M. Y. Ayupova

Sem antik afaziya. 
Sem antik afaziya bosh m iyaning nutq b o'yicha 
d o m in a n t c h a p k a tta y a rim sh a rla rn in g te p a va en sa q ism la rin in g
zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Bosh miya chap katta yarim sharlari 
tepa-en sa qism larining zararlanishida nutq m a ’nosi saqlanadi, so'zning 
tovush tarkibini izlash kuzatilm aydi, nutq-eshituv xotirasining pasayishi 
va fonem atik eshituvning buzilishi hodisasi kuzatilm aydi.
Sem antik afaziyada kerakli so'zn i izlashda yoki predm etni ixtiyoriy 
nom lashda o'ziga xos am nestik qiyinchiliklar kuzatiladi. Bunda, leksik 
p arad ig m alarn il topishdagi qiyinchilikda, bem o rlar ish p redm etn in g
funksiyasi va sifatini ifodalashga sintagm atik vositalar bilan yondashadilar, 
y a’ni bir so'zni boshqasi bilan alm ashtirm aydilar (verbal parafaziyalar), 
balki so'zni yaxlit fraza bilan alm ashtirib gapiradilar: "Anovi bor-ku, 
yozadigan narsa. . . " bor-ku, kesadigan narsa" va shu kabilar. B undan 
ta s h q a r i a fa z iy a n in g b u n d a y sh a k li u c h u n m u ra k k a b im p re ssiv
agram m atizm xarakterlidir.
Sem antik afaziyada impressiv agram m atizm va am nestik qiyinchiliklar, 
yaqqol ifo d a la n g a n fa z o v iy -k o n stru k tiv ap rak siy a b ilan k o 'p g in a
u m u m iy lik k a ega, c h u n o n c h i, a faziy an in g bu sh ak lid a m urak k ab
paradigm a, sin o n im -p a ra d ig m a la r u ch u n xarakterli b o 'lg an fazoviy 
se m a n tik k o o rd in a tla r d a m o 'lja l o lis h , b irla m c h i b u z ilg a n belgi 
hisoblanadi. M asalan, otaning akasi-am aki (amaki so'zining boshqacha 
varianti erkak hisoblanadi, o 'z a ro qarindoshchilik m unosabatlaridagi 
murakkab sem antik sohada mavjud, otaning m a’lum bir qarindoshi emas).
Tushunishning buzilishi. 
K o'm akchi va fleksiylar bilan ifodalangan, 
so'zning m urakkab m a ’no va gram m atik m unosabatlarni tushunishning
251

---

buzilganligi, impressiv agram m atizm nom ini olgan. Sem antik afaziyada 
"Hodisalarni yetkazuvchi" oddiy iboralarni tushunish saqlanadi. B em orlar 
alohida ko‘m akchilam ing ahamiyatini yaxshi tushunadilar, qalam ni qoshiq 
ostiga yoki qoshiqni pichoqni o ‘ng to m oniga bem alol q o ‘ya oladilar, 
biroq k o ‘rsa tm a b o ‘y ich a u c h ta p re d m e tn i jo y lash d a q iy n alad ilar: 
"Sanchqidan o ‘ng va qalam dan chap tarafga qaychini q o ‘y". G eom etrik 
figuralarni joylashtirish ularga yanada qiyinchilik tug'diradi. D o ira ostiga 
va kvadrat ustiga kesik ch iziq chizish singari m a n tiq iy -g ra m m a tik
vazifalarni yecholm aydilar va taqqoslovchi so 'z birikm alarida m o ‘ljal 
ololmaydilar: "Ahm ad A zizdan baland, N odirdan past. U lardan qaysi 
biri eng baland? Kim eng past?" shunga o'xshash qiyinchiliklar ravish 
bilan keluvchi taqqoslovchi so ‘z birikm alarini ham tushunishda yuzaga 
keladi; uzoqroq-yaqinroq, o'n g d a-ch ap d a va h.k.
Sem antik afaziyada flektiv so ‘z birikm alarini tahlil qilish q o ‘pol 
buziladi: "Taroqni ruchka bilan ko'rsat, ruchkani qalam bilan ko ‘rsat". 
Bu vazifalarni bajarishda bem or predm etlarni qo‘liga oladi, lekin maqsadli 
harakatni oxirigacha bajara olmaydi. B unday qiyinchiliklar harakatni 
yo'nalganligini aniqlashda gapni tushunish holatida ham kuzatiladi: 
N odirni Akbar urdi (K im urushqoq?). K o'rsatilgan ikki gapdan o'xshash 
gapni ajratib ko'rsatishda ham qiyinchiliklar mavjud: Quyosh yer bilan 
yorishadi: Yer Quyosh bilan yorishadi yoki Y er quyoshni yoritadi: Quyosh 
Yerni yoritadi.
Sem antik afaziyada "m unosabat aloqasini" yetkazuvchi m antiqiy- 
g ram m atik so 'z birikm alarini hal qilishda b irm u n ch a qiy in ch ilik lar 
tug'iladi: "otaning akasi" — "akaning otasi". Bularni m a’lum m azm un 
kategoriyalarini solishtirib hal qilish m um kin: am aki-aka-ota.
Sabab-oqibat, vaqt va fazoviy m unosabatlarni, sifatdosh va ravishdosh 
gaplarni ifodalovchi m urakkab sintaktik konstruksiyalarni tu sh u n ish
bemorlarga qiyinchilik tug'diradi. C hunonchi, quyidagi gaplarni tushunish 
ular uchun murakkab: "M en opam bilan gaplashib bo'lgach, oshxonaga 
yo'naldim ", "H am m ayoq ho'lligi sababli yom g'ir yog'yapti" kabi gaplarda 
m antiqsizlikni anglam aydilar.
S em antik afaziyada m etaforalar, m aqollar, m atallar, qo ch irim li 
so'zlarni tushunish yo'qoladi, ulardagi k o 'ch m a m a ’no tushunilm aydi. 
C h u n o n ch i, "tosh yurak", "tem ir qo 'l" kabi m etaforalar, "kiradigan 
eshigingni qattiq yopm a" kabi m aqollar to 'g 'ri, aniq m a’noda tushuniladi.