M. Y. Ayupova

Reabilitatsion ta ’limning tam oyil va m etodlari
Reabilitatsion ta ’limning nazariy asoslarini ishlab chiqish uning aniq 
ilmiy tam oyillarini shakllantirish im konini berdi. Tiklovchi tamoyillari 
haqidagi m asala nihoyatda muhimdir. T o‘g ‘ri ishlab chiqilgan tamoyillar —
265

---

samarali reabilitatsiya garovidir. Tamoyillami shartli ravishda psixofiziologik, 
psixologik va psixologo-pedagogik kabilarga ajratish mumkin.
A) Psixofiziologik tamoyillar:
1. Deffektni tasniflash tamoyili reabilitatsion ta ’limni amalga oshirishga 
kirishishdan aw al batafsil neyropsixologik analiz o ‘tkazishni taqozo etadi.
2. Ikkinchi m uhim tam oyil — saqlanib qolgan (zararlanm agan) 
analizator sistem alarni reabilitatsion ta ’lim sifatida q o ‘llash tam oyili.
3. U chinchi tamoyil - yangi funksional tizim larni yaratish tamoyili.
4. T o ‘rtinchi tam oyil — reabilitatsion ta ’lim da psixik funksiyalarning, 
shu jum ladan, nutqning turli tashkiliy darajalarga tayanish tam oyili.
5. Beshinchi tamoyil — reabilitatsion ta ’lim da insonning butun psixik 
sohasiga, shuningdek, saqlanib qolgan psixik jarayonlaiga tayanish tamoyili.
6. N azorat tam oyili P.. Anoxin, N. A. Bernshteyn va A.R. Luriya 
tom onidan izohlanib bo ‘lib, u doim iy qator aloqaning b o ‘lishini bildiradi.
B) Psixologik tam oyillar:
1. Kasal shaxsning hisobga olish tam oyili, reabilitatsion ta ’limda kasal 
insonning individualligini inobatga olish zarurligini anglatadi.
2. Kasalda saqlanib qolgan faoliyat shakllariga tayanish tam oyili, 
reabilitatsion ta ’lim da buzilgan nutqiy faoliyatni tiklash uchun saqlanib 
qolgan boshqa faollar shakllarini ishga solishni anglatadi.
3. Kasalning faoliyatiga tayanish tam oyili, reabilitatsion ta ’lim da kasal 
inson faoliyatining har xil turlaridan kom pleks foydalanishni anglatadi.
4. Kasal faoliyatini tashkil etish tam oyili reabilitatsion t a ’lim da 
kasalning o ‘z faoliyatini tashkil etish va boshqarishni anglatadi.
5. Dasturlashtirilgan ta ’lim tam oyili reabilitatsion ta ’lim da ketm a- 
ket bajariladigan va buzilgan psixik funksiyani tiklash im konini beradigan 
o p eratsiy alarn i o 'z ichiga oluvchi d a s tu rn in g ishlab ch iq ilish in in g
zarurligini anglatadi.
6
. Deffektga tizimli ravishda ta ’sir ko'rsatish tam oyili buzilgan nutqqa 
boshqa psixik funksiyalarga tayanib turib ta ’sir ko'rsatishni anglatadi.
7. In so n n in g ijtim o iy ta b ia tin i h iso b g a o lish ta m o y ili psixik 
funksiyalarning shakllanishida ijtimoiy o m illar m uhim o ‘rin tutishini 
hisobga olib, kasalga ta ’sir ko'rsatishda ijtim oiy m uhit ta ’sirining barcha 
im koniyatlaridan o'rinli foydalanish zarurligini anglatadi.
D) Psixologo-pedagogik tam oyillar:
1. O ddiydan m urakkabga borish tam o y ili, kasal bilan ishlashda 
qo'llanadigan didaktik m aterial m urakkablik darajasiga e ’tib o r berish 
zarurligini anglatadi.
2. Material hajmi va xilma-xilligining darajasi tam oyili, kasal bilan 
ishlashda kichik hajmdagi va xilma-xil bo'lg an m aterialdan foydalanishni 
anglatadi.
3. Verbal m aterialning murakkabligi tam oyili, kasal bilan ishlashda 
q o'llanuvchi m aterialning fonetik m urakkabligi, b u tu n m atnlarning,
266

---

ulardagi so'zlar, jum lalarning uzunligini, u m u m an kasal u ch u n obyektiv 
va subyektiv leksikani hisobga olishni anglatadi.
4. 
M aterialning em otsional tom oni tam oyili, qo'llanayotgan verbal 
va noverbal m aterialning kasallarga ijobiy em otsional t a ’sir ko'rsatishini, 
ularda ijobiy em otsiyalarni uyg'otishini va stim ullashtirilishini asabiy 
holatdan chiqarishini t a ’m inlaydigan b o 'lishin i taq o zo etadi.
Y uqorida tilga olingan reabilitatsion ta ’lim tam oyillari uning ilmiy 
asosi bo'lib, am aliyotda qo'llanuvchi afaziyani tuzatish m etodlariga bir 
qator talablarni qo'yadi. Bu talablar quyidagilardan iborat.
Birinchi talab: afaziya tufayli buzilgan nutqni tiklashga qaratilgan 
ta ’lim m etodlarining nutqni buzilish m exanizm iga adekvat bo'lishi.
Ikkinchi talab: m etodlarning to 'g 'rid a n to 'g 'ri em as, balki deffektga 
aylanm a tarzda t a ’sir ko'rsatishi.
Uchinchi talab: m etodlarning tizimliligi, ya’ni m etodlarning bir-biridan 
izolyatsiyalangan em as, balki sistemali bo'lishi. M etodlar tizimi deffektga 
xususiy m etodlar kabi bir tom onlam a ta ’sir etish va deffektni qisman tuzatish 
maqsadini em as, balki deffektga k o 'p tom on lam a ta ’sir ko'rsatish orqali 
funksiyani bir butun faoliyat sifatida tiklash m aqsadini ko'zlaydi.
Reabilitatsion ishning muvaffaqiyatli kechishi uchun, shuningdek, 
ayrim tashkiliy m asalalarni, m ash g 'u lo tlarg a q o 'y ilad ig an talablarni 
inobatga olish zarur. Bular quyidagilardan iborat:
1. V aqtni (m ash g 'u lo t davom iyligini) hisobga olish. M ashg 'u lot 
davomiyligi holati va kasallikning kechishiga, shuningdek, kasal shaxsining 
xususiyatlariga bog'Iiq. Kasallikning dastlabki bosqichida m ashg'ulot vaqti 
15—20 m inutdan oshm aydi. Kasallik b arqaror kechganda m ashg'ulotni 
bir soatgacha davom ettirish m um kin.
2. Kasalning ish qobiliyati va toliquvchanligini hisobga olish. M ashg'ulot 
davomida 1—2 ta 3—5 minutlik pauzalar bo'lishi kerak. Bunda faolida 
olish (m usiqa jo'rligida qo'llarni harakatlantirish, qo'shiq aytish va h.k.) 
yoki passiv dam olish (m usiqa eshitish)ni am alga oshirish mum kin.
3. Kasalning kayfiyatini hisobga olish. M ashg'ulotlar rejasini operativ 
o'zgartira olishni taqozo etadi.
4. M ashg'ulotning tashkiliy shaklni hisobga olish. M ashg'ulotlar har 
xil shakllarda, kasal faoliyatning h a r xil turlarini o 'z ichiga olgan holda 
o'tkazilishi lozim.
5. M a s h g 'u l o t l a r o 't k a z i s h d a q u l a y lik la r n i h is o b g a o lis h . 
M ash g 'u lo tlarn i o 'tk a z ish d a jim -jitlik n i t a ’m in la sh , kasal d iqqatini 
chalg'ituvchi narsalarga yo'l qo'ym aslik, xonaning qulay bo'lishi hisobga 
olinishi kerak.