni, 

b o lg ‘inlam i  a w a l   r a s m l a r   asosida  keyin  ularsiz  qaytarishga  o ‘rgatiladi. 

Dastlabki,  b o sq ich d a  t o v u s h   analizi  va  sintezining  e le m e n ta r  shakllarini 

rivojlantirish am alg a  oshiriladi.  Bolalar undosh va unli  tovushlarni  ajratib 

ko'rsatishni  o ‘rganadilar.

Aqli  zaif b o lalard a  to v u sh n i  y o ‘lga  qo'yish  aralash  usullarda  amalga 

o s h i r i l a d i .  

Y o r d a m c h i  

m a k t a b l a r d a  

n u t q  

t o v u s h l a r i n i

---

avtomatizatsiyalashtirish  u z o q   dav o m   e ta d ig a n   b o s q i c h   hisoblanadi.  Bu 

bosqichda so‘zdagi to vushni ajratib k o ‘rsatish, b o s h q a  tovushlaiga nisbatan 

uning  o ‘m ini  belgilash,  tovush  analizi  va  s i n t e z in in g   m u ra k k a b   shaküari 

ustida  ish  olib  boriladi.  Aqli  zaif bolalar  s o ’zdagi  t o v u s h   o 'm i n i   yaxshi 

belgilay  olm aydilar,  s h u n in g   u c h u n   o ‘z  v a q tid a   a r t i k u l a t o r   a ’zolarini 

tovushni  talaffuz  qilishga  tayyorlay  olm aydilar.  A y n iq s a ,  bu  hol  tovush 

so ‘z  o ‘rtasida  yoki  oxirida  kelganda  yaqqol  seziladi.

Tovushlarni  avtom atizatsiyalashtirish  j a r a y o n i d a   n u tq n in g   ohangini 

rivojlantirish  ustida  ishlash  tavsiya  etiladi.  B o ‘g ‘in d a g i  u rg ‘u,  so‘z  urg‘usi 

ustida  bog'lanishli  n u t q d a   intonatsiya  ustida  ish la sh   lo z im   boMadi.

Bu  bosqichning  o ‘ziga  xos  to m o n i  d a rsla rn i  rejalash ,  mavzularni 

taqsimlash hisoblanadi.  M a s h g 'u lo tlaran iq  rejalashtiriladi,  bu rejada nutqiy 

m a te ria l  to p s h iriq la rin i  a s ta -s e k in   m u r a k k a b l a s h t i r i s h   m aqsad  qilib 

q o ‘yiladi.  M asalan,  b o ‘g*inlardagi 

S

 tovushni  avtom atizatsiyalashtirishda 

mashg‘ulotlaming mavzusi quyidagicha (1  sinf)-  o c h i q  b o ‘g ‘inlarda (tovush 

so‘z boshida); teskari b o ‘g ‘inlarda as, os,  us,  is;  y o p iq  b o ‘g ‘inlarda (tovush 

b o ‘g ‘in  boshda)  sol,  sot,  sak;  yopiq  b o ‘g ‘inda  ( t o v u s h   b o ‘g ‘in  oxirida): 

los,  kos,  kas;  u n d o s h la r   y o n m a - y o n   kelganda:  sk a ,  o s t,  osk.

T ovushiar  difTerensiatsiyasi  lo gopcdik  i s h l a r n i n g   zaruri-y  bosqichi 

hisoblanadi.  0 ‘rta  m a k ta b la rd a   bu  ishlar  faqat  o g 'z a k i   n u tq d a   tovushiar 

o ‘m i alm ashgandagina olib boriladi.  Y ordam chi  m a k ta b la r d a  esa bu q ad ar 

o g ‘zaki  nutqda  tovush  b u z ib   talaffuz  etilganda  h a m   o lib   borilishi  zarur. 

Bu  y ozm a  n u tq d a   k o 'p la b   harflar  0‘rnini  a lm a s h tir is h g a   olib  keluvchi 

n u t q   to v u sh la rin i  n u tq i y - e s h i t i s h   d i f f e r e n s i a t s i y a s i n i n g   rivo jlan m ay  

qolishidan  kelib  chiqadi.

Tovushlarni chegaralash  (belgilash)  ishlari  2 y o ‘n a lish d a  olib boriladi: 

1

)  to v u sh la rn i  ta la f f u z   qilish  d iffe re n s ia ts iy a s in i  a n i q l a s h ;   2)  n u tq  

tovushlarini  eshitish  differensiatsiyasini  rivojlantirish,  ayniqsa,  fonetik 

jihatdan  yaqin  boMgan  tovushiar  ustida  ishlash.

A qli  z a i f   b o la la rd a   le k s ik a n in g  

buzilishi

Aqli zaif bolalar so ‘z boyügining o ‘ziga xos to m o n l a r i   ko'p lab mualliflar 

d i q q a t - e ’tiborini  o*ziga  j a l b   qilgan.  U la r,  i d r o k   q ilis h   faoliyatidagi 

buzilishlar passiv va  aktiv  lu g 'a tla m in g  sh ak lla n ish id a   o ‘z  izini  qoldiradi, 

d eb   e ’tiro f etganlar.

Aqli  z a if  b o la la r d a   l u g ‘at  b o y lig in in g   k a m b a g lallig i,  s o ‘z la r d a n  

n o t o ‘g ‘ri  foydalanish,  passiv  lug‘a tn in g   aktiv  l u g ‘a t d a n   u stu n   b o ‘lishi 

va  s o ‘zlarni  m a z m u n g a   q a r a b   ishlatishdagi  q iy i n c h i l i k l a r  sezilib  turadi. 

Bu  bolalarda  s o ‘z  boyligi  k a m b a g ‘alligining  m u h i m   sabablari  b o ‘lib, 

u larn in g   aqliy  rivojlanishining  pastligi,  a tro fd ag i  o l a m   h a q id a   bilim   va 

tasavvurlarining  c h e k la n g a n lig i,  verbal  x o tir a n in g   zaifligi,  ijtimoiy  va 

n u t q i y   m u n o s a b a t g a   b o ‘lg an   t a l a b n i n g   p a s t l i g i ,   q i z i q i s h l a r n i n g  

shakllanm aganligi  h isoblanadi.

---

V.G .  Petro v n in g  m a ’Iumotlariga k o ‘ra,  I -sinfning aqli zaif o ‘quvchilari 

ulam i  o ‘rab  t u r g a n   k o ‘pgina  p re d m e tla rn in g   (soat,  piyola),  ayniqsa, 

p r e d m e t l a m i n g   a l o h id a   b o l a k l a r i n i n g   n o m in i  b ilm aydilar  (m u q o v a , 

sahifa).

Bolalar  lu g ‘a tid a   aniq  m a ’noli  o tla r  ustunlik  qiladi,  u m u m la s h m a  

xarakterdagi  s o 'z l a r   ishtirok  etm aydi  (m e b e l,  idish,  poyafzal,  kiyim).

Aqli  z a i f  b o la la rn in g   faol  lug‘atida  h ay v o n la r  harakatini  anglatuvchi 

ko‘plab  fe ’IIar  ishtirok  etmaydi  (sakraydi,  emaklaydi,  uchadi).  1 - 2 - s i n f  

o  quvchilari  'q u rb a q a  kelyapti" "ilon kelyapti",  "qushcha kelyapti",  kelyapti 

deb  gapiradilar.

Aqli  z a i f   b o l a l a r   soni  jih a td a n   k o ‘p   b o ‘lm agan  p re d m e t  belgisini 

bildirgan s o ‘zlardan:  rang (qizil,  k o ‘k, yashil),  m aza-ta’m  (shirin, achchiq) 

foydalanadilar.  Belgi j ih atd an   q aram a-q arsh i  m a ’noli  b o l g a n   so'zlardan 

esa ju d a   k a m   fo y d a la n a d ila r  (uzun-qisqa).

N.V.  T a ra s e n k o n in g   m a ’Iumotlariga  k o ‘ra  quyi  sinflaming  aqli  zaif 

0‘quvchilari  in so n la rn in g   ichki  faziiatlariga  oid  sifatlami  h am   iste‘mol 

qiladilar.

Quyi  s i n f   aqli  z a i f  o ‘quvchilarining  lu g latida  ravish  s o ‘z  turkum iga 

oid  so ‘zlar j u d a   h a m   cheklangan.

S ° ‘z  va  ib o ra la rn i  n o t o ‘g ‘ri  q o ‘llash  te z - te z   uchraydi.  S e m a n tik  

o ‘xshashligiga k o ‘r a s o ‘zlami  almashtirish  ustunlik qiladi. Tarqoq,  m a ’nosi 

ken g ay g an   s o ‘z l a r n i   a lm a s h tiris h   hodisasi  x a ra k te rlid ir  (sak ray ap ti, 

o   rm alayapti  kelyapti).  Bir  turdagi,  k o ‘rinishdagi  so'zlarni  almashtirish 

kuzatiladi.  M asalan ,  botinka so‘zi bilan bolalar (etik, tufli,  kalish so‘zlarini 

q o ‘llaydi);  k o ‘ylak  s o ‘zi  bilan  kofta,  kurtka  s o ‘zlari  q o l la n a d i.  Aqli  zaif 

b o l a l a r d a   s o ‘z l a r n i   q o ‘lla s h d a g i  n o a n i q l i k l a r n i n g   sa b a b la ri  b o ‘lib 

differensiatsiyaning  p re d m e tla m i  ajratishdagi  qiyinchiliklar  hisoblanadi. 

Aqli  z a if o ‘q u v ch ila rn in g   difTerensial  t o r m o z   jarayoni  zaifligi  oqibatida 

p r e d m e tla r   o ra s id a g i  farqlarga  q a ra g a n d a ,  u larn in g   o'x shashliklarini 

osonroq  qabul  qiladilar,  shuning  u c h u n   ular  o ‘xshash  p redm etlarning 

u m u m iy   va  a n i q   belgilarini  o ‘zlashtiradilar.  S h u n d ay   u m u m iy   va  aniq 

belgilar  b o ‘lib,  p r e d m e tla r   bajaradigan  vazifa  boMishi  m u m k in   (qoshiq, 

sanchqi).  P r e d m e tla r  orasidagi  farq o ‘zlashtirilmaydi,  ulami aniq  belgilash 

esa  c h e g a ra lan m a y d i.

Aqli  z a i f  b o la la rn in g   passiv  lug'ati  faol  lug'atga  qaraganda  ko 'p ro q , 

lekin s h u n d a  h a m  b iro rs o 'z n i qaytarish, talafTuz etish uchun y o ‘naltiruvchi 

savol  talab  etiladi.  Qiyinchiliklar  bir  t o m o n d a n ,   aqli  zaif  bolalarning 

bosh  miya  p o ‘stlo g ‘idagi  to rm o zlan ish d an ,  boshqa  to m o n d a n ,  sem an tik  

m ay d o n lar  shakllanishidagi  o ‘ziga  xosliklardan  kelib  chiqadi.

A.R.  Luriya  va  O.S.  Vinogradovalar  s e m a n tik   m aydonlar  yuzasidan 

o'tkazilgan  ta d q iq o t  ularni t o ‘liq shakllanmaganligini  ko'rsatdi.  N o rm a d a  

so ‘zni tan lash ,  u larn in g   m a ’nosidan  kelib c h iq q an  holda,  ya’ni  m azm u n iy  

o'xshashliklarga  q a r a b   am alga  oshiriladi  (b alan d -p ast,  o lm a-n o k ).  Aqli 

440

---

z a i f   b olalarda  esa  so‘z lam i  l a n la s h   k o ‘p ro q   taxm iniy,  b a ’z a n ,  to v u sh  

o ‘xshashliklariga  asoslanib a m alga  o sh irilad i-k i,  bu  y a n a   bir b o r   lu g ‘aviy 

slstemalikning t o ‘liq shakllanmaganligidan dalolat beradi.  K o ‘pgina s o ‘zlar 

tu sh u n c h a g a   aylanmay  qolaveradi.

Aqli  z a if   b o la la rd a   n u tq   g r a m m a tik   q u rilish in in g   b u z ilish i

K o ‘p c h i l i k   m u a l l i f l a r n i n g   t a d q i q o t l a r i   s h u n i   k o ‘ r s a t a d i k i  

( V . G . P e t r o v ,   M . F . G n e z d i l o v ,   M . F . F e o f a n o v ,   A . P . F e d c h e n k o   va 

b o s h q a la r ) ,  aqli  z a if  o ‘q u v c h ila r d a   n u t q n i n g   g r a m m a t i k   t o m o n d a n  

sh a k lla n m a g a n lig i  kuzatiladi.  Bu  g r a m m a t i k   u m u m l a s h m a l a r n i   t a l a b  

qiluvchi  k o ‘p!ab  to pshiriqlarni  b a ja r is h d a g i  qiyinchil ik la rd a   k u z a tila d i. 

G a p l a r n i n g   s i n t a k t i k   t u z i l i s h l a r i ,   s o ‘z  y a s a l i s h d a g i   v a   s o ‘z 

o 'z g a rtiris h d a g i  m orfologik  s h a k l l a r n i n g   t o ‘liq  riv o jla n m a g a n lig i  h a m  

b u n in g   sabablari  hisoblanadi.

Kelishiklami  q o lla s h d a  ham   b u zilish la r kelib chiqadi.  O tla r n in g  bosh 

va  tu s h u m   kelishiklari  nisbatan  y ax sh iro q   shakllangan  b o ‘ladi.  E n g   k o ‘p 

x a to la r   q a ra tq ic h   va  chiqish  k e lis h ik la r   k o n stru k siy a la rid a   u c h ra y d i. 

Q aratq ich   kelishigi  k o 'p ro q   bosh  kelishik  bilan  alm ashtiriladi.

Aqli  z a i f   bolalarda  kelishiklam i  o ld   k o ‘m a k c h ila r   b ila n   n o t o ‘g ‘ri 

q o l l a s h ,   s h u   k o n s t r u k s i y a l a r n i   o l d   k o ‘m a k c h i l a r   b i l a n   n o t o ‘g ‘ri 

tushunishga  qaraganda  k o ‘proq  kuzatiladi.  Impressiv  n u t q d a   o r q a ,  oldi, 

yonida,  ustida,  tagida  old  k o 'm a k c h ila r n in g   0‘rnini  a lm a s h tirib   q o 'lla s h  

kuzatiladi.  Ekspressiv nutqda -ga,  - d a n   ko'm akchilarini t u s h irib  qoldirish, 

s h u n i n g d e k ,  ustida,  y o n id a ,  o l d i d a ,   o r q a s id a ,  o ‘r ta s id a ,  o r q a l i   o ld  

k o ‘m akchilarining  y o ‘qligi  kuzatiladi.

Ravish  va  otdan  hosil  boMgan  birik m ad ag i  buzilishlar,  o t  va  s o n n in g  

n o t o ‘g ‘ri  birikishi  kuzatiladi.

Bolalar  otn in g   qaratqich  kelishigidagi,  k o ‘p!ikdagi  shaklini  n o t o ‘g ‘ri 

q o l l a y d i l a r .   B a ’zi  b ir   h o l l a r d a   q a r a t q i c h   kelishigi  q o ‘s h i m c h a l a r i  

a lm a s h tirib   yuboriladi.  Sifatga  o id   s o ‘z la rn in g   o tla r   b ila n   s o d d a   va 

kelishikda  moslashuviga  do ir  b o ‘lg an   topshiriqlarni  bajarishda  xatolarga 

y o ‘l  q o ‘yiladi.

T o M iq   s h a k l d a g i   s i f a t l a r i n i   q i s q a   s h a k l d a g i   s i f a t l a r   b i l a n  

almashtirishdagi  xatolar  ham   o ‘ziga  xos  to m o n la rg a   ega.

Aqli zaifbolalarda so‘z yasalishi  funksiyasi, so ‘z o ‘zgarishiga qarag an d a 

k a m r o q   s h a k l l a n g a n ,   d e b   h i s o b l a n a d i .   S o ‘z  y a s a l i s h i n i n g   k a m  

shakllanganligi o td a n  yasaluvchi sifa tla r hosil  b o ‘lishidagi q iyinchiliklarda 

k o ‘rinadi  (tosh-toshli).

Q uyi  sinflardagi  aqli  z a if  o ‘q u v c h i l a r   u c h u n   s o d d a   yig‘iq  g a p l a r  

xarakterli  b o ‘lib  hisoblanadi.  T a rk ib id a   toMdiruvchi,  b a ’z a n   o ‘rin  holi 

ishtirok etgan  sodda yoyiq gaplar h a m   ishlatiladi  (Qiz gul  uzyapti;  Bolalar 

m aktabga  boryaptilar).

Bolalarning  mustaqil  nutqida  e g a   yoki  kesim ,  yoki  ega  b ila n   kesim

---

tu s h irib   qoldirilgan  g a p la r t e z - t e z   uchrab turadi  M asalan,  rasm ga  qarab 

hikoya tuzish:  "Bola baliq tu ty a p ti.  Tashladi. Yugurdi.  Q ayiqda suzyapti".

A q l i   z a i f   b o l a l a r d a   s o ‘z n i n g   m o r f o l o g i k   t a r k i b i   v a   g a p d a g i  

s o ‘z l a r n i n g   s i n t a k t i k   a l o q a s i   h a q i d a g i   t a s a v v u r l a r ,   m o r f o l o g i k  

u m u m l a s h m a l a r   j u d a   h a m   k a m b a g ‘al.  N u tq n in g   le k s ik - g r a m m a tik  

q u r i l i s h i n i n g   r iv o jla n m a g a n lig i,  ayniqsa  bogManishli  n u t q d a   yaqqol 

n a m o y o n   boMadi.

Aqli  z a if  o 'q u v c h il a r d a   b o g ’la n ish li  n u tq n in g   buzilishi

K o ‘p g in a   m ualliflarning  ishlarida  aqli  zaif  b o lalard a  bogManishli 

n u t q n i n g   sekinlashgan  h o l d a   rivojlanishi  va  o ‘ziga  xos  sifatlari  bilan 

x arakterlanishi  keltiriladi.  U l a r   uzoq  vaqt  situativ  n u tq d a   va  savol-javob 

b o sq ic h id a   t o ‘xtalib  qoladi.  Bu  bolalarda  mustaqil  fikr  bayon  qilishga 

o ‘t i s h   j u d a   q i y i n   h i s o b l a n a d i .   K o ‘p c h i l i k   h o l l a r d a   y o r d a m c h i  

m a k t a b l a r n i n g   yuqori  s in f la r ig a c h a   c h o ‘ziladi.  M ustaqil  fikr  b a y o n  

q ilis h n in g   hosil  boMishi  j a r a y o n i d a   aqli  zaif  o ‘quv ch ilar  kattalarn in g  

y o rd a m ig a   m uhtoj  b o ‘ladilar.  Aytib  kokmak  berish  yoki  savol  tarzida 

berish zaruriyati seziladi. A yniqsa,  bu bolalar uchun  kontekstli  n u tq  shakli 

qiy in  hisoblanadi.  Situativ n u t q ,  y a ’ni  k o ‘rgazmalilikka,  aniq situatsiyaga 

(h o latg a)  ta yangan  nutq  n isb a ta n   yengilroq  amalga  oshiriladi.

M u s t a q i l   n u t q n i n g   r i v o j l a n m a y   q o l i s h i d a   d i a l o g n i n g   t o ‘liq 

s h a k l l a n m a g a n l i g i   m u h i m   ro l  o ‘y n ay d i.  M a ’lu m k i,  d ia lo g ik   n u tq  

m o n o lo g ik   n u tq d a n   old in  shakllanadi  va  uning  rivojlanishini  tayyorlab 

b eradi.  Aqli  zaif bolalar  k o ‘p i n c h a   biror-bir voqeaning  m a z m u n in i  aniq 

b a y o n   q i l i s h n i n g   z a r u r i y a t i n i   t u s h u n i b   y e t m a y d i l a r ,   y a ’ni  u l a r  

s u h b a td o sh ig a   (suhbat  m a z m u n i g a   ko‘ra)  moslasha  olmaydilar.

M ustaqil  fikr  b ay o n   q ilish lar  uzuq-yuluq  b o ‘ladi.  Hikoya  qilishda 

m a n tiq iy   tartib,  qism lar  orasidagi  aloqa  buziladi.  Bog'lanishli  m a tn la r 

k o ‘p i n c h a   fragm entlardan  iborat  b o ‘ladi,  yagona  bir  butunlikni  tashkil 

q ilm ay d i  va  bayon  qilishning  qisqaligi  bilan  xarakterlanadi.  Aqli  zaif 

b olalarda  b o g ‘lanishli  n u tq n in g  shakllanishidagi ortda qolish sabablaridan 

biri  u la rn in g  nutqiy aktivligi j u d a  z aif va tezda holdan toyishi  hisoblanadi. 

M o n o lig ik   nutq  ja ray o n id a  hikoyani  konkretlashtirish  va  rivojlantirish 

b o la n in g   o ‘zi  to m o n id a n   a m a ig a   oshiriladi.  Ba’zi  bir  hollarda,  xususan, 

b olalarda  hikoyalash  mavzusiga qiziqish uyg'onganda,  mustaqil  fikr bayon 

qilish  xarakteri  h a m   o ‘zgaradi:  hikoya  m azm uni  kengayadi,  gaplardagi 

so ‘z l a r   soni  h a m   ortadi.  S h u n d a y   qilib,  mustaqil  fikr  bayon  qilishda 

m otivatsiya  (sabab-sharoit)  k a tta   rol  o ‘ynaydi.

Aqli  z a i f   bolalarda  bogManishli  fikr  bayon  qilishning  o lziga  xosligi 

to p s h iriq n in g   x arakteridan,  m ustaqil  fikr bayon  shaklidan  kelib  chiqadi. 

M ustaqil  hikoya  qilishga  q a ra g a n d a ,  aqli  zaif  bolalarda,  qayta  so ‘zlab 

berish  yengil  am alga  oshiriladi.  Lekin  ularning  qayta  so ‘zlab  berishlari 

h a m  q a t o r  o ‘ziga xosliklarga ega.  Masalan,  ular matnning k o ‘pgina  m uhim

---

qismlarini tushirib qoldiradilar,  m a z m u n n i  s o d d alash tirib  bayon qiladilar, 

vaqt,  m akon, s abab-oqibat  munosabatlarida tu sh u n m o v c h ilik la r n a m o y o n  

b o l a d i .   K o 'p in c h a   ular  m a tn d a  boMmagan  v o q e a -h o d is a la rn i,  d e ta lla m i 

q o ‘shib  yuboradilar.

M u s ta q il  n u tq n in g   s h a k lla n is h i  va  le k s ik - g r a m m a tik   q u rilish n in g  

b u zilish larin i  t o ‘g ‘r ila s h   b o 'y ic h a   lo g o p e d ik   is h la r n in g   o 'z ig a   x o slig i

L ek sik a n in g   riv o jla n tirilis h id a   lo g o p e d ik  

ish la rn in g  

o 'z ig a   x o slig i

L o g o p e d ik -k o rre k s io n   ( to 'g 'rila s h )  t a ’sir  q iiish   j a r a y o n id a   lu g 'a t 

boyligini  oshirish,  s o ‘z  m a ’nosini  aniqlash,  S e m a n tik   m a y d o n   va  leksik 

tizimni shakllantirish b o ‘yicha ish olib boriladi.  Sifatlar,  fe’IIar va predikativ 

lu g‘at  alohida  e ’tiborga  m olik  b o ‘ladi.

Y o rd a m c h i  m a k ta b la r n in g   quyi  s in fla rd a   o l i b   b o riia d ig a n   ishlar 

o 'y in la rd a n   foydalanilgan  holda,  k o ‘p ro q   is te ’m o l  qilinadigan  fe’IIar 

hisobiga  lug‘atni  boyitish  bilan  boshlanadi  ( " K im   q a n d a y   ovoz  beradi", 

"Kim   q an d ay   ovqatlanadi"  va  hokazo).

S ifa tla rn i  e g a lla s h   r a n g ,  s h a k l,  h a j m n i   a n g l a t u v c h i   s o ‘z l a r d a n  

boshlanadi.  Keyinchalik  balandlik,  qalinlik,  u z u n lik ,  kenglik,  og‘irlik  va 

m azan i  anglatuvchi  o ‘zlashtirish  dav o m   ettiriladi.

Keyinroq  o tla rd a n   yasalgan  sifatlarni  o ‘rg a n ish   ustida  ishlar  olib 

boriladi.  Shuningdek,  s e m a n tik   jih a td a n   m u r a k k a b   b o ‘lgan  so‘z!ar  — 

sifatlar o'zlashtiriladi  (m asalan,  insoniy  fazilatlarni  anglatuvchi  sifatlar).

Predikativ  lug‘atni  rivojlantirish  bilan  bir  v a q td a   nominativ  lug‘atni 

boyitish  b o ‘yicha  ishlar dav o m  ettiriladi.  U m um lashtiruvchi  xarakteiga  ega 

b o l g a n   so‘zlami  o ‘zlashtirish  alohida  aham iyatga  ega.  U la r  bolalaming 

analitik-sintetik  va  umumlashtirish  operatsiyalarining  rivojlanishiga  ijobiy 

ta ’sir etadi.

Lug‘atni  boyitish  olm o sh lar,  son,  ravish  va  b o s h q a   s o ‘z  turkum lari 

hisobiga  ham   amalga  oshiriladi.

Aqli  zaif bolalarning  lu g ‘atini  boyitishda  s i n o n i m   s o ‘zlarni  aniqlab 

o'rg an ish   ham   tavsiya  etiladi.

Y o r d a m c h i  m a k t a b l a r d a   s o lz  m a ’n o l a r i n i   a n i q l a s h   u s tid a   o lib  

boriiadigan  ish,  atrofdagi  p re d m e t  va  hodisalar haqidagi  ta s a w u r l a r  bilan 

uzviy bog'liq.  P red m etlarn i  tasniflash  (turlarga ajratish)  n u tq d a n  tashqari 

b o l g a n   (nutqiy b o ‘lm ag an )  reja asosida ( m a s a la n ,  rasm larn i  ikki guruhga 

b o ‘lib  ajratish),  s h u n in g d e k ,  n u tq d a n   foydalanilgan  h o ld a   olib  boriladi. 

Masalan,  ko‘rsatilgan b a rc h a  predm etlarni bir n o m  bilan aytish.  Bolalami 

tu rli  toifadagi  p r e d m e tla r n i  o ‘rganishi  va  o ‘z la s h tiris h la rig a   y o r d a m  

beradigan  y ozm a  m a ’lu m o tla r  va  rasm lar  tavsiya  etiladi.

S o ‘z  m a ’nosi  u s tid a ,  u n in g   an iq   m a ’n o s i d a n   a sta -se k in lik   b ilan  

g ra m m a tik  m a ’nosiga o ‘tish va uni o ‘zlashtirishga a lo h id a  o ‘rin ajratiladi.

---

N u tq n in g   g r a m m a tik   q u rilish id a g i  b u z ilis h la rn i  t o ‘g ‘r ila s h   b o 'y ic h a  

lo g o p e d ik   ish la rn in g   o ‘z ig a   x o s   to m o n la ri

Aqli  z a if  o 'q u v c h ila rd a   nutqning g r a m m a tik   qurilishini  rivojlantirish 

jarayonida  n u tq iy   n u q so n   strukturasini,  s e m a n tik  jih atd an   yaqin  boMgan 

shakllar  differensiatsiyasining  qiyinchiliklarini  e ’tiborga  olish  zarur.

Y o rd a m c h i  m ak tab lard a  nutqning  g r a m m a tik   shakllanishi  b o ‘yicha 

o nto g en etik   tam o y illa rd a n   foydalanish  katta  ahamiyatga  ega.  N o rm a l 

b olalar  m a k ta b g a c h a   b o ‘lgan  davrda  o ‘rganadigan  k o ‘pgina  g ra m m a tik  

shakllam i,  aqli  z a i f  bolalar  quyi  sinflarda  h a m   o ‘zlashtirmay  qoladilar. 

G r a m m a t i k   s h a k l l a r   ustidagi  ishlar  k o n k r e t l i l i k d a n   o b s tra k tlilik k a  

(m avhum lilikka),  sem an tik  jihatdan  sodda  b o l g a n   so ‘zlardan  m urakkab 

s o ‘zlarga  o ‘tish  sifatidan  amalga  oshiriladi.

Kelishiklar  u stid a   olib  boriladigan  log o p ed ik   ishlar:  birlikdagi  va 

k o ‘plikdagi  b o s h   kelishikni,  tushum   q a ra tq ic h ,  j o ‘nalish,  o ‘rin  payt  va 

chiqish  kelishigining  k o ‘plik  shakli  konstruksiyalarini  differensiatsiyalash 

tavsiya  etiladi.

F e ’lga  o id   s o ‘zlarning  o ‘zgarishi  funksiyasining  rivojlanishi,  dastlab 

hozirgi  z a m o n d a   keyinroq  o ‘tgan  z a m o n d a   (son,  shaxs,  o ‘zgarishlar)  va 

nihoyat,  z a m o n   shakli  jih atd an   m urakkabroq  b o ‘lgan  kelasi  z a m o n d a  

o ‘tkaziladi.

S o ‘z  yasalishini  shakllantirish  bo 'y ich a  olib  boriladigan  ishlar,  aqli 

z a if   o 'q u v c h i l a r d a   u z o q   d a v o m   e ta d ig a n ,  qiy in  kechadigan  ja ra y o n  

hisoblanadi.  U n i  ot  s o ‘z turkum iga oid so ‘zlarning kichraytirish,  erkalash 

shakllarini  va  b o s h q a   ot  yasovchi  usullarni  o ‘rganishdan  boshlash  lozim. 

Keyinchalik otlardan sifat  yasalishi  va qarindosh b o ‘lgan so‘zlami o ‘rganish 

b o ‘yicha  ishlar  olib  boriladi.

G a p   qurilishini  shakllantirishda  asosiy  e ’tib o r  nutqiy  bayon  qilishni 

o ‘z ichiga olgan s e m a n tik   munosabatlarni  o ‘rganishga qaratiladi.  Dastlab 

gap oddiy m u n o sa b a tla r hisobiga kengayadi  (qiz gul  uzyapti),  keyin  lokativ 

(bolalar  m a k ta b g a   ketyapti),  keyinchnlik  esa  —  atributiv  (bu  o n a m n in g  

sumkasi,  o n a m   qizil  sum ka  olib  yuradi).

G a p   b o ‘yicha  olib  boriladigan  quyidagi  ishlar  tartibi  tavsiya  etiladi: 

a w a l o   sodda  yig‘iq,  sodda  yoyiq  va  nihoyat  q o ‘shm a  gaplar.  Mustaqil 

n utq  ustida  olib  boriladigan  ishlar,  dastlab  dialogik  material,  situativ 

n utq,  keyinroq  esa  —  m onologik  nutq  ustida  olib  boriladi.

M ustaqil  n u tq n i  rivojlantirish  jarayonida  asosiy  e ’tibor  b o g ‘lanishni 

bayon  qilishni  rejalashtirishga  qaratiladi.  M ustaqil  nutqni  g ram m atik  

jihozlash  ustida  h a m   ish  olib  borish  zarur.  M ustaqil  m atn  ustida  ish  olib 

boriladigan  ishlar^a quyidagi  tavsiyalar beriladi: qisqa illustratsiyali  matnni 

qayta so ‘zlash,  k o ‘rgazmalikka tayangan  holda  uzun  m atnni qayta so ‘zlab 

berish,  sujetli  ra sm la r turkumi asosida qisqa himoyalash va berilgan  mavzu 

a s o s id a   m u s t a q i l   s o ‘zlash.  Aqli  z a if   b o l a l a r d a   b o g ‘lanishli  n u tq n i

---

rivojlantirish  analiz,  sintez,  qiyoslash,  u m u m la s h tiris h   va  ayniqsa,  ichki 

rejalashtirishni  qayta  ishlash  bilan  uzviy  bogMangan  b o ‘iishi  kerak.

M ustaqil  b a y o n   q ilish n in g   h a r   bir  h a ra k a t  (o p e ra tsiy a si)  dastlab 

m ustaqil  odd iy  to p sh iriq lar asosida s hakllanadi va a s ta -s e k in   bog‘lanishli 

m a t n   bu n y o d   b o ‘lishida  bir  b u tu n  j a ray o n g a  aylanadi.

Y o zm a  n u tq   b u z ilis h la rin in g   o 'z ig a   x o slig i  v a   a q ii  z a i f  o 'q u v c h ila r d a  

u la rn i  m e ’y o rg a   k e ltiris h

Aqli  zaif boialarda  o 'q is h  jarayonini  egailash  sekinlik  bilan  boradi  va 

m a ’lu m   o ‘ziga  xos  qiyinchiliklar  bilan  xarak terlan ad i  ( M . F .   Gnezdilov, 

V .G .  Petrova).  N o rm a d a g i  singari  o ‘qishni  egailash  ja ra y o n id a   aqli  zaif 

b o l a l a r   o ‘s h a   b o s q i c h l a r d a n   o ' t a d i l a r .   L e k i n   G . Y a . T r o s h i n n i n g  

m a ’lumotlariga k o ‘ra bu bolalar o 'q ish  pog‘ona!arini  n o rm a l o ‘quvchilarga 

q ara g a n d a   3  m arta  u z o q ro q   vaqt  ichida  egallaydilar.  Aqli  z a if boialarda 

o ‘qish  jaray o n in in g   h a r   b ir   bosqichi  m a ’lu m   b ir   qiyinchiliklari  bilan 

xarakterlanadi.  Xususan,  o ‘rganilgan  h arf aqli  z a if 1 - s i n f o ‘quvchisi  uchun 

b a rib ir  q iyinchiliklar  tu g 'd ira v e ra d i.  Bu  u n in g   f o n e m a t i k   idrokining 

rivojlanmaganligi,  k o ‘rish  analizi  va  sintezining  shakllanm aganligi  bilan 

b o g iiq .

Aqli  z a i f   bolalar  u c h u n   to vushlarni  bo*g‘in  h o lig a   keltirish  ju d a 

m u ra k k a b   masala  b o ‘lib  hisoblanadi.  F o n e m a tik   a n a liz   vazifasi  aqli  zaif 

o ‘quvchiIar  ongida  katta  qiyinchiliklar  bilan  s h a k lla n a d i,  ular  uchun 

b o ‘g ‘in  haqidagi  u m u m iy lash g an   t a s a w u r   h a m   m u r a k k a b   hisoblanadi.

S o 'zla m i o ‘qish jaray o n id a,  idrok qilishning difTerensiyalashmaganligi 

o q ib atid a  aqli  zaif bolalar  u ch u n   s o ‘zlardagi  asosiy  "hal  qiluvchi"  harflar 

y o ‘q  d em ak .  Aqli  z a if boialarda  t o v u s h - b o ‘g ‘inni  s in te z   qilish  qobiliyati 

k o ‘p i n c h a   past  b o l a d i ,   o ‘q ilg a n   s o ‘z n i  t u s h u n i s h   va  t a n i b   qolish 

sekinlashadi.

M a tn   va  gaplam i  o ‘qish  b u n d a n   h a m   k o ‘p r o q   q iyinchiliklar  keltirib 

chiqaradi.

Aqli  z a if  b oialarda  o ‘qish  ja ra y o n id a   m a z m u n g a   tu s h u n ib   yetish 

q a n d a y   rol  o ‘ynaydi,  d egan  savol  b o 'y ic h a  turli  fikrlar  m avjud.  Masalan, 

G .Y a.  Troshin,  aqli  z a if boialarda  norm al  b olalarga  q a r a g a n d a   s o ‘zlarni 

tah m in iy  o ‘qish k o ‘proq  kuzatiladi,  d eb  e ’tiro f e ta d i.  M .F .  Gnezdilovning 

fikricha  esa  aqli  z a if b oialarda  o ‘qish ja ra y o n id a   t u s h in ib   yetish ju d a   zaif 

n a m o y o n   b o la d i.

Ikkaia  m uallif  h a m   n orm adagiga  nisbatan,  o ‘q ish   ja ra y o n id a   y o ‘l 

q o ‘yiladigan  xatolar  k o ‘pligini  e ’t i r o f  etadilar.

1

- 2 - s i n f   o ‘quvchilarining  aqli  z a if  o ‘q uvchilari  o ra sid a   k o ‘pchilik 

b o la la r ,  o ‘qish  j a r a y o n i d a   t a k r o r l a n a v e r a d i g a n   x a t o l a r g a   moyilligi 

kuzatiladi.  R.I.  Lalayeva,  K.  A verino-Jakke  m a ’lu m o tla rig a   k o ‘ra,  aqli 

z a i f   i - s i n f  o ‘quvchilarining  6 5 —70%   ida  disleksiya  aniq lan ad i.

Aqli  z a i f   o ‘quvchilardagi  disleksiya  s i m p to m a tik a s i  o ‘z in in g   turli

---

koTinishlari  bilan,o'qishdagi  xatolar turg'unligi  bilan  xarakterlanadi.  Bu 

bolalarda  o ‘qishdagi  xatolarni  quyidagi  k o ‘rinishlarda  keltirish  m um kin: 

1)  h a rfla m i  o ‘zlashtirmaslik;  2)  harflab  o ‘qish;  3)  so‘zning  tovush  va 

b o ‘g ‘in  stru k tu rasin i  buzish;  4)  o kqilganni  tushunishdagi  buzilishlar;  5) 

o ‘qish j a ra y o n id a g i  agram atizm lar  (g ra m m a tik   savodsizlik).

Aqli z a if bolalarda harflami o ‘zlashtira olmaslik turli darajada n am oyon 

b o l a d i :   b i r   n e c h a   h a rflard an   2 0 - 2 5   h a r f g a c h a   o ‘z lash tira  o lm aslik  

aniqlanadi.  Keyingi holatda faqatgina unli tovushlarni anglatuvchi