M. Y. Ayupova

и
va 
a
unlilarini talaffuz qilganda kuchli shovqin eshitiladi. U ndosh 
f, s, sh
tovushlar talaffuzida xirillagan ovoz eshitiladi.
Ochiq rinolaliya 
organik 
va 
funksional 
bo'lishi m um kin.
Organik ochiq rinolaliya tug‘m a va hayot davom ida orttirilgan b o ia d i.
Ochiq rinolaliyaning tu g ‘m a shaklining sababi yum shoq va qattiq 
tanglaydagi yoriqliklardir.
H ayotda orttirilgan ochiq rinolaliyaga og‘iz va b u ru n bo‘shlig‘ida 
ja ro h a tla n is h la r b o ‘lishi yoki y u m shoq ta n g la y n i h a y o t d av o m id a 
falajlanishi kabilar sabab bo ‘lishi mum kin.
Funksional ochiq rinolaliyaning paydo b o iish sabablari turli xil b o ‘ladi. 
M a s a la n , b o la la rd a o v o z n in g hosil b o ‘lis h id a y u m s h o q ta n g la y
harakatining sust b o iish i. Funksional ochiq rinolaliya asab kasalliklarida 
ham nam oyon b o ‘lish hollari kuzatiladi. U adenoidlarni olib tashlagandan 
s o ‘ng kam roq kuzatilsa, d ifteriyadan keyingi falajlan ish d a kam ro q
kuzatiladi. Rinolaliyaning bu shaklini tekshirishda qattiq va yum shoq 
tanglayda biron-bir o ‘zgarishlarning borligi aniqlanm aydi. Funksional 
ochiq rinolaliyaning belgilarida asosan unli tovushlar talaffuzi buzilgan 
bo'ladi. U ndosh tovushlar talaffuzida tanglay-halqum birlashishi yaxshi, 
n orm ada b o ia d i.
F unksional ochiq rinolaliya organik rinolaliyaga nisbatan yengil 
kechadi. Ovoz mashqlaridan so‘ng burunlanish tem bri yo‘qoladi, tovushlar 
talaffuzidagi kamchiliklarni odatdagidek, y a’ni dislaliyani b arta raf etishda 
q o ilan ad ig an usullar orqali bartaraf etish m um kin.
Rinolaliyada kuzatiladigan tu g ‘ma lab va tanglaydagi kam chiliklar 
logopediya va tibbiyot fani oldiga jiddiy m uam m olarni q o ‘yadi.
Turli xalqlar orasida, turli m am lakat va hattoki h a r bir m am lakatning 
tu rli viloyatlarida tu g ‘m a yoriqliklar b ilan tu g 'ilad ig an b o lalar soni 
tu r lic h a d ir . A. L im b e rg (1 9 6 4 ) a d a b iy o tla r d a g i m a ’lu m o tla r n i 
um um lashtirib, 600 — 1000 ta yangi tu g ‘ilgan bolalar orasida bitta bola 
lab va tanglay yoriqliklari bilan tu g ‘ilishini t a ’kidlab o ‘tadi. Lab va 
tanglaydagi yoriqliklar bolaning um um iy va nutqiy rivojlanishiga salbiy 
t a ’sir k o ‘rsatadi. Bola yutishga, nafas olishga qiynaladi. Bu holatlar 
bolaning jism oniy rivojlanishiga salbiy ta ’sir etadi, organizm ning boshqa 
k a sa llik la r b ilan kurash ish ja ra y o n in i su say tirad i. B un d ay b o la la r 
m untazam shifokor nazoratiga va davolanishga m uhtojdir.
Hozirgi vaqtda quyidagi tasn if qabul qilingan:
Yuqori labdagi tu g ‘m a yoriqliklar: yashirin yoriqlik, t o ‘liq b o im a g a n
yoriqlik: a) burun b o iim id a teri-to g ‘ayning o ‘zgarm aganligi; b) burun 
b o iim id a teri-to g ‘ayning o ‘zgarganligi.
T o ‘!iq yoriqlik. B unda bolaning ilk yashash davrida xirurgik davolash
114

---

ish lari o lib b o rila d i, bu d av o lash ish la ri b o la n u tq in in g n o rm a l 
rivojlanishiga im kon yaratadi.
T ug‘m a tanglay yoriqliklari:
1) yum shoq tanglay yoriqliklari: bu yoriqliklar yashirin, to iiq s iz va 
to'liq b o ‘ladi;
2) yum shoq va qattiq tanglay yoriqliklari: yashirin, to iiq s iz , to iiq ;
3) alveolyar o ‘sim tan in g , qattiq va yum sho q ta n g lay n in g t o i i q
yoriqliklari: bir to m o n la m a , ikki tom onlam a;
4) alevolyar o ‘sim taning va qattiq tanglay oldingi qism ining t o i iq
yoriqligi: b ir to m o n la m a , ikki tom onlam a.
Ikki to m o n la m a yoriqliklar bir tom onlam a yoriqliklarga nisbatan kam 
nchraydi. M. P. B archunovning t a ’kidlashicha, yoriqliklar k o ‘p roq chap 
lo m o n d a (7 0 ,4 % ), o ‘ng to m o n d a k am ro q (2 1 ,4 % ) k u z a tila d i. Bu 
jarohatdan ayollarga nisbatan k o'pro q erkaklar aziyat chek adilar (I.B. 
Hakumi 1966, V .M . M essika 1971). G utsm an ning m a iu m o tig a k o ‘ra 
alohida lab yoriqliklari va lab yoriqlikiarining tanglay yoriqliklari bilan 
birga kelishi erkaklarda 68,66% , ayollarda 31,34% uchraydi, shu bilan 
birga ay o llard a tanglayning alohida yoriqliklari ikki m a ro ta b a k o ‘p 
kuzatiladi. K o‘p uchraydigan patologiya shakllari b o iib , yum shoq va 
qattiq tanglaydagi yoriqliklar hisoblanadi.
N utqqa burunli ottenkan i beruvchi tanglayni tu g ‘m a nuqsonlariga 
quyidagilar kiritiladi:
1) tanglay va labning tu g 'm a yoriqliklari;
2) shilliq qavat osti yoriqliklari;
3) tanglayning tu g ‘m a rivojlanmasligi;
4) yuzning tu g ‘m a assimetriyasi.
A m aliyotda k o 'p ro q lab va tanglaydagi yoriqliklar kuzatiladi.
Tanglay yoriqliklari shakllari favqulodda xilm a-xil b o iib , ularning 
ham m asi nutq buzilishigi olib keladi.
Lab yoriqliklari labning qisman va to iiq yoriqliklariga ajratiladi. Qisman 
lab yoriqligi faqat lab chetida b o ia d i, y a’ni nuqson pastki b urun tirqishiga 
yetib borm aydi. Agar yoriqlik burun tirqishining pastki sohasini, b a ’zan 
burun y o iin i oldingi uchini qam rab olgan b o isa , yoriqlik t o iiq hisoblanadi.
T an g la y d ag i tu g ‘m a y o riq lik la rn in g b o i i s h i b o la n in g jis jn o n iy
rivojlanishiga t a ’sir qiladi. N uqson qanchalik keng b o is a , bo la shunchalik 
ko‘p rivojlanishida buzilishlarga ega b o ia d i. T anglayning q o ‘pol nuqsoni 
bilan tu g ilg a n bolalar anam nezida ularga k o ‘krak tutishni iloji b o im a g a n i 
qayd qilinadi. Em izishga uringanda sut nafas y o iig a tushib , bolani nafasi 
ichiga tushib ketadi. Bolalarni qoshiqehadan ovqatlantirishga o iilg a n , 
bu usulda ham ovqat rivojlanib yetm agan tanglayga, b u ru n b o ‘shlig‘iga, 
b u ru n -h a lq u m g a , nafas y o ila rig a tu sh ib , u y erd a sh illiq q avatlarni 
shamollash va t a ’sirlanish holatlariga olib kelgan. Y uqorida aytganim izdek, 
lu g ‘m a ta n g la y y o riq lik lari b o r b o la la r surish h a ra k a tla rin i b a ja ra
115

---

olm aydilar, natijada ularda tu g ‘m a surish refleksi so ‘nib boradi, bu tu n
yuz m uskulaturasi rivojlanishi susayadi.
Tanglay yoriqligining mavjudligi bolaning fiziologik nafas olishini 
yom onlashtiradi. T ug‘ma yoriqligi bor bolalar o ‘z nuqsoniga instinktiv 
ravishda m oslanishga m ajbur b o ‘ladilar. Bu m oslanish tilning o g 'iz 
b o ‘shlig‘ida o'zig a xos joylashuvida nam oyon b o 'lad i. Rinolaliyadagi 
tanglay nuqsonlari b u tu n artikulatsion apparat m uskullarni n o to 'g 'ri 
m uskuliy b o g iiq lig in i keltirib chiqaradi. R inolaliyada n u tq apparati 
muskullari anatom ik jihatdan saqlangan b o isa ham , harakatlar o'zlarining 
sustligi, torm ozlanganligi bilan ajralib turadi.
K o'p in ch a, rinolaliya eshitishning zaiflashuvi kuzatiladi. Bu narsa 
ovqatni yevstaxiev trabalariga tushib, u yerda eshitish traktida sham ollash 
jarayonlarini keltirib chiqarishi bilan bog'liqdir. Eshitishni pasayishi turli 
xil darajada bo'lishi m um kin (L.Ya. D erbanyuk 1966, V.V. M essina 
1971, V.S. D m itrev, R.L. Lando 1969).
Shu tariqa, tu g 'm a lab va tanglay yoriqlari mavjudligida u yoki bu 
dara-jada bolaning ovqatlanishi, uning fiziologik va nutqiy nafasi buziladi, 
yuz m uskulaturasining faoliyati xarakteri o'zgaradi, eshitish qobiliyatining 
pasayishi kelib chiqadi, tilning og'iz bo'shlig'ida noto'g'ri holati stabillashadi. 
Tabiiyki, bularning ham m asi bola nutqining shakllanishiga ta ’sir qiladi.
A ralash