M. Y. Ayupova

{a,o,o') 

va  c h o ‘ziq  u n d o s h la r   (

sh,s,x

)  o ‘zlashtiriladi.

B a’zi  b ir  h o lla rd a  hanflar u m u m a n   aytib berila olinm aydi,  y ana  b a ’zi 

birlarida esa boshqalari bilan almashtiriladi.  K o ‘proq almashtiriladiganlari 

quyidagilar: 

d -l,  x - k , j-z ,  g-t,  g-x, j-sh ,  d-t,  r-l.

A lm ashtirilib  yuboriladigan 

g - k ,j- z ,  d-t,  r-l

 kabi  tovushlarni  fonetik 

jihatdan  o ‘xshash  boMganliklari  bilan  tu sh u n tirish   m u m k in . 

G-t

, 

t-g,  k -l 

kabi  alm ashtirishlarni  esa  grafik  belgilariga  k o ‘ra  o ‘xshash  b o ‘lganliklari 

bilan  tu s h u n tiris h   m um kin. 

D-l,  h-k

  larning  almashtirilishi  sabab  b o ‘lib, 

bir  ne c h a   belgilarning  o ‘xshashligi  hisoblanadi. 

D

  va 

L

  harflari  nafaqat 

grafik ji h a t d a n ,  balki,  artikulatsiyasiga  k o ‘ra  h a m   o ‘xshash  tovushlardir. 

Grafik  j i h a t d a n   o ‘xshash  b o l g a n   A' va 

K

  tovushlari  o ‘zining  ohangi  va 

grafik  artikulatsiyasi  bilan  o ‘xshashdir.

Y o rd a m c h i  m ak ta b la m in g   1-sinflarida  o ‘qishdagi  buzilishlar  bilan 

51%,  2 -sin fd a   esa  6,6%   o ‘quvchi  aniqlanadi.

H arflab  o 'q is h n i n g   turli  variantlari  aniq lan ad i.  Ba’zi  bir  hollarda 

bolalar b o ‘g ‘inlab o ‘qiy olmaydi  va  harflami b irm a -b ir aytadi.  Bolalarning 

bir qismi  harflab o ‘qilgan  m atn va gaplarning m a z m u n in i tu shunib yetadi, 

bosh q alarid a  esa  harflab  o ‘qilganni  tushunm asligi  aniqlanadi.

1

- s i n f   o ‘q u v c h ila ri  o rasida  o ‘qishdagi  buzilish larg a  ega  b o ‘lgan 

o ‘q u v c h ila rn in g   49%   ida  harflab  o 'q ish   kuzatiladi,  2-sinfda  esa  26% 

bolalarda  harflab   o ‘qish  aniqlanadi.  S h u n in g d ek ,  xarakteriga  k o ‘ra  turli 

b o ‘lgan  t o v u s h - b o ‘g ‘in  strukturasidagi  k o ‘plab  buzilishlar  aniqlanadi.

1 -s in fd a   s o ‘z la rn i  b u zib   o ‘qish  38%   o ‘q u v c h id a ,  2 -s in fd a   10% 

o ‘q uvchida  aniqlandi.

Y o r d a m c h i  m a k ta b la m in g   quyi  sinflarida  m atnlarni  tez  va  ravon 

(so'z larni  b u tu n lig ic h a   yoki  b o ‘g ‘inlarga  boMib)  o'qiydigan  o kquvchilar 

bor,  lekin u l a r o ‘qilganni yaxshi  tushunm aydilar, s o kzlami t o lg ‘ri  o ‘qigach, 

shunga  taalluqli  rasm lar bilan  solishtira  olm aydilar.  M atnni  0‘qigach  esa 

berilgan  savollarga javob  berishda  qiynaladilar.

M a t n d a g i   g a p l a r n i ,   s o ‘z l a r n i   t u s h u n i s h d a g i   q i y i n c h i l i k l a r  

o ‘q is h d a g i  b u z i l i s h g a   ega  boMgan  b i r i n c h i   s i n f   b o la la r in in g   17%ida 

a n i q l a n a d i .   D islek siy asi  b o 'l g a n   2 -s in fd a g i  6 0 %   b o l a l a r  o ‘q i!g a n n in g  

m a z m u n i n i   t u s h u n i s h g a   q iy n a la d ila r.  2 - s in f d a   o ‘q ila y o tg a n   m a t n n i  

t u s h u n i s h d a g i   b u z i l i s h l a r   m iq d o ri  k e s k in   o r t a d i ,  c h u n k i   k o ‘p c h ilik  

b o la la r ,  o ‘q i s h n i n g   2 -y ilid a  m a tn n i  o 'q i s h g a   g o lyo  "texnik j i h a t d a n ’’

---

t a y y o r l a n g a n   b o l a d i .   B o la la r  u m u m i y   s o n i n i n g   o r t i s h i   b ilan   birga, 

o 'q i l a y o t g a n   m a t n n i   tu s h u n i s h d a g i   b u z i l i s h l a r   b i l a n   q i y n a la y o tg a n  

b o l a l a r   so n i  h a m   o rta d i.

0

‘q i s h n i n g   s i n t e t i k   u s u lla r i  b o s q i c h i d a ,   a y n i q s a ,   y o r d a m c h i  

m aktablarning  3-sinfidan  boshlab,  aqli  z a if o 'q u v c h i l a r d a   agram atizm lar 

kuzatila  boshlaydi.  U la r  s o ‘zlar  m orfologik  s tr u k tu r a s in in g   buzilishida, 

q o ‘shim chalarda  va  shu  q o ‘sh im c h a la m i  o ‘qish  ja ra y o n id a g i  tu shunib 

yetishda  n am o y o n   b o l a d i .

Aqli  zaif  o ‘quvchilarda  diskleksiyaning  turli  k o ‘rinishlari  -   optik, 

fo n e m a tik ,  sem antik,  agram atik  ko'rinishlari  k uzatiladi.

Aqli z a i f o ‘quvchilarda disleksiya asosan birinchi-ikkiiichi sinflar bilan 

m u r a k k a b   k o ‘rinishlar  n a m o y o n   b o l a d i k i ,   b u l a r   k o 'p l a b   funksional 

s i s t e m a l a r n i n g   global  r iv o jla n m a g a n lig i,  i d r o k   q i l i s h   f a o liy a tin in g  

rivojlanmaganligi  bilan  b o g liq .

Aqli  z a if   b o la la rd a   y o z m a   n u tq n in g   b u z ilis h la r i

M.Ye.  Xvatsev,  D.I.  Orlova va V.V.  V o ro n k o v a la m in g   m a ’lumotlariga 

k o ‘ra,  aqlan  normal  rivojlangan bolalarga  nisbatan aqli  z a i f  o'q uvchilarda 

yozu v n in g   buzilishi  ko‘proq  qayd  qilinadi.

A q li  z a i f   o 'q u v c h i l a r d a   d i s g r a f i y a n i n g   ( g r a f i k a n i n g   b u z ilis h i) 

s i m p t o m a t i k a s i ,   y o z u v d a g i   t u r l i   x a t o l a r   s o n i n i n g   k o 'p l i g i   b ila n  

xarakterlanadi  (V.V.Voronkova,  D .I.O rlo v a   va  b o sh q a la r).

U l a r   bolalarda  disgrafiya,  keng  ta rq alg an   o rfo g ra fik   x a to la r  bilan 

birgalikda kuzatiladi.  Bu  til  qonuniyatlarini  yuqori  d a ra ja d a   o'zlashtirish, 

k o ‘plab  qoidalardan  foydalanish  zaruriyatini  ta la b   etadi.

N u t q   rivojlanishidagi  b u z ilish la r,  bir  t o m o n d a n ,   y o z m a   n u tq n i 

egallashdagi qiyinchiliklar bilan, boshqa t o m o n d a n ,  orfografik qoidalardan 

foydalanishdagi  qiyinchiliklar  bilan  birga  kuzatiladi.

Aqli  z a if  o ‘quvchilarda  disgrafiya  k o ‘p ro q   m u r a k k a b   k o ‘rinishda 

kuzatiladi.

Aqli  z a if bolalarda  disgrafiya  s im p to m a tik a s in in g   k e n g   tarqalganiligi 

va  o ‘ziga  xosligi,  idrok  qilish  faoliyatining  rivojlanm aganligi,  o g ‘zaki 

n u t q n i n g   buzilishi,  til  u m u m la s h m a la rin in g   s h a k lla n m a g a n lig i,  n u tq - 

eshitish,  k o ‘rish  analizatorlari  faoliyatining  b u zilish lari  bilan  bogMiq. 

S h u n in g d e k ,  yozuv  harakat  strukturasining  buzilishlari  h a m   o ‘z  aksini 

topadi.

Aqli  z a if bolalarda  analitik-sintetik  faoliyatining  buzilishi  s o ‘zning 

m orfologik strukturasini,  tovush va gap   strukturasini  a n a liz   qilishda  ham  

n a m o y o n   b o ‘ladi.  S o ‘zning  to v u s h -b o ‘g ‘in  strukturasi  haqidagi  noaniq 

t a s a w u r l a r   k o ‘plab  harflar  tushib  qolishiga,  o ‘rn in in g   alm ashuviga  olib 

keladi.  S o ‘z n in g   m orfologik  stru k tu ra si  h a q i d a   a n i q   tasavvurga  ega 

b o l m a s l i k   k o ‘plab  ag ra m a tiz m lar,  sufiks  va  q o ‘s h i m c h a l a r ,   ayniqsa, 

m ustaqil  yozuvda xatolai^a y o ‘l  q o ‘yishga z a m in  y aratadi.  G a p  strukturasi

---

a n a liz in in g   b u z ilish i,  s o 'z la r n in g   tushirib  qoldirishda,  q o ‘shib  yozib 

y u b o rish d a   k o ‘rinadi.  K o ‘plab  xatolarga  y o ‘l  q o ‘yilishi  sh u   aqli  z a if 

bolalarning  n u t q   tovushlari  talaffuzidagi  nuqsonlari  bilan  b o g ‘liq.

Y o rd a m c h i  m a k ta b d a   y o z m a   n u tq n in g   b u z ilish la rin i  t o ‘g ‘r ila s h   b o ‘y ic h a  

lo g o p e d ik   is h la rn in g   o ‘z ig a   x o s   to m o n la ri

Aqli  z a i f  o ‘quvchilarda  y o z m a   nutqdagi  buzilishlarni  b a rta ra f etishda 

oliy  n e r v   f a o l i y a t i n i n g   o ‘ziga  xos  t o m o n l a r i n i ,   aqli  z a i f   b o l a l a r n i  

psix opatologik  o ‘ziga  xosliklarini  h a m   hisobga  olish  zarur.

S h u   m u n o s a b a t   b i l a n   y o r d a m c h i   m a k t a b d a   o kq is h   va  y o z u v  

b u zilish la rin i  k orreksiyalash  ( t o ‘g ‘rilash),  idrok  qilish  fao liy atin in g , 

qiyoslashning,  analiz  va  sintezning  rivojlanishi  bilan  uzviy  b o g ‘langan 

b o ‘lishi  k e ra k .  M a s a la n ,  fo n etik   j i h a t d a n   yaqin  boMgan  to v u s h la m i 

qiyoslashdan  keng foydalaniladi  (akustik, artikulator -  akustik, disgrafiya, 

f o n em atik   disleksiya),  shuningdek,  gap  qurilishining  analizi,  s o ‘zning 

tovush  b o lg ‘in  strukturasining  analizi  va  k o ‘rish  analizi  —  sin tezid an  

h am   k en g   foydalaniladi.

Y o r d a m c h i  m a k ta b d a  y o z m a  nutq buzilishlarini  b artaraf qilishda turli 

psixik  f u n k s i y a l a r n i ,  en g   k ic h ik   s h a k lla rid a n   b o sh lab ,  rivojlantirish 

zaruriyati tu g ‘iladi.  Xususan,  fonematik analiz va sintezning rivojlantirilishi 

unli to v u sh n i boshqalari doirasida ajratib k o ‘rsatishdan boshlanadi.  0 ‘qish 

va yozuvdagi buzilishlarni bartaraf qilish, og‘zaki  nutq buzilishlarini sistema 

sifatida  t o ‘g ‘filash  bilan  uzviy  b o g l i q   ravishda  o ‘tkaziladi.

Aqli  z a i f   o 'q u v c h ila rn in g   o'qishdagi  buzilishlari  1-sinfdayoq,  y a ’ni 

yozuv  j a r a y o n in in g   2-sinfdagi  buzilishlaridan  oldin  n a m o y o n   b o ‘ladi. 

B u n i  a q l i   z a i f   b o l a l a r d a   o ‘q is h   j a r a y o n i g a   q a r a g a n d a   k e c h r o q  

o ‘zlash tirila d ig a n   yozuv  jara y o n in in g   murakkabligi  bilan  tu sh u n tirish  

m u m k in .  S h u   sababli  y o rd am ch i  m aktabda  logopedik  ishni  o ‘qishdagi 

buzilishlarni  t o ‘g ‘ri!ashdan boshlash lozim.  B ir v a q tn in g o 'z id a  disgrafiya 

p rofilaktikasini  a m a lg a   oshirib  borish  zarur,  chunki,  disgrafiya  bilan 

dileksiya  m e x a n iz m i  k o ‘p  to m o n d a n   bir-biriga  o ‘xshash.

S h u n d a y   qilib,  y ordam chi  m aktabda  logopedik  ishlar  k o 'p la b   o kziga 

xosliklar bilan xarakterlanadi, b u la ro liy  nerv faoliyati, aqli zaif bolalarning 

psixologik  o ‘ziga  xos  to m o n la ri,  shuningdek,  bu  bolalarda  n u q so n la r 

strukturasi,  m ex an izm lari,  sim pîom atikalaridan  kelib  chiqadi.

T e k s h iris h   u c h u n   savol  v a   to p sh iriq la r:

1.  A qli z a if  o 'q u v c h ila rd a  o g ‘zaki  va yo zm a  n u tq   kam chiliklarining sabablarini 

o 'z ig a   xos  x u su s iy a tla rin i  va  p a to g n e tik   fa k to rla rin i  yoritib  bering.

2.  A qli  z a if  o 'q u v c h ila r  orasid a  qaysi  n u tq   buzilishlari  keng ro q   yoyilgan?

3.  A qli  z a if   o 'q u v c h ila rd a   n u tq n in g   fo n e tik   to m o n d a n   tu z ilish la rin i  o 'z ig a  

xos  x u s u s iy a tla rin i  y o ritib   bering.

---

4. A qli z a if o 'q u v c h ü a rd a  n a m o y o n  b o 'la d ig a n   n u tq n in g  f o n e tik  b u z ilis h la rin i 

b a rta ra f e tish   y o ‘Uarini  ay tib   bering.

5.  Aqli z a if  o 'q u v c h ila rd a  n u tq n in g   lek sik -g ram m atik  to m o n id a n  b u zilish in in g  

o ‘ziga  xos  x u su siy atlarin i  y o ritib   b erin g .

6.  A qli  z a if  o 'q u v c h ila rd a   n u tq n in g   le k s ik -g ra m m a tik   t o m o n id a n   n a m o y o n  

b o ‘lad ig an   b u z ilis h la m i  b a rta ra f etish   y o ‘llarin i  ay tib   b erin g .

7 .Y o rd a m c h i  m a k ta b   o ‘q u v c h ila rid a   u c h ra y d ig a n   y o z m a   n u tq   b u z ilis h la rin i 

o ‘ziga  xos  x u su siy atlarin i  y oritib  bering.

8.  Y o rd a m c h i  m a k ta b   o ‘q u v c h ila rid a   n a m o y o n   boM adigan  y o z m a   n u tq  

b u zilish larin i  b a rta ra f etish   y o ‘llarini  o c h ib   bering.

T a y a n c h   tu s h u n c h a la r :

1.  O leg o rfren iy a  (g rek ch a  ) -   a q li  zaiflik.  B osh  m iy a n in g   o rg a n ik   b u zilish i 

n atijasid a  bilish  fao liy atin in g   tu r g 'u n   b u z ilish i.

2.  N u t q n i n g   p r e d ik a tiv   s h a k li  -   j u m l a n i n g   f e ’l l a r ,  s i f a t  v a  b o s h q a  

p re d ik a tiv la rd a n   ib o rat  b o 'lish i.

---