M. Y. Ayupova

2 -b o sq ich . O ralpraksisni rivojlantirish. 
D iafragm al nafas olishni 
rivojlantirish b o ‘yicha qilinadigan ishlar bilan parallel ravishda unli va 
undosh tovushlar artikulem asiga oid artikulatsion apparat gim nastikasi 
o ‘tkaziladi.
N u tq ning aniqligi ko ‘p jih atd an unli tovushlarning to ‘g ‘ri talaffuziga 
bog‘liq. Shuning uchun unli tovushlarni talaffuz qilish vaqtida artikulatsion 
organlar holati diqqat bilan kuzatib boriladi. Bu o ‘rinda ham asosiy 
e ’tib o r til uchining holatiga qaratiladi. U ni dastlabki davrlarda b arch a 
unli tovushlar artikulem asini tayyorlashda pastda ushlab turish lozim . 
Bu usul og'iz b o ‘shlig‘ining hajm ini kattalashtirishga yordam beradi, 
h a m d a h a v o q a tla m in in g o g ‘iz b o 's h l i g 'i o rq a li о ' tis h i u c h u n
imkoniyatlarni t a ’m inlaydi. M uskullar, paylar o'rtasidagi o 'zaro bog'liqlik 
sababli unlilar artikulatsiyasida lablar holatining o'zgarishi tabiiy yo'l 
bilan h a r bir alo h id a tovush u ch u n tilni to 'g 'r i holatga olib keladi. 
G im nastika unli tovushlar artikuiatsiyasini o'rganish dan boshlanadi. Bis 
artikulatsiya xarakteridagi m ashqlar 1-jadvalga kiritiladi.
T a y y o rg a rlik b o s q ic h id a aso siy v az ifa o g 'iz d a n nafas o lis h n i 
sh a k lla n tirish d a n iborat. S h u n in g u c h u n ham b arch a a rtik u la tsio n
m a sh q la r o vozni ja lb q ilm a sd an am a lg a oshirilad i. Bola h ali o 'z i 
b ajaray o tg an m a sh q la r unli to v u sh la r a rtik u le m a la ri h iso b lan ish in i 
bilm aydi. Bu vaqtda logopedga artikulem alar ukladini aniqlashtirish va 
yaxshilash imkoniyatini beradi. Shakllanayotgan artikulatsiyalam i rinolalik 
bola sinestetik tarzda eslab qoladi.
Bu holatda artikulem a va uning rasm i o'rtasidagi shartli refleto r 
m unosabatlari o'rnatiladi va u rasmga tayangan holda tovushni shivirlab 
erkin talaffuz qila boshlaydi. Logopedning tushuntirishi bolani talaffuz 
oi^anlarining aniq holati bilan, havo qatlam ining og'iz orqali yo'naltirilishi 
bilan shakllantirib boriladi.
A rtikulem aning shakllanishida m ashqlarni o rtiqcha zo'riqishlarsiz 
bajarishga e ’tibor qaratish ham da yuz va m im ik m uskullar sinkneziyasining 
paydo bo'lishiga y o 'l qo'ym aslik lozim.
A rtikulatsion gim nastika tam oyili q o 'sh im ch a artikulatsion m ash qlar
125

---

(bevosita nutq tovushlari, artikulem ani yuzaga keltirm aydigan) d an
foydalanishga im kon beradi. M asalan, bolada rinolaliya va dizartriya 
q o ‘shilganda til yuqoriga ko'tarilganda u chap tarafga ketadi. Bu tilning 
o ‘ng tom onidagi paylar chap tarafdagiga nisbatan kuchsizroq ekanligidan 
darak beradi. Bu o ‘rinda tilning o ‘ng tarafidagi paylar kuchini rivojlantirish 
va m ustahkam lashga oid tegishli m ashqlarni bajarish tavsiya qilinadi. 
Buning uchun bolaga tilni tishlarning chap tom ondagi pastki va yuqori 
qismiga tekkizish, til bilan chap lunjni siypalash tak lif qilinadi. Bu esa 
tilning o ‘ng tom onidagi paylarga ko'proq vazifa yuklaydi. Tilning chap 
tom onidagi paylar zaifligida ko'rsatilgan barcha m ashqlar tilning chap 
tom oniga ko'proq vazifa yuklashni hisobga olgan holda bajariladi. Qaram a- 
qarshilikni b artaraf qiluvchi m ashqlar sam arali hisoblanadi. M asalan, 
tilning o ‘ng tom oni nisbatan zaif b o ‘lganda boladan tilni chiqarish va 
chap tarafga yo ‘naltirish so'raladi. Bunga logoped tilning o ‘ng tarafi 
paylariga ko'proq vazifa yuklash uchun shpatel bilan tilni bosgan holda 
qarshilik ko'rsatadi.
Artikulatsiya paytida til, lablar va yuz m uskullarini, paylarning erkin 
harakatini yaxshilash uchun bolaga qayerda va qaysi m uskulni nisbatan 
zo'riqtirish haqida so'zlab berish m aqsadga muvofiq. Bola bu jarayonda 
ishtirok etayotgan organlar harakatini his qilishi, Shuningdek, bu holatni 
kinestetik tarzda va oynadan foydalangan holda eslab qolishi lozim.
Bu holatni bola yana ham aniqroq his qilishi uchun bolaga m exanik 
tarzda yordam berish m um kin. M asalan, tilni sterillangan doka salfetka 
bilan ushlagan holda kerakli til ukladi am alga oshiriladi.
A rtikulatsion praksisni shakllantirishda artikulatsiya organlari paylari 
o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni hisobga olish lozim b o ia d i. Buning uchun 
quyidagi usullardan foydalanish tavsiya qilinadi. M asalan, m a iu m k i, 
ko'rinishdagi artikulatsiya ukladini shakllantirish u chu n tilni og'izning 
c h u q u rro q to m o n ig a h a ra k a tla n tirish kerak . B u n in g u c h u n o g 'iz
burchaklari m exanik usul bilan oldinga harakatlantiriladi. Aksincha, o g iz
burchaklari chekkaga harakat qilinganda til oldinga harakatlantiriladi.
K o'rsatilgan usullarni ko'rish nazorati yordam ida am alga oshirish 
lozim (oyna oldida mashq qilish nazarda tutilm oqda).
Bu esa o 'z navbatida bolaga u yoki bu paylar guruhining harakatini 
va shunga tegishli paylar zo'riqishini va ularni o 'z a ro dififerensiatsiya 
qilishni his qilishga va anglashga yordam beradi.
S hunday qilib, logopedik ishlarning tavsiya qilinayotgan tizim ida 
artikulatsiya organlarining maxsus gimnastikasidan foydalaniladi (faqatgina 
nutq tovushlari uchun zarur b o iad ig an harakatlar m ashq qilinadi); shu 
bilan bir vaqtda artikulatsion praksisni rivojlantirishga yordam beradigan 
qo'sh im cha m ashqlar ham ko'zda tutiladi.
Artikulatsion praksisni rivojlantirish nutqiy nafas olishni rivojlantirish 
bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
126

---