20-BO B. AQLI ZAIF BOLALAR BILAN OLIB
BORILADIGAN LOGOPEDIK ISHLARNING 0 ‘ZIGA
X O S XUSUSIYATLARI
A qli z a if b o la la rd a n u tq buzilishi va u la rn i m e ’yorga keltirish
xususiyati oliy n e rv (asab ) faoliyati ham da psixik rivojlanishning o ‘ziga
xos to m o n la ri b ilan belgilanadi.
k q l i z a i f b o la la rd a bilish fa o liya tin in g o liy sh a k lla rin i y a x s h i
rivojlanmaganligi ftkrlashning yuzakiligi, nutqni sekin rivojlanishi va sifat
jihatidan o ‘ziga xosligi, xatti-harakatini s o ‘z orqali nazorat qilishni izdan
chiqishi hissiy-irodaviy sohani to ‘laqonli emasligl kuzatiladi.
D eb il d a r a ja s id a g i a q li z a if b o la la rd a n u tq riv o jla n ish in in g o ‘z ig a x o s
x u s u s iy a tla ri.
Aqli z a if bolalar uchun nutqning kech rivojlanishi xarakterlidir. Kuchli
orqada qolish nutqqacha bo ‘¡gan davrdayoq kuzatiladi. Agar go ‘daklarda
chug'urlash 4 oyligidan 8 oyligigacha me'vorida paydo b o ‘Isa, aqli z a if
bolalarda esa bu holat 12—24 oylikgacha b o ‘lgan davrda namoyon bo'ladi
(I.V . K arlin. M . S tra z u lla .)
Kassel, S hlezinger, M . Z ecm an larfik rich a, aqli z a if b o ‘lgan bolalarda
b irinchi so ‘zlar 3 y o sh d a n paydo b o la d i. I.V. K arlin va M. S trazuilaning
tad q iq o tlari shuni k o ‘rsatad ik i, bunday b o lalard a b irinchi so ‘z ia r 2,5
yoshdan 5 yoshgacha b o lg a n davrda paydo b o l a r ek an (B olalarda birinchi
s o ‘zlarning p aydo boMish m e'yori 10 oy d an 18 oyligigacha).
Aqli z a if b o la la rd a n u tq rivojining sezilarli o rtd a qolishi iboraviy
n u tq paydo boM ishida k o 'rin a d i. Bunda birinchi s o ‘z lam i bayon qilish
b ila n iboraviy ( b irik m a n i) n u tq orasidagi o ra liq v aq t h a m , n o rm a l
rivojlangan bolalarga n isb a tan uzoqroq b o ‘ladi.
Aqli z a if bolalarda n u tq in in g rivojlanishni o ‘ziga xos tom onlari ko‘plab
m u alliflar to m o n id a n psixologik aspektda o ‘rganilgan (V .Petrova, M .
P evzner, I. K arlin, M . S trazu lla, S. Borel — M e z o n n i, Shlezinger, M.
Z e e m a n va b o sh q alar).
A qli z a i f b o la la rd a n u tq n in g b u zilish i
Aqli za if bolalarda n u tq n in g buzilishi logopediya doirasida M. Xvatsev,
R .Y e. L ev in a, G .A . K a s h e , D .l. O rlo v a, M .A . S a v c h e n k o , Y e .F .
S o b o tto v ich , R .l. L alay ev a, K.K. K arlin to m o n id a n o ‘rganilgan. Bu
ta d q iq o tla r natijasiga k o ‘ra yordam chi m aktabning bo sh lan g ‘ich sinflarida
a n iq n u q so n la r 4 0 -6 0 % b o lalard a kuzatilar ekan.
' S .Y a . R u b i n s h t e y n n i n g f ik r ic h a , a q li z a i f b o l a l a r d a n u tq
rivojlanm asligining sab ab i "miya p o ‘stlog‘i fao liy atin in g zaifligi, b arch a
a n a liz a to rla rd a y a n g i d iffe re n sia l a lo q a la rn in g se k in lik b ilan ish lab
chiqilishidadir". N u tq iy eshitish analizatorlari d o irasid a differensial shartli
a lo q alarn in g asta rivojlanishi m unosabati bilan aqli z a if bola an ch a vaqt
n u tq to v u sh larin i a jra ta o lm a y d i, a tro fd a g ila r a y tg a n s o 'z la rin i a n iq
anglam aydi.
M o to rik an n n g , shu ju m la d a n , n u tq iy m o to rik a n in g rivojlanishi aqli
z a if bolalarda sekinlik b ilan k echadi. N u tq iy h a ra k a tla rn in g aniqligi ikki
to m o n la m a nazorat orqali t a ’m inlanadi. Eshitish singari kinestetik n azorat
h a m n o an iq b o 'lib rivojlanadi.
A qli z a if b o la la r n u tq in in g o ‘ziga xos x u su siy a tla rin i tah lil qilish
ja ra y o n id a 1. S.Y a. R u b ish ite y in (P six o lo g iy a u m s tv e n n o o tsta lo g o
sh k o ln ik a . -M .1 9 7 0 - S 1 0 6 .) V .G . P e tro v a u la r n in g n u tq b u zilish lari
sabablari hisoblangan k o ‘p g in a fak to rlar y ig ‘in d isin i, ajratib , aqli z a if
b o la la r n u tq in in g buzilishi va an o m al riv o jla n ish n in g asosiy sababi bilish
faoliyatining rivojlanm aganligidir, d eb e ’tir o f eta d i.
A n a litik -sin te tik fao liy at d ara ja sin in g p a say ish i n u tq to v u sh larin i
diflerensiallashtiruvchi m u rak k ab psixik (ru h iy ) fao liy a t, fo n em atik qabul
qilishning buzilishida n a m o y o n boMadi. Bilish faoliyatining buzilishi tilning
se m a n tik to m o n d a n o 'z la sh tirish d a qiy in ch ilik larg a o lib keladi. S h u n in g
u c h u n , aqli z a if b o la la r se m a n tik jih a td a n m u ra k k a b b o lg a n so ‘zlarni
(m av h u m , u m u m lash g an ) va g ram m atik sh a k lla rn i (m a sa la n , m aqsad va
sabab, ergash gapli q o ‘sh m a gaplar) qiy in ch ilik b ila n egallaydilar.
A n alitik-sintetik fao liy atn in g u m u m iy rav ish d a riv o jlan m ay qolishi
s a b a b li, til u m u m la s h m a la r in in g s h a k l l a n i s h i , t i l q o i d a l a r i n i n g
o ‘zlashtirilishi m e ’yorda rivojlangan bolalarga n isb a ta n o l a r o q , qiyinchilik
b ilan kechadi.
Atrofdagi olam haqidagi ta sa w u m in g ch eklanganligi, nutqiy aloqaning
zaifligi, qiziqishning yetilm aganligi, nutqiy m u n o sa b a tg a b o ‘lgan talabning
pasayishi aqli z a if b o la la rd a n u tq riv o jlan ish in in g sek in lash ish i bilan
ifodalanadi. Bular bilan b ir katorda ularda n u tq buzilish larig a olib keluvchi
b o sh q a fak to rlar ham sab ab boMadi, y a ’ni n u tq a p p a ra ti tuzilishdagi
k am ch ilik lar natijasida rinolaliya, m ex an ik dislaliya; b o sh m iya p o 'stlo q
osti qism ining b a ’zi b o lim la rin i zara rlan ish i o k ib a tid a y u z beradigan
o rganik d uduqlanish va dizartriya.
N u tq b u ziiish in in g u m u m iy ta v s ifi
Aqli z a if bolalarda n u tq n in g buzilishi tiz im li (siste m a li) xarakterga
ega. U lard a nutqiy faoliyat bilan b o g 'liq b a rc h a h a ra k a tla rn in g u yoki bu
d arajada shakllanm aganligi n am o y o n b o ‘la d i-k i, b u la r m o tiv atsiy an in g
zaifligi, nutqiy m u n o sab atg a b o ‘lgan ta la b n in g p a sa y ish i, n u tq faoliyatini
p ro g ram m alash tirish n in g q o ‘pol buzilishi, n u tq iy h a ra k a tla rn in g ichki
p rogram m asi, nutqiy p ro g ra m m a n in g q o ‘llan ish i, n u tq u stid an n a zo rat,
o ld in d an o ‘ylangan natijani taqqoslash o p eratsiy alarin i buzilishi kabilardir.
A qli z a if b o la la rd a n u tq iy b a y o n q ilish tu r li d a r a ja d a b u z ila d i
(m a z m u n a n , til jih a tid a n , se n so m o to r d a ra ja d a ). E n g rivojlanm aganlari
m urakkab darajaiar (m a z m u n , tilga oid) h iso b lan ad i. U la r yuqori darajada
sh a k lla n g a n ta h lil h a ra k a tla ri, sin te z , u m u m la sh m a lik n i ta la b etad i.
B unday b o la la rd a n u tq n in g se n so m o to r darajasi tu rlich a k echadi. Yuqori
sinflarga b o rib k o ‘pchilik o ‘q u v c h ilard a n u tq n in g fonetik n u q so n lari,
m o to r d a ra jalarin in g buzilishlarining y o ‘qolishi ro ‘y beradi. Shu bilan
b ir vaq td a bu b o lalard a til va sem an tik darajalarn in g rivojlanishi m e ’yorga
(n o rm a g a) y e tm a y qoladi.
A qli z a if b o lala rd a n u tq n in g buzilishi turli k o ‘rinishlarda b o ‘ladi va
u lam i tah lil e tish d a differensial yon d o sh ish n i talab etiladi. S im p to m atik a
(kasallik belgilarining yig‘indisi) va nutq buzilishining m exanizm i faqatgina
miya sistem asining um um iy rivojlanm ay qolishidagina em as, balki, nutqqa
bevosita a lc q a d o r b o ‘lgan sistem an in g lokal patologiyasi to m o n id a n
belgilanadi. Bu esa aqli z a if bolalarda n u tq buzilishlari ko'rinishini yanada
m u ra k k a b la sh tira d i. Shu sababli o lig o fren iy an in g ikki g u ru h i ajratib
k o ‘rsatiladi (G .Y e. Suxaryova, R .l. B elova-D avid): l)n u tq rivojlanm agan
o lig o fre n iy a ; 2 ) n u tq k a m c h ilik ia ri b ila n m u ra k k a b la s h g a n , a tip ik
oligofreniya.
N o rm al bolalardagi singari, aqli z a if bolalarda ham n u tq buzilishining
b a rc h a s h a k lla ri u c h ra y d i (d isla liy a , rin o la liy a , d iz a rtriy a , a la liy a ,
disleksiya, disgrafiya, d u d u q lan ish , afaziya va boshqalar). N u tq buzilishi
tizim ining stru k tu rasid a sem antik nuqson (defekt) asosiy o 'rin n i egallaydi.
Aqli z a if b o lalard a n u tq buzilishi o ‘zin in g uzoq vaqt saqlanishi bilan
x arak terlan ad i va yordam chi m ak tab larn in g yuqori sinflargacha b o ‘lgan
dav r o ralig ‘ida saqlanib, qiyinchilik b ilan b a rta ra f qilinadi.
Aqli z a if o ‘q u v c h ila r n u tq in in g fo n e tik to m o n d a n buzilishi va u la rn i
b a r t a r a f e tis h y u z a sid a n log o p ed ik ish lar
Y o rd am ch i m ak tab lard a tovush talaffuz qilishdagi n u q so n lar o ‘rta
m ak tab larg a q ara g a n d a k o 'p ro q uchraydi.
U la r aso sid a b ir em as, balki q a to r sab ab lar borki, bular: idrok qilish
fa o liy a tin in g riv o jlan m ay q o lish i, n u tq -e sh itish differensiatsiyasining
shakllanm asligi, n u tq iy m o to rik an in g buzilishi, artikulatsion ap p aratn in g
tuzilishidagi buzilishlardir.
M e ’y o rid a rivojlangan b o la lar singari, aqli z a if bolalarda ham talaffuz
qilish m u ra k k a b b o ‘lgan tovushlarda bu zilish lar k o'proq uchraydi
Do'stlaringiz bilan baham: |