M. Y. Ayupova

18-BO B.  ESH ITISHDA  KAMCHILIGI  BO‘LGAN 

BOLALAR  BILAN  OLIB  BORILADIGAN  LOGOPEDIK 

ISH N IN G   0 ‘ZIGA  XOS  XUSUSIYATLARI

L o g o p ed ik   t a ’sir  eshitishi  qism an  pasaygan  z a if  eshituvchi  b o lalar 

b ilan  o lib  b o rila d ig a n   ishda  sam arali  q o lla n is h i  m um kin.

F .F .  R a u ,  L.V.  N ey m an  va  V .l.  B eltyukovlarning ta ’riflashicha,  "zaif 

eshitish  d e b   esh itish n in g   sh u n d ay   pasayishiga  aytiladiki,  b u n d a  n u tq n i 

id ro k   q ilis h d a   q iy in c h ilik la r  tu g ‘ila d i,  b iro q   m axsus  y aratilg an   sh a rt 

sh a ro itla rd a   (o v o zn i  kuchaytirish, g ap iru v ch in in g  bevosita q u lo q q a yaqin 

kelishi,  to v u sh   kuchaytiruvchi  asboblarni  q o ‘llash  va  hokazo)  eshitishi 

y o rd a m id a   n u tq iy   m uloqotga  kirishish  m u m k in   b o ‘ladi.M|

Z a if e sh itu v c h i  bolalarni  karlard an   farqli  ravishda  z a if esh itu v ch ilar 

d eb   n o m la sh   q a b u l  qilingan  (karlar u c h u n   tovush  kuchaytirgich  asboblar 

qoMlanilsa  h a m   n u tq n i  idrok  qilish  im k o n iy ati  b o ‘lm aydi).

E sh itish n in g   yaqqol  va tu rg ‘un  pasayishi  nafaqat  nutqni  idrok  qilish, 

balki  ekspressiv  n u tq n in g   buzilishiga  (yoki  rivojlanm asligiga)  h am   olib 

keladi.  Bu  h o ld a ,  h a r  b ir  an iq   h o la td a   ekspressiv  n u tq n in g   buzilishi 

(riv o jla n m a g a n lig i)  darajasi  e sh itish n in g   pasayishi  darajasiga  (daraja 

q a n c h a lik   o g ‘ir  b o ‘lsa  sh u n c h a lik   y o m o n la s h a d i) ,  z a if  e sh itish n in g  

b o s h la n is h   v a q tig a ,  b o la   riv o jla n ish in in g   s h a rt-sh a ro itig a   (n u tq n in g  

riv o jlan ish i  v a  sa q lan ish i  b o 'y ic h a   m ax su s  c h o ralarn i  q o ‘llash  u n in g  

b irm u n c h a   yaxshi  holatini  t a ’m inlaydi)  b o g ‘liq  boMadi.

1.  P a y   Ф . Ф . ,   Н е й м а н   Л .В .,  Б е л ь т ю к о в   И .И .   И с п о л ь з о в а н и е   и  р а з в и т и е   с л у х о в о г о  

в о с п р и я т и я   у   г л у х о н е м ы х   и   т у г о у х и х   у ч а щ и х с я .  - М . ,   1 9 6 1 ,  - с . 4 6 .

---

Eshituvi  pasaygan  b o la la r  u c h u n   bevosita  e sh itish   kam chiligi  bilan 

b o g ‘liq  n u tq   k o m p o n e n tla rin in g   (tark ib iy   q ism la r)  sh ak llan m ag an lig i 

x o sd ir.  U  n u tq n in g   b a r c h a   to m o n la r in i  q a m r a b   o ia d i.  B iro q ,  z a if  

e sh itu v ch ilard a  eshituv  funksiyasi  h o lati  b ilan   bogMiq  boM m agan  nutqiy 

kam chiliklam ing shakli  h a m  kuzatiladi.  B ular d u d u q la n ish ; n u tq  tem pining 

buzilishi,  rinolaliya,  o p tik   disgrafiya  va  disleksiya,  d iz a rtriy a ,  m exanik 

dislaliya,  ovoz  buzilishi,  alaliya,  e rta   b o la la r  afaziyasi.

F o n etik o -fo n em atik   buzilishlar

F o n e m a tik   tiz im n in g   n o rm a l  fa o liy a t  k o ‘r s a tis h i  b a r c h a   n u tq  

to v u sh la rin in g   b ex a to   e sh itu v   differen siatsiy asi  im k o n iy a tin i  (akustik 

jih atd an  yaqin to v u sh lam i  q o ‘shganda  h a m ) va  u la rn in g  t o ‘g ‘ri talafFuzini 

k o ‘zda  tu tad i.  F o n etik   tiz im   h o latin i  xarak terlo v ch i  b u   ikki  to m o n ,  erta 

p ay d o   boMgan  z a if esh itish d a  n o rm a l  sh a k lla n a  o lm a y d i.

Z a if esh itu v ch ilard a  n u tq   to v u sh larin i  e sh itish   d ifferen siatsiy asi,  eng 

a w a lo ,  u la rto m o n id a n   idrok qilinuvchi  to v u sh la rc h a sto ta si d iapazonining 

ch egaralanganligidan  aziyat  c h ek ad i.  B undan  ta s h q a ri,  b o lalard a  n u tq - 

eshituv  an alizato rin in g   m arkaziy  boM imida  a n a litik -s in te tik   faoliyatning 

ik k ilam ch i  rivojlanm asligi  k u z a tila d i.  Bu  e s h itu v   ta 's irlo v c h ila rin in g  

p eriferiyasidan  kelib tu sh u v ch i  "sifatsizlik"dan  k elib  c h iq a d i  (to v u sh lam i 

e s h itib   id ro k   q ilis h n in g   b u t u n l a y   y o 'q lig i  y o k i  u l a r n i n g   b a r c h a  

fo rm an tlarin i  ham   idrok  qilm aslik).

B irinchi  darajadagi  z a if  e sh itu v ch i  b o la la r  q u lo q   su p rasi  y aqinida, 

o datd ag i  suhbat  balandligidagi  o v o zd a  talaffuz  q ilin g a n   7 5 % d an   k o ‘p 

boM magan  u n d o sh la m i  farqlaydilar.  B unda  q u lo q d a n   0 ,5   m   m asofadagi 

uzoqlikda  u n d o sh la m i  farqlash  60%   g ac h a  p asay ad i,  2  m   m aso fad a  esa 

h a tto   40%   g a c h a   fa rq la s h   im k o n iy a ti  p a s a y a d i,  b u n d a y   s h a r o itd a  

bogMangan  n u tq n i  idrok  qilish  im k o n iy ati  faqat  n u tq n i  toMiq  egallagan 

b o la n in g   o ‘zida  m avjud  boMgan  so ‘z  va  ib o ra la rn in g   yaxlit  o b razig a 

tay anganligi  sababligina  so d ir  boMadi.  B u n d a   b o la   s o ‘z  va  iboradagi 

yetishm aydigan  qism ini  anglaydi  (k o kp in c h a   x a to  a n g la y d i).  A garda bo la 

m u k am m al  n u tq q a  ega  boM masa,  b u n d a y   an g lash   im k o n iy a ti  boM maydi. 

S hu  sababli  b ir  xil  darajadagi  (b iro q   n u tq iy   rivojlanishi  tu rli  d a rajad a 

boMgan)  z a if  eshituvchi  b o la la r  n u tq   to v u sh larin i  tu rlic h a   payqaydilar. 

A ynan  xuddi  shu  sabab  tufayli  b ir  xil  darajadagi  z a if   esh itish   h o la tid a  

to v u sh la m i eshitish differensiatsiyasi  holati b irin c h i  boMim o ‘quvchilariga 

q arag an d a  II  boMim  o ‘q u v ch ilarid a  n isb atan   y o m o n ro q d ir.  Biroq  L .G . 

P aram o n o v a tad q iq o tlarig a   m uvofiq  h a tto  z a if e sh itu v c h ila r  m ak tab ín in g  

b irin ch i  boMimida  h a m   78%   d a n   k o ‘pro q   y u q o ri  s in f  o ‘quv ch ilari  4   d an  

45  ju f tg a c h a   u n d o s h   to v u s h la m i  e s h itib   f a r q la m a y d ila r .  A y n iq s a , 

sirg‘aluvchi  i   va  ;   tovushlarini  farqlash  q iy in   k e c h a d i.  B oshqa  fo n e tik  

g u ru h g a  kiruvchi  u n d o sh   to v u sh la m i  e sh itib   fa rq lash   b irin c h i  boMim 

o ‘quvchilari  u c h u n   u n c h alik   q iyinchilik  tu g ‘d irm a y d i.

il  boMim  z a if  esh itu v ch i  o ‘quvchilari  u c h u n   a y n a n   sirg ‘aluvchi  va

---

shovqinli to vushlarni  idrok qilish b irm u n ch a qiyinchiük tug'diradi.  B undan 

ta sh q a ri,  to z a  ak u stik  xususiyatlar,  bu to v u sh lar talaffuzida  n isb atan   kech 

f a r q la n a   b o s h l a n i s h i d a n   d a lo la t  b e r a d i.  Bu  y e rd a   n u tq   h a r a k a t 

a n a liz a to rin in g   n u tq  eshituv a n alizato rig a torm ozlovchi t a ’siri  kuzatiladi.

D e m a k ,  n u tq   tovushlarini  eshitish  difTerensiatsiyasining  holati  z a if 

e s h itu v c h ila rd a ,  b irin c h i  b o ‘lim   singari  II  b o ‘Iim  xususiyatiga  k o ‘ra 

sh u n d ay   —  u,  b o lalarn in g   tovush  talaffuzini  m ukam m al  o ‘zlashtirishini 

(k ey in ch alik   y ozuvni  h am )  t a ’m inlay  olm aydi.

Z a if   e sh itu v ch ilard a   tovush  talaffuzining  shakllanishi  n u tq   eshituv 

a n a liz a to rin in g   m u k am m al  em asligi  tufayli  norm aga  qarag an d a  m a ’lum  

m iq d o rd ag i  k am c h ilik la r  bilan  kechadi.  N u tq   eshituv  an alizato ri  n u tq - 

harakat  a n a liz a to rig a   nisbatan  o ‘zin in g   ’’yetakchi  roli"ni  kerakli  d arajada 

am alga  o sh iro lm a y d i.  U  yoki  bu  n u tq   tovushini  eshitib  idrok  qilish  yoki 

uni  o ‘xshash  to v u sh lard an   farqiab  olish  im koniyatining  y o ‘qligi  tufayli. 

Bola  m u sta q il,  bu  to v u sh la rn in g   to ‘g ‘ri  artikulatsiyasini  h a m   egallay 

o lm a y d i.  B u n d a n   ta s h q a ri,  z a if   e s h itu v c h i  b o la la rd a   n u tq   h a ra k a t 

an alizato ri qurilishi va faoliyatida buzilishlar boMishi  m um kin va bu tovush 

talaffuzidagi  kam chiliklarga  asos  b o la d i.

T o v u s h   ta la f f u z i  b u z ilis h i,  a y n iq s a   I!  b o ‘lim   z a if   e s h itu v c h i 

o ‘q u v c h ila rid a   k o ‘p   uchraydi.  Buning  ustiga  nafaqat  undosh  tovushlar, 

balki  u n lila r  h a m   buziiadi.  B iroq,  L .G .  P aram onovaning  m a ’lum otiga 

ko‘ra,  z a if  esh itu v ch ilar m aktabi birinchi b o ‘iim ida,  h atto yuqori sinflarida 

tovush  talaffu zi  kam chiliklari  m avjud.  Il  b o ‘Iim zaif eshituvchilari singari 

bu  y erd a  h a m   to v u sh   talaffuzining  p o lim o rf buzilishlari  holati  k o ‘proq. 

B unday  b u zilish   to v u sh larn in g   k o 'p g in a  fonetik  guruhini  q a m ra b   oladi 

(h a r  b ir  0‘qu v ch ig a  I!  tad an   n o to ‘g ‘ri  talaffuz  qiluvchi  tovush  t o ‘g ‘ri 

keladi).  B irinchi  b o lim   eshitu v ch ilarid a  nafaqat  artikulatsiya  jih a td a n  

m u rakkab to v u sh lar,  balki,  nisbatan artikulatsiya jihatdan oddiy u n d o sh lar 

talaffuzi  h a m   b u ziiad i  (lab -lab ,  lab-tish,  til  oldi  tovushlari  y a ’ni  /, 

d,  n

 va 

b o sh q a la r).  B irin c h i  boM im da  II  b o lim g a   q arag an d a  u nli  to v u sh la r 

talaffu zid a  k a m c h ilik la r  k am ro q   kuzatiladi.  U ning  asosida  faqat  n u tq   — 

eshituv an alizato ri em as, balki  b irv aq tn in g  o ‘zida nutq  -harakat analizatori 

ishining  m u k a m m a l  em asligi  yotadi.  Z a if eshituvchilarda  tovush  talaffuzi 

b u zilish in in g   u c h ta   asosiy  shaklini  ajratib  k o ‘rsatish  m um kin:

1. 

N u tq  a p p a ra ti s e n s o rb o lim in in g  yetishm ovchiligida,  y a ’ni eshituv 

a n a liz a to rin in g   to liq s iz   faoliyatida  b ir  n u tq   tovushini  b oshqasi  bilan 

a lm ash tirish   x arak te rli,  ("gilos"  o ‘rniga  "giloz",  "soatM

  o ‘rniga  "shoat"). 

T o v u s h la rn i  a lm a s h tir is h g a   q a ra g a n d a   u la rn i  b u zib   ta la ffu z   q ilish  

b irm u n c h a   kam   kuzatiladi.  Bu  ularni  boshqa  tovushlardan  an iq   eshitib 

farqlash  im k o n iy atin in g  yo'qligi  yoki  mos keluvchi tovush chastotalarining 

parsial  tu sh ish i  tu fay li,  ularni  esh itib  idrok qilish  im koniyatining butunlay 

y o ‘q!igi  b ilan   b o g liq .  T ovush talaffuzi buzilishining se n so rsh a k lid a ,  nutq 

a p p a ra ti  m o to r   b o ‘lim ining  tuzilishi  yoki  ishlashida  n o rm a d a n   chetga 

420

---

chiqish  o d a td a   kuzatilm aydi.  B o la n in g   o g ‘zaki  n u tq id a   m avjud  to v u s h  

a lm ash tirish lar,  o d a td a   yozuvda h a m   m o s k elu v ch i  harflarni  a lm a s h tir is h  

k o ‘rinishida  aks  etad i.

Z a i f   e s h itu v c h ila r   m a k ta b in in g   q u y i  s in f la rid a   to v u s h   ta la f f u z i  

b uzilishining  b u n d a y   shakllari  o d a td a   b irin c h i  o ‘rin d a   tu rad i.

2.  N u tq  a p p arati  m o to r bo‘lim in in g  yetish m o v ch ilig i  o q ib a tid a ,  y a ’ni 

artik u latsiy a  o rg a n la r  tuzilishi  yoki  ish lash id ag i  k am chiliklar.  B u z ilish  

o d a td a   to v u sh larn i  n o to ‘g ‘ri  talaffuz  q ilish   b ila n   ifodalanadi  ( tis h a ro   "s" 

va  boshqaiar).

3.  Bir  v aq tn in g   o ‘zida  ham   se n so r,  h a m   m o to r  y e tish m o v c h ilik k a  

asoslangan to v u sh  talaffuzi  b uzilishining a ra la sh  shakli.  B unday h o lla r d a , 

b ir  b o lan in g   o ‘zid a  ayrim   to v u sh lar  ta laffu z id ag i  k a m c h ilik lar  o ‘x sh a sh  

fo n em alarn i  (5-^)  esh itib   farqlash  im k o n iy a tin in g   y o ‘qligi  b ilan   b o g 'liq  

b o is a ,  bo sh q a  to v u sh la r  talaffuzidagi  k a m c h ilik la r a rtik u la tsio n   a p p a r a t 

tuzilishi  yoki  ishlashidagi  k am chiliklarga  b o g ‘liq  b o ‘ladi  (m a s a la n ,  V  

to vushini  b uzilib  talaffuz  etish  til  y u g a n c h a sin in g   kaltaligi  sab ab li  y o k i 

tish aro   "s"  til  uch i  m ushaklarining  falaji  sab ab li).  G o h id a   b ir  b o la n in g  

o ‘zida  a y n an   b ir  tovushlarni  b u zib   ta la ffu z   etish ,  b ir  v aq tn in g   o ‘z id a  

h am   m o to r,  h a m   se n so r kechadi.  B u n d a   m a ’lu m   tov u sh n i  talaffu z  q ilish  

u c h u n   m u h im   b o ‘lgan  artikulatsion  h a ra k a tla rn i  bajarish  im k o n iy a tin in g  

y o ‘q lig i,  u n i  a k u s tik   jih a td a n   y a q in   to v u s h la r d a n   e s h itib   f a r q la s h  

im k o n iy atin in g   y o ‘qligi  bilan  q o ‘sh ilib   kcladi.

Z a if esh itu v ch i  bolalarda tovush  tala ffu z i  b u zilish in in g   ara lash   sh a k li 

k o ‘p   uchraydi.

D em ak ,  z a if  eshituvchilarda  fo n c tik -fo n e m a tik   b uzilishlar,  k o 'p g in a  

n u tq   tovushlarini  esh itib   farqlashdagi  y aq q o l  ifodalangan  q iy in c h ilik la r 

va  k o 'p   h o lla rd a   m u rakkab  se n so m o to r  bu zilish ig a  aso slan g an   to v u s h  

talaffuzining  p o lim o rf buzilishlarida  n a m o y o n   b o ‘ladi.

N u tq n in g   lu g ‘a t   va  g ra m m a tik   tiz im in i  b u z ilish i.

E sh itish n in g   e rta   pasayishi  va  k u ch li  ifo d a la n ish id a ,  b o la la rd a   lu g ‘at 

rivojlanishi  n o rm a d a n   shu  darajada  o rq a d a   q o lad ik i,  u larn in g   k o ‘p c h ilig i 

m aktabga  faqat  b ir  n ech tag in a c h u q u rlo v c h i  s o ‘z  bilan  keladilar.  B iro q , 

esh itish n in g   yengil  pasayishida h a m   z a if  esh itu v c h ila rd a   n u tq n in g   lu g ‘at 

to m o n i  o d a td a   buzilgan  b o ‘ladi.  L u g ‘at  b o y lig in in g   riv o jlan m ag an lig i 

asosida  jaran g lash i  b o ‘yicha  yaqin  s o 'z la rn i  esh itib -fa rq la b   id ro k   q ilis h  

im koniyatining y o ‘qligi va so‘zning u rg ‘usiz  kism larini  n o an iq   id ro k  q ilish  

y otadi.  B uning  n atijasida z a if eshituvchi  b o la   k o ‘p in c h a   so ‘zn in g   u r g ‘uli 

q ism inigina  o z m i-k o ‘pm i  aniq  e sh itib   id ro k   qilish  q o biliyatiga  eg a.  Bu 

n u tq n in g  lu g ‘a t to m o n in i shakllanishi  u c h u n   t o ‘laqonli  asos boMib x iz m a t 

qila  o ladigan,  esh itu v   obrazlarining  "kesikligiga”,  noan iq lig ig a  va  y e ta rli 

tu rg ‘un  em asligiga  o lib  keladi.

R  M.  Boskis, A .G .  Zikeyeva,  K .G .  K o ro v in a  va b o sh q aiar ta d q iq o tig a  

m u v o fiq ,  z a i f   e s h itu v c h ila r   u c h u n   l u g ‘a t  b o y lig in in g   n i h o y a t d a

---

chegaralanganligi  x a rak te rlid ir.  R.M .  Boskis b o ‘yicha,  kundalik  pred m et 

va  harakatlarni  n o m la s h d a   27,7  %  zaif eshituvchi  o ‘quvchilargina  80% 

t o ‘g ‘ri javobni b era d ila r.  Z a if  eshituvchilar p red m et  belgilari  n o m in i  ham  

qiyinchilik  bilan  o ‘zla sh tira d ila r.  C halg‘ituvchi  a h am iy a tg a ega va  kasbiy 

s o ‘z lam i  0‘zlashtirish  z a if   eshituvchi  b olalar  u c h u n   alo h id a  qiyinchilik 

tu g ‘diradi.  K o‘p in ch a  bu  so ‘zlar b ir undosh tovushdan tuziladi, shu sababli 

b o la la r  to m o n id a n   tu sh irib   qoldiriladi.

Z aifesh itu v ch id a,  m avjud lug‘at boyligining chegaralanganliti so‘zlarni 

n o an iq   q o ‘llashga,  o lib  keladi.  X ususan,  zaif esh itu v ch i  bo la  nutqidagi 

stol  so ‘zi  uning  lu g ‘a tid a   y a g o n a   "stol"  so‘zi  b o ‘lsa  h a m ,  h a m   stul,  ham  

kursi,  ham   o 'rin d ik ,  h a m   o ‘tirish n i  belgilashi  m um kin.

K o ‘rsatib   o ‘tilg a n   s o ‘z la rn i  noaniq  q o ‘llash  k o ‘p in c h a   b ir  so ‘zni 

boshqalari bilan alm a sh tirish d a ifodalanadi.  X ususan,  R .M .  Boskis quyida, 

z a if  eshituvchilar  u c h u n   b irm u n c h a   xarakterli  b o ‘lgan  so ‘zlarni  m a ’no 

jih atd an   alm ashtirish  g u ru h la rin i  ko‘rsatib  o ‘tadi:

1.  B utun  p re d m e t  o ‘rn ig a  xarakterli  belgini  qoMlash.  ("buva"  o ‘rniga 

"soqol").

2.  M a ’lum   p re d m e t  b ila n   vaziyatli  b o g la n u v c h i  bo sh q a  p red m etn i 

n om lash  ("m o ‘yqalam "  o ‘rn ig a  "bo‘yoq").

3.  P red m et  o ‘rniga  u m u m iy  vaziyatni  nom lash  ("term o m etr"  o ‘rniga 

"og'riyapti",  "dorixona",  "kasalm an").

4.  Vazifasi  b o ‘yich a  o 'x sh a sh   predm etni  n o m lash   ("ilgak"  o ‘rniga 

" q u lf   yoki  "kalit").

5.  M a ’lum   p re d m e tg a   tash q i  ko'rinishi  b o ‘yicha  o ‘xshash  pred m etn i 

n om lash  ("qoMbola  su p u rg i"  o ‘rniga  "m o‘yqalam ").

6.  M a ’lum   p re d m e t  b ila n   bogMiq  harakatni  n o m lash   ("stul"  o ‘rniga 

V tir is h " ) .

7.  P red m etn i belgilash  u c h u n  iboralam i qoMlash  ("ilgak" o ‘rniga "eshik 

yopildi").  K eltirilgan  b a rc h a   h o latlar  uchun  so ‘z n in g   sem an tik   birligiga 

a s o s la n g a n ,  s o ‘z n in g   l u g ‘av iy   a h a m iy a tin i  b u tu n la y   a lm a s h tir is h  

xarakterlidir.

S hu  bilan  b ir q a to r d a   K .G .  Korovin,  bunday  bolalarda  so‘zning o 'za k  

qism i  saqlangani  h o ld a   affikslarni  aralashtirishni  kuzatadi.  Bu  nafaqat 

sem antik, balki so‘zlam in g  fonetik o ‘xshashligi bilan tushuntiriladi.  Masalan:

1.  O ld  q o ‘s h im c h a la rn i  alm ashtirish  (N o d ir  y e r  to p d i  (ch o p d i).

2.  T ushirib  q o ld irilg a n   o ld   ko‘m akchilar  (M u zey d a  b a h o   (bebaho) 

asarni  k o ‘rdik).

3.  O rtiq ch a  k o ‘m ak ch i!ar.

Shubhasiz,  bir so ‘z n i boshqasi bilan majburiy alm ashtirishning bunday 

tu rlari,  eng a w a lo ,  z a if esh itu v ch i bolada u yoki bu vaziyatda unga  kerakli 

b o lg a n   b irm u n ch a  t o ‘g ‘ri  s o ‘zning  yo‘qligi  b ilan  tu sh u n tirilad i,  y a ’ni 

lug‘atn in g   kam bag‘alligi,  shu n in g d ek ,  solzning  g ra m m a tik   aham iyatini 

yetarli tush u n m aslik d an d ir.  Z a if eshituvchi bolalar u ch u n  so‘zning tovush-

---

b o ‘g ‘in   tu z ilish in i  q o ‘pol  buzish  x a ra k te rlid ir.  Bu  eshituv  id ro k in in g  

difFerensiatsiyalashm aganligi  bilan  iz o h la n a d i.  Bu  buzilishlar  kich ik   s i n f  

o ‘quvchilari  u c h u n   xarakterli  va  e n g   a w a l o   s o 'z n in g   urg‘usiz  q ism la rig a  

tegishlidir.  Bu  q ism d a  ayrim  tovushlar tu s h ib  q o la d i  (ayniqsa,  k e tm a -k e t 

keluvchi  u n d o sh la r),  o rtiq c h a   to v u sh la r  q o ‘sh ila d i  yoki  u lar  a ra la sh a d i. 

A yniqsa,  so‘z  oxiri  te z -te z   tushib  q o la d i,  k o ‘p in c h a   bu  deyarli  so ‘z n in g  

urg‘uli  q ism ig in a  q o la d i  ("m aktab"  o ‘rn ig a   " ta b ”).  Z a if  e s h itu v c h ila r 

lu g ‘a tin in g   x u s u s iy a tla ri  sh u n g a  g u v o h lik   b e ra d ik i,  lu g lat  u la r n in g  

bog‘langan  n u tq i  u c h u n   t o ‘laqonli  "q u rilish   m ate ria li"  b o ‘lib  xizm at  q ila  

olm aydi  va  o ld in d a n   ib o ra  tuzilishining  k a m c h ilig in i  belgilaydi.

Z a i f   e s h i t u v c h i l a r d a   n u tq   r i v o j l a n m a g a n l i g i n i n g   m u h i m  

k o ‘r in is h la r id a n   b ir i,  a g r a m m a tiz m la r d a   if o d a la n u v c h i  n u t q n i n g  

g ram m atik   q u rilish in i  shakllanm aganligi  h iso b la n a d i.  S o ‘z n in g   t o ‘g ‘ri 

gram m atik sh ak lin i o ‘zlashtirishga esh itu v   id ro k in in g   noaniqligi to ‘s q in lik  

qiladi.  B unda  so ‘z  tugallanm aiari  z a if  e s h itu v c h ila r  to m o n id a n   n o a n iq  

idrok qilinadi.  Bu esa so ‘z orasidagi  a lo q an i  ifo d alo v ch i asosiy v o sitalard an  

b ir id ir   va  b u n d a y   a lo q a la r n i  if o d a l o v c h i   k o ‘p g in a   q o ‘s h i m c h a ,  

k o 'm ak ch iiarn i  e sh itib   idrok  qilish  im k o n iy a tin in g   y o ‘qligi  ham   a so siy  

to ‘siqiardan  biri  h iso b lan ad i.  Ko‘pgina  z a if  e sh itu v c h ila r uzoq  v a q tg a c h a  

iborali  n u tq n i  e g a lla y   o lm a y d iia r,  u la r   n u tq i  o ‘za ro   b o g l a n m a g a n  

so 'z la rd a n   tashkil  to p ad i.

Z a if  e s h itu v c h ila rd a   k o 'p in c h a   s o ‘z la r n in g   n o to ‘g ’ri  m o s la s h u v i, 

kelishik  q o 's h im c h a la rn i  n o to ‘g ‘ri  q oM Iash,  k o ‘m a k c h ila rn i  tu s h ir ib  

qoldirish,  o rtiq c h a   k o ‘m akchilam i  q o ‘llash   v a  b o sh q a   xatolar  k u z a tila d i. 

H ar xil  turdagi  a g ra m atizm lar,  h a tto   y u q o ri  s i n f  o ‘quvchilari  q iy in c h ilik  

bilan  o ‘zla sh tiru v c h i  m urakkab  g a p la rn i  q o ‘lla g a n d a   y an ad a  k o ‘p r o q  

kuzatiladi.

Z a if   e s h itu v c h ila rn in g   yo zm a  n u tq i  k o ‘p   h o lla rd a   o g ‘zaki  n u t q  

kam chiliklarini aks ettirad i.  U ning b u zilish in i sh a rtli  ravishda  ikkita a so siy  

guruhga  boMamiz:

1)  q o ‘pol  a g ra m m a tiz m ,  k o ‘m a k c h ila r n i  n o to ‘g ‘ri  m o sla sh   v a  

qoM lashda,  g a p n in g   b irin ch i  va  ik k in c h i  d a ra ja li  b o la k la rin i  tu s h ir ib  

qoldirishda  ifo d alan ad i  va  hokazo;

2)  z a if  esh itu v ch ilard a   mavjud  b o l g a n   q o ‘poi  fo n e tik -fo n e m a tik  

rivojlanm aganligi  b ila n   b o g ‘liq  disgrafiya  s h a k lla rin in g   borligi  (a k u s tik  

va  a rtik u la to r-a k u stik   disgrafiya).

D isgrafiyaning  bu  shakllari  1-P  s in f  o ‘q u v c h ila rid a ,  ayniqsa  y a q q o l 

nam oyon  b o kladi.  Bu  shakllarda: to v u sh larn i  e sh itish  yoki esh itu v -talaffu z 

differensiatsiyasining  buzilishi  yozuvda  ”s u ra t" d e k   aks  etadi.  K o‘p g in a  

b o lalard a  to v u s h la rn i  e sh itu v -ta la fîu z   d iffe re n s ia ts iy a s in in g   b u z ilis h i 

saqlanganida h a m  yozuvda m os keluvchi  h a rfla m i alm ashtirish b o llm a y d i. 

Bu  k o n p e n sa to r  u su lla r  tufayli  k o ‘p in c h a   s o ‘z la m in g   k o ‘ruv  o b ra z la rin i 

beixtiyor  eslab  kolish  tufayli  sodir  b o ‘Iadi.  D e m a k ,  agar  bo la