|
74-rasm. Qoncho‘p (Chelidonium majus)
Lolaqizg‘aldoq (Roemeria).
Turkum vakillari bir va ikki, ko‘p yillik o‘t o‘simliklardan iborat.
Barglari ikki qirrali patsimon. Chuqur qirqilgan. Tabiatda yovvoyi holda keng
tarqalgan.
Qizg‘aldoq (R. refracta). Qizil gultojbargli bir yillik o‘t o‘simlik. Mevasi
dukkakchaga o‘xshash uzun ko‘sak. Gultojbarglarining pastki qismida
qoradog‘larining bo‘lishi bilan ko‘knorilardan farq qiladi.
Ko‘knoridoshlarga oid o‘simliklarning ishlatilishi. Oila vakillarida oq va
sariq rangli sutsimon shira bo‘lib, ularda kauchuk bo‘lmaydi. Shira tarkibi turli
xil alkaloidlardan tashkil topgan. Bulardan tashqari, organik kislotalar va
fermentlar, glikozidlar ham uchrab turadi. O‘simlikning urug‘idan tashqari
271
boshqa organlari ham zaharli hisoblanadi.
Ko‘knori gullilarni ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin:
Ko‘knorining yog‘ olinadigan kenja turkumi. Ularda sutnaylari taraqqiy
yetmaydi. Mevasi kesilsa sutsimon shira oz miqdorda chiqadi. Urug‘ida 40-50
% yog‘ saqlaydi. Opiy olinadigan ko‘knorilar. Ularda sutnaylari yaxshi
taraqqiy etgan bo‘lib, sutsimon shira to‘planadi. Mevasi ko‘kligida ko‘p
miqdorda sutsimon shira chiqadi. O‘simlik mevasida 1,5-2,5 % alkaloidlar
aralashmasi bo‘ladi. Ulardan 26 xil alkaloid ajratib olingan. O‘simliklardan
ajratib olingan sutsimon shirani opiy deyiladi. Opiy tarkibidagi alkaloidlar 2-
20% ni tashkil etadi. Ulardan ajratib olingan morfin, kodein, papaverin va
tebain alkaloidlar tibbiyotda dori sifatida muhim ahamiyatga ega. Ulardan
tayyorlangan dorilar og‘riq qoldirishda, yo‘talga qarshi, me’da-ichak
kasalliklari; gipertoniya, bronxial astma va boshqa kasalliklarni davolashda
ishlatiladi. Lolaqizg‘aldoqning tojbarglarini xalq tibbiyotida qizamiq
kasalligini davolashda keng ishlatiladi.
TORONGULLILAR TARTIBI— POLYGONALES
Torondoshlar oilasi — Polygonaceae
Torongullilar tarkibiga bitta oila kirib, u oilada 30-35 turkum, 800 ga
yaqin turi bor. Bu oila vakillari asosan shimoliy mintaqalarda o‘sadi.
O‘zbekistonda 7 turkumga oid 150 ga yaqin turi mavjud. Bu oilaga asosan o‘t,
buta, tropik mintaqalarda daraxt o‘simliklar kiradi. Eng ko‘p tur xilma xilligini
Markaziy va Janubiy Amerikada uchratish mumkin. Shimoliy yarim sharning
tropik mintaqalaridan tashqari bo‘lgan joylarida asosan o‘tsimon shakllarini,
cho‘l zonasida esa butalarni uchratish mumkin. Barglari ketma-ket joylashgan,
ikkita pardasimon yon barglari birikib o‘sib, poyani o‘rab olgan naychani hosil
qiladi. Gullari mayda, aktinomorf, ikki jinsli yoki bir jinsli, ko‘pincha
murakkab tuzilgan ro‘vak, shingil yoki boshoqsimon to‘pgulga yig‘ilgan.
272
Gulqo‘rg‘oni oddiy, ikki qatorli, oq, yashil, pushtirangli, 3-6 ta tojbargli.
Kosachabargli gul shamol yordamida changlanadigan otquloqda bo‘lsa,
tojbargli gul torongulda bo‘ladi. Changchilari 6-9 tagacha, ikkita bargchadan
tashkil topgan. Tugunchasi ustki, bir uyali.
Mevasi ko‘pincha uch qirrali, yong‘oqcha, ko‘plarida gulqo‘rg‘oni bilan
o‘ralgan, bu esa ularning asosan shamol yordamida tarqalishiga moslashgan.
Urug‘ida unsimon endosperm rivojlangan.
Torondoshlar oilasiga mansub o‘simliklarda ko‘p miqdorda antotsianlar,
pigmentlar, flavonoidlar, antraglikozidlar, oshlovchi moddalar saqlanadi.
Ayniqsa: tomir dori (P.amphibium), suv qalampiri (P. hudropirer), qizil
tasma (P.aviculare), toron (P.coriarum)lar tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Ulardan
olingan moddalar turli kasalliklar qatori qon to‘xtatishda ishlatiladi. Xitoy yoki
tangut rovochi (Rheum palmatum var. tanguticum) ko‘p mamlakatlarda
madaniy holda o‘stirilib, tibbiyotda ich yurishtirish sifatida sano bargi bilan bir
qatorda ishlatiladi.
Shovullar (Rheum), taram-taram rovoch (R. undulatum), qoradengiz
rovochi (R. rhaponticum) sabzavot sifatida ekiladi. Ular qandolatchilikda ham
ishlatiladi.
Polygonum turkumi turli hayotiy shakli 280 tur o‘simlikni o‘z ichiga
oladi. Gulining formulasi: *P
5
A
3+3
G
(2…3)
. Toshkent, Namangan, Andijon,
Samarqand, Buxoro viloyatlarda haydalgan yerlarda va yo‘l yoqalarida qush
toron (P. aviculare) o‘sadi. Mazkur bir yillik, mayda bargli, oqish gulli
o‘simlikning dorivor preparatlari buyrak kasalliklarini davolashda,
ginekologiya amaliyotida foydalaniladi.
Ekiladigan grechixa (Fagopyrum esculentum) don o‘simligi sifatida
ekiladi va keng iste’mol qilinadi (75-rasm). Ko‘pgina torondoshlar ser asal
o‘simliklardir. Grechixa balandligi o‘rtacha 60 sm ga etadigan qizg‘ish poyali,
yuraksimon nayzali bargli bir yillik o‘simlik. Gullari hidli oq yoki pushti
rangda bo‘ladi, gulining formulasi: *P
5
A
5+3
G
(3)
. Changchilarining asosida
273
nektardonlari mavjud. Mevasi yong‘oqcha, uch qirrali, jigarrang.
Grechixa
yormasi
tarkibida
temir, kalsiy, fosfor, V
1
va V
2
, oson
o‘zlashtiriladigan
oqsillar
bo‘ladi.
O‘simlik
donidan
tayyorlanadigan
ovqatlar qimmatli parxezbop taomlar
bo‘lib
hisoblanadi.
Gullari
va
barglaridan
esa
rutin
preparatlari
olishda ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
