M. Y. Ayupova

birinchisi — nemis yo‘nalishi bo‘lib, 
Germaniya va boshqa 
qator mamlakatlarda qabul qilingan (G. G utsm an 1924, G. Arnold 1959, 
М. M. Vankevich 1929, V. A. Koretnikova 1927, М. E. Xvatsev 1931, 
1959). Bu y o ‘nalish kuchli t a ’sirlo v c h ila r bilan c h iq a rila d ig a n
qo‘zg‘aiishning dastlabki irradiatsiyasi prinsipiga asoslanadi, bu bilan esa 
normal nutq harakat organlarining kompleks faoliyatiga defektli organlar 
ham jalb qilinadi. QoMlaniladigan m ashqlar qism an tarang, kuchli 
xarakterda b o lad i. Nemis maktabida logoterapevtik tadbirlarni elektro 
va vibromassajni qo‘llash bilan birgalikda olib borish ko‘zda tutiladi. 
Shundan keyin esa artikulatsion va nafas treningi bo'yicha mashqlar 
kiritilar edi.
Ikkinchi yo‘nalish shartli ravishda fransuz yo‘nalishi 
deb atalib, to‘g‘ri 
nafas olish va ovoz hosil qilish tamoyiliga asoslanadi (S. Borel — Mezoni, 
1929).
Nemis yo‘nalishining ko‘zga ko'ringan mualliflaridan biri prof. G. 
Gutsm an hisoblanadi. Uning tom onidan ishlab chiqilgan metodikada 
tanglay-halqum birikmasini yaxshilash uchun mashqlarning aniq tizimi 
tavsiya qilinadi. U nutqiy mashq qilishda obturator yoki burun qisqichini 
qo‘Ilashni maslahat beradi.
N utq mashqlarining asosi yuqori balandlikdagi ovozni qo‘yish hisob ­
lanadi. Baland nutqda ovoz bo‘shlig'ining barcha ichki qismlarida qattiq 
inervatsiya paydo bo‘lib tanglay pardasining faolligi ortadi.
F ran su z yo ‘nalishining n am o y o n d alarid an biri b o ‘lgan Beyss 
rinolaliklar bilan ishlash jarayonida shivirlab gapirishini qo'llashni taklif 
qiladi. Chunki shivirlab gapirish tanglay pardasini aniq faoliyat ko‘rsatishini 
talab qiladi.
Freshels nutq nuqsonlarini bartaraf etishda zarbasimon (tolkoobrazniy) 
ish m etodini qo‘llashni taklif qiladi. Bu m etodda tovushlarni talaffuz 
qilish bilan birga yuqoriga ko'tarilgan, qattiq siqilgan mushtumlarning 
tezlashgan zarbsim on y o ‘nalishdagi harakatlari bajariladi. Bunda 
rivojlanayotgan energiya shu vaqtda ishlayotgan muskullarning irrodiatsiya 
qilib muskullami tanglay faoliyatining rivojlanishi va mustahkamlanishiga 
olib keluvchi qo‘shimcha ishni bajarishga majbur qiladi. 
/
M .Ye. Xvatsev nem is m aktabi tam o y illarin i shaxsiy tajribaga 
asoslangan holda rivojlantirdi. Juda k o‘p chet el^mutaxassislarining
109

---

amaliyotini o'zlashtirib, M.Ye. Xvatsev tomonidan bayon etilgan metodika 
qiyin hollarda ham ijobiy natijalarni berdi. Lekin yuqori natijalarga 
yetishmoq uchun logopedning yuqori darajadagi mohirligi va nutq 
apparatining anatomiyasi va fiziologiyasini chuqur bilishni talab qilsa, 
bem orlardan diqq atn i kuchaytirish va tirishqoqlikni talab qiladi. 
Metodikada bemoming nutq apparatini rivojlantirish uchun mashqlarning 
murakkab kompleksini katta miqdordagi mexanik usullari taklif qilinadi.
Metodikaning qiyinligi va yetarli darajada samarador bo'lmaganligi 
muallif tomonidan ta ’kidlanadi.
"Juda jiddiy" hollarda 3—4 oy davomida bosib o ‘tilgan muolaja kursi 
nutqni hali to ‘liq va tushunarli qila olmaydi; dastlabki davrlarda birikmali 
tovushlarga qaramay, tovushlar talaffuzida chalkashtirish bir-birining 
o'rnini almashtirib talaffuz qilish hollari uchrab turadi.
Fransuz yo'nalishi ayrim metodistlar bilan birga rus olimlari (F. A. 
Rau, Ye.F. Rau, Z.G . Nelyubova, T.N. Voronsova, A. G. Ippalitova va 
boshqalar) tomonidan rivojlantirildi. Bu ishlarda rinolaliyada logopedik 
yordamni operatsiyagacha va operatsiyadan keyin o ‘tkazish zarurligi 
ta ’kidlangan. Lekin ko‘p hollarda operatsiyadan keyingi ishga juda katta 
urg'u berilib, juda ehtiyotkorlik bilan operatsiyagacha bo‘lgan davrda 
mashg'ulotlarni o'tkazish kerakligi ham ta’kidlanadi.
1931 -y ild a F.A . R a u n in g "T ug ‘m a ta n g la y y o ru g ‘lik la rid a
operatsiyagacha logoterapevtik mashqlar" maqolasi e ’lon qilindi.
Bu maqolada operatsiyagacha bo'lgan davrda talaffuzni tarbiyalash 
bo'yicha mashg'ulot umum qabul qilingan metodikaga qarab o ‘tkazish 
talab qilinadi.
F.A. Rau operatsiyagacha bo'lgan davrda to'g'ri artikulatsiyalarni 
tarbiyalash qiyinligini, noto'g'ri tarbiyalangan harakatlar esa operatsiyadan 
keyin logopedik ishni qiyinlashtiradi degan fikrni bayon qilgan. Shu tariqa 
o p e ra ts iy a g a c h a b o 'lg a n dav rd ag i m a s h g 'u lo tla rd a ta la ffu z n i 
shakllantirishga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerakligini tavsiya 
qilgan.
1933-yilda Ye.F. Rau "Manqalanishning turli xil ko'rinishlarida 
nutqni to'g'rilash bo'yicha amaliy boshqaruv" kitobi chiqdi. Bu ilmiy 
ishda 11 mashg'ulotdan iborat ish metodikasi bayon qilindi. Ishda burun 
qanotlarini berkitib, qisib to 'g 'ri talaffuzni tarbiyalash prinsipining 
qo'llanishi bilan o'tkaziladigan logopedik mashg'ulotlarning qisqacha 
izchilligini yoritib berishga harakat qilinadi.
1938-yilda Z. G. Nelyubovaning "Talaffuz buzilishlarini bartaraf etish 
bo'yicha tavsiyalar” kitobi chiqarildi. Kitobda bemor bilan o'tkaziladigan 
ishning 8 bo'limi, tug'm a tanglay yorug'liklarida nutqni tarbiyalash usullari 
bayon qilingan edi.
Yuqoridagi ishlardan farqli ravishda Z. G. Nelyubova juda ko'p yangi 
usullarni, xususan tanglay pardasini massaj qilish, tanglay uchun maxsus
110

---

m ashqlari tavsiya etdi. M u allif diafragmali nafasning pastanovkasiga va 
ovoz chiqarish oqim ini to ‘g‘ri tanlashga k atta aham iyat berdi. K ito b d a 
ilk b o r rinolalikni o ‘z nutqiga eshitish diqqatini rivojlantirishning zarurligi 
haqida fikr bildirildi.
R inolaliyada logopedik ish qiyinchiliklari nuqsonga t a ’sir etishning 
yangi y o ‘llarini izlashga m ajbur qildi. 1952— 955-yillarda A .G . Ippolitova 
to m o n id a n rinolaliklar bilan ishlash tajribasi "Ochiq m anq alan ish va 
psevdobulbor paralichda logopedik ish usullari" va "Ochiq m anqalanishda 
lo g o p ed ik ish u su llari" m a q o la la rid a u m u m la s h tira d i. L o g o p e d la r 
to m o n id a n q o 'lg a kiritilgan b a rta ra f etishdagi y u tu qlarga q aram ay , 
rinololiyada logopedik t a ’sir ko'rsatish metodikasi takom illashm agan bo'lib 
qolaverdi. Ish natijalari k o 'p in ch a kam sam arali b o 'lar, tanglay pardasini 
uzaytirish u ch u n b em o rlar takroriy operatsiyaga y o 'llan ar edilar. Ba’zan 
bem orlar 3—4 m arotaba operatsiya qilinar, lekin ularning nutqlari nuqsonli 
bo'lib qolaverardi.