M. Y. Ayupova

Afaziyada nutqni tiklash m etodikasi
R eabilitatsion t a ’Iimning ilmiy asoslari va vazifalari. 
Oliy psixik 
funksiyalar va nutqni afaziya yuz berganda tiklash (reabilitatsiya qilish) 
yo'llari va im koniyatlari haqidagi t a ’lim otning rivojlanishini ham shartli 
ravishda ikki bosqichga ajratish m um kin. Birinchi bosqich XIX — XX 
asrning birinchi choragini o 'z ichiga oladi. Bu bosqichda afaziya tufayli 
yuz bergan nutqiy buzilishlarni tuzatish m um kin em as deb hisoblagan. 
Bunday xulosaga kelinishning asosiy sabablari — psixik funksiyalarning 
m iyadagi m uayyan m a rk a z la r b ilan t o 'g 'r id a n to 'g 'r i lo kallashtirib
qo'yilishi va ularni tug'm a, o'zgarm as hodisalar sifatida ko'rib chiqilishida 
edi. B unday q a ra sh la r oliy psixik fu n k siy a la r (O P F )n i h ech h am
reabilitatsiya qilib bo'lm aydi, degan xulosaga olib kelardi.
T o r lokalizatsion fikrlar X V III asr oxiri XIX asr boshlarida shakllanib
XX asr birinchi choragiga q adar yetakchilik qilib keldi. U larning paydo 
bo'lishiga fransiyalik anatom P. Broka (1861) va nem is psixiatri K. Vemike 
(1872) larning kashfiyotlari sabab bo'ldi. O P F ning miyadagi m uayyan 
m a rk a z la rd a lo k o lla s h is h i h a q id a g i ta x m i n la r n a tija s id a p six ik
funksiyalarning tu rli-tu m a n ”m arkaz"lari aniqlana boshlandi. Jum ladan , 
"yozish markazi" (Eksner), "hisoblash markazi" (G enshen), "tushunchalar 
markazi" (Sharko, B rodbent) va hokazolarning kashf etilishi fikrim izning 
dalilidir.
T or lokalizatsionizm ta ’limotining tarafdorlari barcha psixik funksiyalar 
bu tu n miya faoliyatining em as, balki miyadagi alohida m arkazlarning 
ishlashi natijasi ekanini isbotlashga urinishar edi.
Psixologiya, nevrologiya, fiziologiya sohalarida to 'p lan g an bilim lar, 
m a ’lum otlar psixik funksiyalarning paydo bo'lishi miyadagi bir necha 
m arkazlarning birgalikdagi faoliyati natijasi ekanligini ko'rsata boshlagach, 
lo k a liz a ts io n iz m g a ta m o m ila te s k a r i, q a r a m a - q a r s h i t a ’lim o t-
a n tiio k a iiz a tsio n iz m p ay d o b o 'ld i. A n tilo k a liz a tsio n istla r faqatgin a 
elem entar psixik jarayonlar (ko'rish, eshitish, sezgirlik) m iyaning m a’lum
m arkazlarida lokalizatsiyalanishi, O P F lar esa butu n miya faoliyatining 
natijasi ekanligini t a ’kidlashdi, biroq ular xam O P F larni reabilitatsiya 
qilish yo'llari va im koniyatlari m uam m osini hal etib bera olm adilar.
O P F larni reabilitatsiya qilish haqidagi bunday qarashlar ikkinchi 
jahon urushi davrida tam o m ila qayta k o 'rib chiqildi. C hunki miyasi 
ja ro h a tla n g a n ja n g c h ila rn i n a fa q a t d av o lash , balki b u zilg an psixik 
funksiyalarni tiklash ham zarur edi. Aynan shu davr O P F larni reabilitatsiya
263

---

qilish haqidagi t a ’lim ot rivojining ikkinchi bosqichini boshlab berdi. Bu 
davrda rus psixologlari, fiziologlari, defektologlari O P F larni tiklash 
masalasiga o-zgacharoq yondashib, psixik funksiyalarni tiklashning yangi 
yo‘lini funksional sistem alarni qaytadan o'q itish m etodi yordam ida qayta 
k o ‘rish yo‘lini ishlab chiqdilar. Bu y o ‘l avvallari mavjud bo'lgan