M. Y. Ayupova

26-rasm . Efferent va afferent
motor afaziyada miyaning lokal
jarohatlanishi:
I — efferent m otor afaziya; 2 —
afferent m otor afaziya.
257

---

q o ‘sh im c h a la rn i, k o ‘m a k c h ila rn i, ot fleksiylarin i q iy in ch ilik b ilan
q o ‘llaydilar — "telegraf uslubi" kabi nom olgan agram m atizm nam oyon 
bo'ladi. Bu ichki nutqning predikativl funksiyasi buzilishi oqibatida yuzaga 
keladi. B irm uncha holatlarda fe’llar gap oxiriga o 'tib qoladilar. M asalan, 
"K o‘ldagi voqea" sujetli rasm lar seriyasi b o'y ich a hikoyada quyidagicha 
m atn bayon qilingan: "Bu bola. . . . bola va m ana ko ‘l va kem a va bola,
qanday edi..............suvga yiqilish va kem ani u yerga chaqirish uzoq . . .
Va bola o'quvchi botinkasini yechishi kerak. . . . chaqiradi haligidek . . 
. . . yordam beringlar. . . "
Effekt m o to r afaziy an in g u c h in c h i v a ria n tid a u n c h a lik q o 'p o l 
agram m atizm lar kuzatilm aydi, lekin so'zlarni tanlashda haddan tashqari 
in ertlik n am o y o n b o 'la d i, b ay o n qilish ja ra y o n id a u zo q p au z a la r, 
perservatsiyalar, verbal parafaziyalar kuzatiladi, so 'zlar ch o'zib talaffuz 
qilinadi.
N u tq iy jara y o n lar kechishining inertligi keltirib chiqargan uzoq 
pauzalar, tashqi ko'rinishidan sem antik afaziya uchun xarakterli bo'lgan 
am nestik qiyinchiliklarni eslatadi, biroq ularning negizida leksik vositalarni 
tanlashning inertligi yotadi. So'zlarni tanlash boshqaruvining buzilishi 
verbal parafaziyalarga olib keladi.
Va nihoyat, efferent m otor afaziyaning shunday variantlari ham uchrab 
turadiki, bunda bir b o 'g 'in n i boshqasi bilan ohangdor, ravon qism ida 
alm ashtirish bilangina nutq buzilishi yuzaga keladi. B unday bem orlar 
nutqi gram m atik jihatd an to 'g 'ri tuziladi, am m o nutqning ritm ik ohang 
tom onining buzilishi tufayli nafaqat urg'uli b o 'g 'in larn i ajratish buziladi, 
balki psixologik predikatning ohangi, ifodaliligi ham buziladi, y a’ni 
m antiqiy urg'u nim a ustiga tushsa, u ham buziladi. Afferent m o to r 
afaziyadan farqli ravishda, efferent m o to r afaziyada bo 'g 'in lam in g tovush 
tuzilishi soddalashm aydi, buzilm aydi, biro q o 'z in in g ohangdorligini 
yo'qotadi, cho'ziluvchan, m onoton bo 'lib qoladi.
Efferent m otor afaziyali bem orlarning og'zaki nutqi uchun literal 
parafaziyalar xarakterli emas, am m o ular yozm a nutqda ko'plab uchraydi.
0 ‘qish va yozuvning buzilishi. A fferent m o to r afaziyada yaqqol 
nam oyon bo'lgan agrafiyalar kuzatiladi: so 'z yoki iborani b ir necha 
m arotaba b o'g'inlab takrorlaganlaridan so'nggina yozadilar. B irm uncha 
o g 'ir ko'rinishlarda so'zni to 'g 'ri takrorlashda ham , nafaqat uni yozish, 
balki ajratib qo'yilgan kesma harflarda tuzib berish im koni ham bo'lm aydi. 
H a tto ju d a qisqa s o 'z h arflarin i h am to 'g 'r i q o 'y ib bero lm ay d ilar, 
harflarning to 'g 'ri tartibi qiyinchilik bilan o'rnatiladi. K o'pincha bem orlar 
kerakli harfni topa olm aydilar. B irm uncha yengil holatlarda bem orlar 
so'zni eshitib yozishlari m um kin, b u n d a ketm a-ket kelgan undoshlarda 
unli yoki undoshlarni tushirib qoldiradilar, h arf yoki b o 'g 'in la r o'rnini 
o'zg artiradilar, m asalan, "koptok" so 'z i kptok, ко ро к kabi yoziladi. 
K o'p incha, aw algi so 'z b o 'g 'in in i q o'shib yozish, aynan b ir b o 'g 'in n i
258

---

bir-ikki tak ro r yozish kuzatiladi: "mashina" — "m ashishina", "lavlagi" — 
"lalavlagi" va h.k.
Seriyali rasm lar bo'yicha mustaqil m atn tuzishda (tiklanishning so'nggi 
bosqichlarida), agram m atizm lar nam oyon bo'ladi. A gram m atizm lar gapda 
so 'z la rn i m u v o fiq lash tirish d a g i q iy in c h ilik la rd a o 'z aksin i to p g a n . 
Fleksiylar kelishiklar singari aralashtiruadi.
E f f e r e n t m o t o r a f a z iy a li b e m o r l a r n i n g y o z m a n u t q i d a g i
agram m atizm lar katta qiyinchilik bilan bartaraf etiladi.
Birm uncha q o'pol hollarda o'qish topishm oqli xarakterga ega bo'ladi. 
U lar uchun u yoki bu yozilgan so'zn i ko'rsatish qulay.
O 'qish va yozuvning bunday q o 'p o l buzilishi, so 'znin g to v u sh -h arf 
tarkibini dasturlash qobiliyatining buzilishiga asoslanadi.
"Telegraf uslubda" o'qish, diktovka ostida ot va qisqa iboralarni yozish, 
keyinchalik esa predm et nom larini m ustaqil yozish saqlangan bo'lishi 
m um kin, am m o iboralarni m ustaqil, yozm a, gram m atik to 'g 'ri tuzish 
im koni bo'lm aydi. B irm uncha yengil holatlarda, alohida so 'z va qisqa 
gaplarni o'qish m um kin bo'ladi, am m o o'qilganni, ayniqsa, m urakkab 
sintaktik tuzilishga ega gaplarni tushunish qiyinlashadi. N utqning faqat 
ritm ik-ohang kom ponenti buzilganda yozm a nutq va o'qish saq K ig a n
holda qoladi.