M. Y. Ayupova

O chiq rinolaliyada olib boriladigan logopedik ishlarning asosiy
tam oyillari
O ch iq rinolaliy ad a olib bo rilad ig an lo g o p ed ik ish larning asosiy 
tamoyillarini A .G. Ippalitova nuqson va uni keltirib chiqaruvchi sabablarga 
ko'ra quyidagicha belgilaydi:
1. M eto d ik an in g asosini diafragm ali o g 'iz d a n nafas ch iq arishn i 
ta ’m inlovchi, fiziologik nafas olishdan foydalanish tam oyili tashkil etadi.
2. Shu ko'rinishdagi nutqiy nafas olishni rivojlantirish ishlari, nutqiy 
tovushlar artikulem alarini shakllantirish bilan b ir vaqtda olib boriladi. 
Nafas olish va artikulem alarni shakllantirish ishlarini parallel olib borilishi, 
d astlab k i m a sh g 'u lo tla rd a y o q n u tq iy to v u sh n in g t o 'g 'r i talaffu zin i 
ta ’m inlaydi.
3. R inolaliyada tovushlar talaffuzining total buzilishlari kuzatiladi. 
Shuning uchun logopedik ishlar jarayonida barcha nutq tovushlarini to 'g 'ri 
talaffuzini qayta shakllantirish kerak.
D em ak, rinolalik bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarni 
boshlashda, bola talaffuz eta oladigan b arch a tovushlardan voz kechish 
k erak va ish n i q a y ta d a n b o sh la sh k e ra k . Bu y o 'l u rin is h la rn in g
sam aradorligini oshirishni t a ’m inlaydi;
4. R in o la liy a d a to v u s h la r u s tid a is h la s h n in g k e tm a - k e tlig i 
tovushlarning artikulatsion bazasining tayyorligiga qarab belgilanadi.
B archa n utq tovushlari bir-birlari bilan o 'z a ro bog'liqdir. M a’lum 
bir guruh tovushlarining mavjudligi, ikkinchi b ir g uruh tovushlarini 
shakllantirish uchun yetakchi asos bo'ladi. M a ’lum bir ajratilgan tovushni 
nutqqa qo'yishda, turli xil tayanch tovushlardan foydalaniladi.
5. N u tq tovushlarini artikulatsion gim nastika yordam ida o'tkaziladi. 
Bu gim nastika bola nutqiy nafas olishini rivojlantirish bilan m utanosib
121

---

bo'lishi kerak. Artikulatsion praksisni rivojlantiruvchi m ashqlar tizim ining 
asosini nutqiy apparatning m u shaklargu ruh in ing fiziologik bogiiqligidan 
foydalanish tashkil qilm og'i lozim .
U yoki bu artikulatsiya uchun asosiy hisoblanm agan artikulatsion 
m ashqlardan voz kechish kerak.
M a ’lum bir tovushni talaffuzi uchun kerakli b o ig a n harakatlargina 
m ashq qilinadi. Bunda bola harakatlarni erkin va toliqm asdan bajarishiga 
aham iyat berish kerak.
Y ordam chi artikulatsion m ashqlardan faqat q a t’iy differensiallangan 
reja asosida va zarur hollardagina foydalanish kerak. U larning barchasi 
tibbiy fiziologik bo'lishi va bola ularni qiynalm asdan bajara olishi kerak.
D em ak, artikulatsion apparat gim nastikasini o ‘tkazishda m a’lum bir 
tovushni nutqqa q o ‘yish uchun kerakli b o ig a n harakatlarnigina m ashq 
qilish kerak.
6. T o v u sh n i hosil q ilish d a b o la n in g b irla m c h i d iq q a ti u n in g
artikulatsiyasiga qaratiladi. Eshituv nazorati orqali bola diqqatini tovushga 
qayd qilmaslik kerak. C hunki uning eski odatiy artikulatsiyasi yangi hosil 
b o ig a n to 'g 'ri talaffuzni m ustahkam lash uchun salbiy t a ’sir qiladi. Bola 
qaysi tovush talaffuzi ustida ishlayotganini o ldindan bilmasligi kerak.
7. T o 'g 'ri nutqiy m alakalarni logoped va qism an logoped nazorati 
ostida o ta-o n a lar tom onidan m ustahkam lanib boradi.
D a stla b k i 10—15 m a s h g 'u lo tla r d a t o 'g 'r i n u tq iy m a la k a la rn i 
shakllantirish faqat logoped nazorati ostida bo'ladi, ya’ni bolaga uy vazifasi 
berilm aydi.
Bola artikulatsiyalarni to 'liq egallagach, tovushlarning yozm a belgisi 
h a rf bilan tanishtiriladi. M ashg'ulotlarda logoped bilan ishlagan nutqiy 
m ateriallarni mustaqil o ta-o n a lar nazorati ostida bajarish m um kin.
M a’lum bir ajratilgan tovush nutqq a qo'yilgach, u logoped nazorati 
ostida so'z va jum lalarda m ustahkam lanadi. M ashg'ulotlarning nutqli 
hajmi asta-sekin kengayib boradi va bola uchun yangi sharoitdagi dialoglar 
shaklida yakunlovchi nutqiy m alakalar bilan m ustahkam lanadi.
M ashg'ulotlar olib boriladigan ish asosini to 'g 'ri nutqiy nafas olishni 
shakllantiruvchi va shu bilan birgalikda to 'g 'ri artikulem alar ko'rinishini 
t a ’m inlovchi ishlar tashkil etadi. 
~v""