M u n d a r I j a

2.2. Turizm sohasiga jalb etilgan investitsiyalarning 
 moliyaviy manbalari 
Investitsiyalarni moliyalashtirish manbalari quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
- davlat byudjetining kapital xarajatlari; 
- korxonalarning o‘z mablag‘lari; 
- mahalliy tijorat banklar kreditlari; 
- xorijiy investitsiya va kreditlar. 
Jahon iqtisodiyoti tarixidan shu narsa ma‘lumki, XX asrning 60 yillaridanoq 
xorijiy investitsiyalar har qanday milliy daromad hajmini oshirishni maqsad qilgan 
rivojlanayotgan davlat iqtisodiyoti uchun birlamchi ahamiyat kasb eta boshladi. 
O‘tish davri iqtisodiyotida ishlab chiqarishni modernizatsiyalash hamda texnik 
va 
texnologik 
qayta 
qurollantirishga 
qaratilgan 
investitsiya 
loyihalarini 
moliyalashtirishda xorijiy investitsiyalarning roli investitsiyalashning boshqa 
turlariga qaraganda bir muncha samaraliroq ekanligi aniq bo‘lib qoldi. 
2005 yilda barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga 
investitsiyalar hajmi 256.3 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2010 yilga kelib bu 
ko‘rsatkich 1247.3 mlrd. so‘mga etdi. Investitsiya sohasida shakllangan ijobiy 
dinamika iqtisodiyotning o‘sishiga sezilarli darajada ta‘sir ko‘rsatdi . 
O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan, 2009 yilda iqtisodiy 
islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biri qilib, 
xorijiy investitsiyalarni, birinchi navbatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni 
jalb etish belgilanishi ham bugungi kun mamlakat iqtisodiy siyosatida xorijiy 
investitsiyalarning qay darajada muhim o‘ringa ega ekanligini ko‘rsatib beradi.
11
Buning 
iqtisodiy 
asoslarini 
tahlil 
qiladigan 
bo‘lsak, 
loyihalarni 
moliyalashtirishda boshqa manbalarga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar 
quyidagi imkoniyatlarni va ustunliklarni yuzaga keltiradi: 
- loyihani amalga oshirishda davlat aralashuvining 
oldini 
olinishi 
va 
mustaqil tarzda faoliyat yuritilishini ta‘minlanishi (agar loyiha davlat byudjeti 
11
2008 
yilda
respublikani
ijtimoiy
-
iqtisodiy
rivojlantirish
yakunlari
hamda
2009 
yilda
iqtisodiy
-
islohotlarni
chuqurlashtirishning
eng
muhim
yo’nalishlari
to’g’risidagi
Vazirlar
Mahkamasining
qarori
2009 
yil
8 
fevral
.

---

29 
mablag‘lari hisobiga yoki hukumat kafolati ostidagi xorijiy kreditlar hisobiga 
moliyalashtiriladigan bo‘lsa, aniqki davlat tomonidan mablag‘larni samarali 
ishlatilishi yuzasidan qat‘iy nazorat o‘rnatiladi va bu narsa loyiha tashabbuskorini 
erkin faoliyat yuritishiga ham bir muncha to‘sqinlik qiladi); 
- davlat byudjeti mablag‘larini tejalishi; 
- mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy texnologiyalarni tajribali mutaxassislari bilan 
birga kirib kelishi, natijada mahalliy tadbirkorlarda xorijiy hamkorlar tajribasini 
o‘rganish imkoniyatini yuzaga kelishi va hok. 
Korxonalarning investitsiya faoliyatini rivojlantirish istikbollarini investitsion 
dastur doirasida xamda aloxida ilmiy asoslangan loyixalarni ishlab chikish orkali 
amalga oshiriladi. 
Davlat investitsiya dasturiga fakat texnik iktisodiy asosnoma utkazilgan, 
smetalari tasdiklangan, mukobil karorlar asosida, moliyalashtirish manbalari bilan 
100 foiz ta‘minlangan, tashki moliyalashtirish manbalari bilan anik ta‘minlanishi 
belgilangan loyixalar kiritiladi. Investitsiya xususidagi karorlar, davlat investitsiya 
dasturlari, menejmentini tashkil kilish, ularni moliyalashtirish resurslari va 
investitsiya loyixalarini amalga oshirish natijalarini kelgusida solikka tortilishini 
xisobga olib amalga oshirilishi zarur.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 12 sentyabrdagi 
395-son karori asosida davlat investitsiya dasturiga loyixalarni kiritilishi buyicha 
talablar: 
- Investitsion loyixaning belgilangan tartibda tasdiklangan texnik-iktisodiy 
asosining mavjudligi; 
- Moliyalashtirish manbalarning anikligi va shartnomada kelishilgan muddatda 
kreditlarning tulanishi; 
- Shuningdek, loyiha tashabbuskori tomonidan loyixa pasporti, amalga oshirish 
grafigi va loyiha xolati xakida batafsil ma‘lumot tayyorlanadi.
Mamlakatimiz Prezidenti I. A. Karimovning ―O‘zbekiston iqtisodiy 
islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida‖ asarida: ―Biz tashqi iqtisodiy faoliyatni 
rivojlantirishda iqtisodiyotimizga sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay sharoit 

---

30 
yaratishga juda katta ahamiyat bermoqdamiz‖ deyiladi.
12
Bu fikrning isboti sifatida 
―Chet el investitsiyalari to‘g‘risida‖, ―Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari 
va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida‖gi, ―Investitsiya faoliyati to‘g‘risida‖gi 
kabi qonunlar va bu boradagi boshqa normativ huquqiy hujjatlarni misol keltirish 
mumkin. Ushbu qonun hujjatlariga binoan chet ellik investorlar xalqaro huquq 
printsiplari va O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq quyidagi 
huquqlarga ega:
- investitsiyalashni amalga oshirishning hajmlari, turlari va yo‘nalishlarini 
mustaqil belgilash;
- investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun yuridik va jismoniy shaxslar 
bilan shartnomalar tuzish; 
- o‘zining investitsiyalariga va investitsiya faoliyatining natijalariga egalik 
qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf etish; 
- chet ellik investorning qaroriga binoan investitsiyalarga, ularning natijalariga 
egalik kilish, ulardan foydalanish, ularni tasarruf etish huquqlari O‘zbekiston 
Respublikasining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa yuridik va jismoniy 
shaxslarga berilishi mumkin;
- huquqlar boshqa shaxsga berilganda taraflarning o‘zaro munosabatlari 
shartnomalar asosida tartibga solinadi; 
- O‘zbekiston Respublikasidagi investitsiya faoliyati natijasida olingan o‘ziga 
qarashli ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalarini chet ellarda va 
O‘zbekiston Respublikasida patentlashtirish to‘g‘risida mustaqil ravishda qaror qabul 
qilish; 
- investitsiya faoliyati natijasida olingan daromadni mustaqil va erkin tasarruf 
etish (shu jumladan uni moneliksiz repartatsiya qilish); 
- O‘zbekiston Respublikasiga kreditlar va qarzlar tariqasida pul mablag‘lari jalb 
etish; 
- o‘z hisob varag‘idagi milliy valyuta mablag‘laridan ichki valyuta bozorida chet 
el valyutasini sotib olish uchun foydalanish; 
12
I
. 
A
. 
Karimov
O’zbekiston
iqtisodiy
islohotlarini
chuqurlashtirish
yo’lida
, 
O’zbekiston
, 1995 
yil
, 115-
bet
. 

---

31 
- qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda va shartlarda er uchastkalariga doir 
huquqlarini sotib olish; 
- O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq, o‘ziga mulk huquqi 
asosida qarashli bo‘lgan mol-mulk va har qanday mulkiy huquqlardan zimmaga 
olgan majburiyatlarning, shu jumladan qarz mablag‘larini jalb etishga qaratilgan 
majburiyatlarning barcha turlari bo‘yicha ta‘min sifatida foydalanish; 
- o‘z investitsiyalari va boshqa aktivlari rekvizitsiya qilingan taqdirda mutanosib 
ravishda tovon olish; 
- davlat boshqaruv organlarining, mahalliy davlat hokimiyati organlarining 
hamda ular mansabdor shaxslarining g‘ayriqonuniy harakatlari (harakatsizligi) va 
qarorlari natijasida etkazilgan zararlarni undirish va boshqalar. 
Turizm sohasida dastlabki investitsiyalar va kapital xarajatlarni ta‘minlash firma 
mablig‘lari, uzoq muddatli zayomlari va kreditlari xisobidan amalga oshirilishi 
mumkin. Aylanma kapital tijorat banklari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan 
beriladigan qisqa yoki o‘rta muddatli mablag‘lar hisobidan shakllanadi. 
Shu bilan birga turistik korxonalar yoki ular birlashmalarining kapitali faqat 
dastlabki sarflarnigina emas, balki aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojlarining bir 
qismini ham qoplash uchun ishlatilishi mumkin (yuqori dividendlar kutiladigan 
sharoitlarda). Boshqa tomondan, agar nisbatan arzon bo‘lgan qisqa muddatli yoki 
uzoq muddatli kredit bor bo‘lsa, loyihalardagi tadbirlarni ana shunday zayomlar 
hisobidan mablag‘ bilan ta‘minlagan ma‘qulroq. 
Barcha holatlarda uzoq muddatli qarzdorlik va aktsionerlik kapitalining 
salmog‘i qanchalik yuqori bo‘lsa, alohida aktsiyaga daromad shunchalik kam bo‘ladi, 
chunki dividentlar aktsiyalarning katta miqdorlari o‘rtasida taqsimlanadi. Boshqa 
tomonidan, zayom mablag‘larining ulushi qanchalik yuqori bo‘lsa, to‘lanadigan 
kredit foizlarining summasi shuncha yuqori bo‘ladi. Shuning uchun moliyaviy rejani 
ishlab chiqishda mablag‘ bilan ta‘minlashning muqobil shakllari va sxemalari 
sinchiklab baholanadi. Moliyaviy reja zarur mablahlarni va rejalashtirilayotgan 
foydani olish talablariga javob berishi kerak. 
Tadbirkorlik loyixasini amalga oshirish uchun quyidagilar jalb qilinishi 
mumkin:

---

32 
- tabiiy zonalar va umumdavlat axamiyatidagi infrastuktura ob‘ektlarini 
rejalashtirish, 
tarixiy-madaniy 
yodgorliklar 
va 
boshqa 
muhim 
diqqatga 
sazovarliklarni yangilashga davlat ajratmalari;
- moliyaviy ta‘minlashning boshqa manbalari – lizing (qaytadigan mablag‘lar), 
mahalliy byudjet, byudjetdan tashqari fondlar va boshqalar. 
Ichki va tashqi turizm sohasi turistlarni ommaviy jalb qilish va tarmoqni 
samarali 
rivojlantirish 
bo‘yicha vazifalarni hal qilish ko‘pincha unga 
yo‘naltirilayotgan investitsiyalarni rag‘batlantirishga bog‘liq. 
Turizmni rivojlantirish bo‘yicha jahon va mamlakatimiz amaliyoti shuni 
ko‘rsatmoqdaki, iqtisodiyotning shu sohasiga qilinadigan investitsiyalarni 
rag‘batlantirishning asosiy turlaridan biri davlatning asoslashgan soliq siyosati, 
shuningdek, davlatning yuqori mahsuldor turistik infrastruktura obektlarini yaratishni 
moliyaviy ta‘minlashdagi faol ishtiroki hisoblanadi. 
Soliq tizimning samaradarligi ko‘p jihatdan soliq bazasini hisoblash, soliq 
stavkalarni hisoblash bo‘yicha amal qilayotgan metodikasi va asosan turizmni har 
tomonlama rivojlantirishni rag‘batlantirishga yo‘naltirayotgan soliq imtiyozlari 
hisoblanadi. 
Soliq mexanizmini qo‘llar ekan, davlat turistik tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarishni moliyaviy taminlash uchun qulay sharoit yaratishga ko‘maklashadi. 
Bundan tashqari, turistik korxonalarning foydasiga soliq solish xam turli soliq 
imtiyozlari tizimi bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. Masalan, milliy turistik manfaatlar 
doirasida joylashgan obektlarni mablag‘ bilan taminlovchi investorlarga soliq 
imtiyozlari beriladi. 3-5 yil davomida yangi yaratilayotgan obektlar, olinayotgan 
foyda soliqqa tortilmaydi. 
Soliq imtiyozlari va chegirmalarning ro‘yxati ancha uzun. Masalan, bevosita ishlab 
chiqarish xarajatlaridan tashqari, soliqqa tortiladigan summa hisobidan turli fondlarga 
pul o‘tkazishlar, ilmiy tadqiqotlarga qilingan xarajatlar, dividendlar, qarzdorlik 
bo‘yicha foizlarni chiqarib tashlashga ruxsat berildi. Chiqimlarning bir qismi sifatida 
amortizatsiya xarajatlari ham soliqqa tortilmaydi. 
Amortizatsiya bilan birga soliqqa tortishdan turli rezerv fondlari ozod qilinadi 
(xayriya, nafaqa fondlari va b.) Katta bo‘lmagan korxonalarga maxsus imtiyozlar 

---

33 
beriladi. Masalan,AQShda yillik daromadi 75 ming dollargacha bo‘lgan 
kompaniyalarga bir yil davomida qiymati 10 ming dollargacha bo‘lgan yangi 
jihozlarni to‘laligicha hisobdan chiqarib tashlashga ruxsat beriladi. 
Ichki va xorijiy turizmni rivojlantirish sohasida Turkiya, Tunis, Shveytsariya, 
Isroil kabi davlatlarda katta imtiyozlar beriladi.
O‘zbekistonda turizmni rivojlantirish va zamonaviylashtirishni mablag‘ bilan 
taminlashga beriladigan imtiyozlarning asosiy turlari quyidagilardir: 
- investitsiyalarni soliqqa tortish borasidagi imtiyozlar firmalarni qurilish, 
qayta qurish va jihozlar sotib olishdagi korparativ soliqdan ozod qilish: 
- bojxona itiyozlari - imtiyozli moliyaviy taminlash sertifikatlariga mos 
keladigan holda mamlakatga olib kirilayotgan mashinalar va asbob-uskunalar, 
jihozlarni soliq to‘lashdan ozod qilish, shuningdek turistlarning kirishi va chiqishini 
rasmiylashtirishda pasaytirilgan stavkalar; 
- valyuta imtiyozlari - litsenzion faoliyatiga ega kompaniyalar va firmalarni 
yillik valyuta solig‘idan ozod qilish: 
- ob‘ektlarni davlat tomonidan imtiyozli tarzda mablag‘ bilan taminlash, 
shuningdek malum vaqt davomida ulardan imtiyozli foydalanish 
boshqa imtiyozlar – zarur infrastrukturani rivojlantirishga, 49 yil davomida erga ijara 
haqini to‘lashga, suv taminoti to‘lovlari va elektr energiyasi xarajatlariga va h.к. 
Bunday soliq siyosati turizmning rivojlanishiga, xorijiy va ichki 
investitsiyalarning o‘sishiga, turistik sanoati kengaytirishga va takomilashtirishga 
xizmat qiladi. 
Ta‘kidlash joizki, chuqur o‘ylangan moliyaviy va soliq siyosati boshqa 
mamlakatlardan turistlarni O‘zbekistonga ommaviy jalb qilish, ichki turizmni 
rivojlantirish va uning samaradarligini oshirish bo‘yicha vazifalarni xal qilishning 
muhim omillardan biri hisoblanadi 
Milliy iqtisodiyotga xorijiy tadbirkorlar qiziqishini orttirishning o‘ziga xos 
ommalashgan ko‘rinishlaridan yana biri-bu transmilliy korporatsiyalar (TMK) 
faoliyatidir. 
Xalqaro ishlab chiqarish–boshqa mamlakatlarda joylashgan bosh firmalar 
nazorati ostida tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatish-globallashuv 

---

34 
jarayonining o‘zagidir. Bu borada TMK – ikki yoki undan ortiq mamlakatda faoliyat 
yurituvchi va xalqaro ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi firmalarning roli jaxon 
xo‘jaligi va iqtisodiyotida asosiy hal qiluvchi o‘rinda ekanliklari bilan belgilanib, 
hozirda ular 60 mingta bosh kompaniya tomonidan tashkil etilgan 500 mingdan ortiq 
xorijiy shu‘ba korxonalar va filiallarni o‘z ichiga oladi. 
Bugungi kunda jahon sanoat ishlab chiqarishining 50%, tashqi savdoning 63%, 
yangi texnologiyalar, patentlar, litsenziyalar va «nou-xau»larning deyarli 80% TMK 
ulushiga to‘g‘ri kelmoqda. Shuningdek, hozirda rivojlangan va rivojlanayotgan 
davlatlar iqtisodiyotida asosiy mavqeni TMKlar egallab turibdi, masalan Buyuk 
Britaniya eksportining 80% ga yaqini, Singapurda esa 90% ga yaqini ushbu 
korporatsiyalar ulushiga to‘g‘ri kelmoqda.
13
Xorijiy investitsiyalarni tartibga solish siyosati turli mamlakatlarda turlicha 
bo‘lishi 
mumkin. 
Masalan, 
Malayziya, 
Singapur 
va 
Tailand 
milliy 
raqobatbardoshlikni, iqtisodiy tuzilmani dunyodagi etakchi TMKlarning ishlab 
chiqarish zanjiriga integratsiyalash orqali oshirish maqsadini qo‘yadi. Koreya va 
Taypey (Xitoy) ko‘proq o‘z korxonalari va texnologiya resurslarini rivojlantirishga 
moyil. Ular boshqa mamlakatlarning TMKlarini asosan qo‘shimcha texnologiyalar 
manbai deb hisoblashadi. 
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish hamda qo‘shma korxonalar tuzishdan asosiy 
maqsad esa quyidagi ko‘rinishdagi iqtisodiy tangliklardan chiqib ketishga qaratiladi: 

respublikamizdagi mavjud xo‘jalik va moliyaviy ahvolni barqarorlashtirish; 

fan-texnika taraqqiyotining hozirgi zamon talabiga mos ilmiy bilimlarning, 
texnika va texnologiyalarning keng sur‘atda yoyilishi; 

yangi ochilgan qo‘shma korxonalarda ishchi o‘rinlarni yaratib, ishsizlik 
muammosini bartaraf etishga ko‘mak berish; 

davlat byudjetiga soliq tushumlarini ko‘paytirib, byudjet taqchilligini oldini 
olishga erishish; 

monopoliyaning oldini olish va bartaraf qilish; 
13
 
www.economywatch.com
 2014 yil 14 mart

---

35 

import tovar va xizmatlar salmog‘ini kamaytirib, eksport salohiyatini 
oshirishdan iboratdir. 
Chet el sarmoyasidan foydalansa-da, har qanday mamlakat avvalo o‘z 
iqtisodiyotini mustaqil iqtisodiyot sifatida rivojlantirishga intiladi. Shunday qilib, 
ushbu vaziyatda ma‘lum qarama-qarshilik mavjud: milliy iqtisodiyotning 
mustaqilligini chet el investitsiyalarini jalb qilish shart-sharoitlari bilan qanday qilib 
moslashtirish mumkin? Bu muammoni butun boshli tashqi iqtisodiy aloqalar turlarini 
qo‘llagan holda hal etish mumkin. Tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, buning uchun ushbu 
masalaga ikkala tomon manfaatlarini hisobga olgan holda oqilona va chuqur 
mulohaza asosida yondashmoq lozim. 
Investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning asosi manbalri O‘zbekiston 
hududida amal qiluvchi qonunchilikka ko‘ra quydagilar hissoblanadi : o‘z 
ixtiyoridagi resurslar jalb etilgan moliyavi mablag‘lar, davlat va mahaliy budjetlardan 
ajratilagan mablag‘lar, budjetdan tashqari fondalr, xoriji capital.
Investitsiyalarning mablag‘laridan biri bo‘lib aholi keng qatlamlarining 
jamg‘armalari hissoblanadi. Shuni ta‘kidlash kerakki, amalda jamg‘arma egasi va 
investor bir shaxsda nomoyon bo‘lishi ham mumkin. Odatda jamg‘arma jamiyatdagi 
ko‘pchilik subektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investitsiya sifatida 
foydalanish esa butunlay boshqa subektlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. 
Shuningdek iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sanoat, qishloq ho‘jalik va boshqa 
korhaonalar jamg‘armasi ham investitsiya manbai bo‘lib hisoblanadi. Bu o‘rinda 
―jamg‘aruvchi‖ va ‖investor‖ bir sub‘ektda mujassamlashadi. 
Umumiy holda investitsiya faoliyati quydagi manbalar hisobiga amalga 
oshirilishi mumkin: 
- investitsiyalarning o‘z moliyaviy resurslari, ya‘ni fond, amortizatsiya 
ajratmalari, pul jamg‘armalari va boshqalar; 
- qarz olingan moliyaviy mablag‘lar, ya‘ni obligatsiyalar, zayomlar, bank 
kreditlari; 
- jalb qilingan moliyaviy mablag‘lar, ya‘ni aktsiyalarni sotishdan olingan 
mablag‘lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning pay va boshqa to‘lovlari;. 
- davlat byudjeti mablag‘lari; 

---

36 
- chet el mablag‘lari va boshqalar. 
So‘nggi yillarda investitsiyalar tarkibi, xususan, byudjetdan ajratiladigan 
investitsiyalar va bank kreditlari ahamiyati keskin o‘zgardi.
Ayni paytda investitsiyalar moliyaviy manbalari tarkibiy tuzilishida ham 
sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Buni 2.3-jadvalda ko‘rish mumkin.
Jadval ma‘lumotlaridan ko‘rinadiki, investitsiyalar moliyaviy manbalari 
tarkibida davlat byudjetining ulushi 2011 yildagi 9,0 foizdan 2012 yilda 8,1 foizga 
qadar,
korxonalar va aholi mablag‘lari ulushi tegishli ravishda 53,9 foizdan 46,9 
foizga qadar pasaygan. Chet el investitsiyalarining ulushi esa, aksincha, 25,8 foizdan 
32,4 foizga qadar ko‘tarilgan.
O‘zbekistonda ham investitsiya loyihalarni tuzish va moliyalashtirish uchun 
qulay investitsiya muhitini yaratish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar ishlab 
chiqilmokda.
Ularning negizida ikkita asosiy omil yotadi: 
-iqtisodiy barqarorlik; 
-inflyatsiya jarayonlarini tartibga solish va milliy valyuta-so‘mning to‘lov 
qobiliyatini oshirishga yo‘naltirilgan makroiqtisodiy siyosat. 
2.3-jadval