M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Qoraqayindoshlar oilasi — Fagaceae 
Tabiatda  bu  oilaga  950  ta  tur,  8  turkum  kirib,  katta  va  kichik,  bargini 
to‘kadigan va doim yashil bo‘lgan daraxtlar kiradi. Barglari oddiy, navbat bilan 
joylashgan. Changchi to‘pgullari kuchalaga o‘xshash, urug‘chisi boshoqsimon, 
kalta va siyrak gulli. Gullari bir uyli, ayrim jinsli, ikki jinslilari kam uchraydi. 
Gullari  aktinomorf,  mayda.  Gulqo‘rgoni  oddiy,  ko‘rimsiz,  4-7  bargchadan 
tuzilgan.  Changchilari  birlashmagan,  gulqo‘rg‘oni  sonidan  ikki  marta  ortiq. 
Urug‘chi gullari atrofini o‘rama barglar o‘rab olgan. Urug‘chisi birlashgan 3 ta 
meva bargdan iborat. Ba’zan 6 ta yoki 9 ta mevabarglar birlashadi. Urug‘chili 
tugunchasi bir muncha qisqargan, ostki,uch uyali, urug‘chi ustunchasi 3 ta yoki 
6  ta,  birlashgan,  ayrim  hollarda  birlashmagan.  Har  bir  uyada  ikkita  urug‘ 
kurtagi bo‘lib, shundan faqat bittasi rivojlanadi. Mevasi yong‘oq, asosi o‘ziga 
xos qoplama bilan o‘ralgan. Urug‘lari endospermsiz, yirik murtakli. 
Eman  (Quercus)  turkumi  450  turni  o‘z  ichiga  oladi.  Eman  daraxtlari 
qimmatli  va  baquvvat  yog‘ochlik  beradi.  Bargini  to‘kadigan  va  doim  yashil 
turlari  bor.  Gullari  yakka  holda  kamdan  kam  rangli  gul  o‘qida  urug‘chi  va 
changchi  kuchala  to‘pgullariga  yig‘ilgan.  Gullarining  formulasi:  *♂P
(6…8)
 
A
6…10
G
0 
va  *♀P
(3+3)
  A
0
G
(3)
.  Tibbiyotda  eman  daraxtining  yosh  novdalarining 
po’stloqlaridan  tayorlangan  damlama  og’iz  bo’shlig’  kasaliklari  stomatit, 
milklarning yalig’lanishida qo’llaniladi.   
 

---

276 
 
QOVOQDOSHLAR TARTIBI— CUCURBITALES 
 
Bu tartibga faqat qovoqdoshlar oilasi mansub. 
 
Qovoqdoshlar oilasi — Cucurbitaceae 
Bu  oilaga  taxminan  700  tur  (90  ta  turkumga  mansub)  o‘simlik  kiradi. 
Ular  asosan  Shimoliy  va  Janubiy  yarim  sharda  tarqalgan  tropik  hamda 
subtropik  o‘simliklar  hisoblanadi.  Oila  vakillari  bir  va  ko‘p  yillik  o‘t,  buta 
o‘simliklari bo‘lib, barglari oddiy, yonbargchasiz. Poyasi asosan yotib o‘suvchi 
o‘simlik.  Barg  qo‘ltig‘idan  chiqqan  gajaklar  ilashib  o‘sishga  moslashgan. 
Gullari  yakka-yakka  aktinomorf.  Gul  a’zolari  5  tadan.  Gultoji  qo‘shilgan, 
ayrim  xillari  ayrim  tojbargli.  Changchisi  3-5  ta,  erkin  yoki  ma’lum  darajada 
tutashgan.  Odatda  4  tasi  2  tadan  bo‘lib  qo‘shilib  o‘sadi.  1  tasi  erkin. 
Changdonlari  bir  uyali.  Urug‘chisi  2-5,  ko‘pincha  3  mevabargli.  Tugunchasi 
ostki,  3  uyali  va  ko‘p  urug‘kurtakli.  Mevasi  soxta,  yirik  rezavorsimon  meva, 
ayrimlarida  ko‘sakcha.  O‘tkazuvchi  bog‘lamlari  bikollateral,  ichki  floyemasi 
ham  bor.  O‘simlik  odatda  bir  uyli,  kamdan-kam  hollarda  ikki  uyli. 
Gultojibarglari  sariq  rangda,  qo‘ng‘iroqsimon  shaklda.  Ginetsey  parakarp 
tipda, urug‘kurtaklari ko‘p sonli. Gullarining formulasi: *♂Ca
(5)
Co
(5)
A
(2), 
G
0 
va 
*♀Ca
(5)
Co
(5)
A
0
G 
(
-
3 ) 
. 
Gul  shakliga  qarab,  bu  oila  qo‘ng‘iroqguldoshlar  va  voronkadoshlar 
oilasiga bo‘linadi. Mevasi shirador, rezavor, yog‘ochlashgan ekzokarp qavatli. 
Qovoqdoshlar entomofil o‘simliklar bo‘lib hisoblanadi. 
Qo‘ng‘iroqguldoshlarga quyidagi turkumlar kiradi: 
Qovoq  —  Cucurbita  turkumi.  Turkum  vakillari  tabiatda  Janubiy 
Amerikaning tropik va subtropik iqlimli viloyatlarida keng tarqalgan. Bir yillik 
va  ko‘p  yillik,  o‘rmalovchi  o‘simlik.  Poyasi  yirik,  uzun,  ichi  bo‘sh.  Barglari 
yirik, uzun barg bandli. Gullari yirik, sariq rangli qo‘ng‘iroqsimon. 
Changchilari  ikkitadan  bo‘lib  o‘sgan,  bittasi  erkin.  Urug‘chi  gullar 

---

277 
 
birlashgan, 3 ta mevabargdan tuzilgan. Bu turkumga taxminan 25 tur o‘simlik 
kiradi.  Oziq  va  yem  xashak  o‘simligi  sifatida  oddiy  qovoq  (C.  pepo)  va  yirik 
mevali turi (C. maxima) ning turli xil navlari ekib o‘stiriladi. 
Kartoshka  qovoq  (yirik  mevali  qovoq)  —  S.  maxima.  Vatani  Peru. 
O‘simlik poyasi silindrik, qirrasiz, mevasi yirik. Uning og‘irligi 200 g dan to 
60-80  kg  gacha  bo‘lib,  ular  pektin  moddalari,  K,  Ca,  temir,  karotin 
moddalariga  boy  bo‘ladi.  O‘simlikning  urug‘lari  tarkibida  35-40%  yog‘li 
moylar,  30-35%  gacha  oqsil  va  oz  miqdorda  alkaloidlar  ham  bo‘ladi. 
O‘simlikning xilma-xil navlari bo‘lib, turli maqsadlarda ishlatiladi. 
Oddiy  qovoq  —  C.  pepo.  Palagi  va  meva  barglari  o‘tkir,  qirrali. 
Ayrimlari  palak  bermay  tanasi  to‘p  bo‘lib  o‘sadigan,  mevasi  silindrik 
(kabachki), yassimevasi (patisonlar) ekib o‘stiriladi. 
Voronkadoshlarga quyidagi turkumlar kiradi: 
Tarvuz— Citrullus. Turkumga 4 tur kiradi. Poyasi palakli, tana barglari 
tuklar bilan qoplangan, bir va ko‘p yillik. Vatani Afrika va Janubiy Osiyoning 
yarim  cho‘l  va  cho‘lli  mintaqalardir.  Barglari  ikki  qaytapatsimon  qirqilgan. 
Gajaklari  2-3  bo‘lakchali,  shoxlangan.  Gullari  ikki  jinsli,  mayda,  sarg‘ish. 
Mevasi  ko‘p  urug‘li,  sersuv,  soxtameva.  Ayrim  turlari  Afg‘oniston  va 
Hindistonda yovvoyi holda o‘sadi.  
Yeyiladigan  tarvuz—S.  lanatus.  Vatani  Kalaxari  sahrosi  bo‘lib,  O‘rta 
Osiyoda  (Kavkazda)  ko‘p  ekiladi.  Mazkur  tarvuz  mevasi  tarkibida  10-12% 
fruktoza  bo‘ladi,  C,  PP,  foliy  kislotasi  bo‘ladi.  Tarvuz  mevasi  mazza  qilib 
yeyiladi.  Xashaki  tarvuz—S.  vulgaris.  Poyasi  yo‘g‘on,  bir  yillik  gullari  va 
mevalari  yirik,  o‘t  o‘simlik.  Eti  qattiq,  mazasi  biroz  taxir.  Quruq  yerlarda 
o‘sishga moslashgan, xashaki tarvuz yem-xashak sifatida o‘stiriladi. 
Bodring  –  Cucumis  turkumiga  30  ta  tur  kiradi,  o‘simlik  turlari  asosan 
Afrika va Osiyoda tarqalgan. Ekiladigan bodring – C. sativus bir yillik, Vatani 
Hindiston o‘lkasi sanaladi. Pishib yetilmagan mevasi iste’mol qilinadi. 
Qovun—  Melo.  Mazkur  turkum  vakillari  bir  yillik,  palakli  o‘simlik. 

---

278 
 
Gajaklari oddiy. Gullari bir va ikki jinsli. Poyasi dag‘al va bargi dag‘al tuklar 
bilan qoplangan. Urug‘chi guli changchi guliga nisbatan yirik. 
Mevasi yirik, seret, xushbo‘y, suvli, shirin. Bu turkumga 10 tur mansub 
bo‘lib, ularning turli navlari o‘stiriladi. Qovunlar Osiyoning tropik va subtropik 
mamlakatlarida tarqalgan. 
Qovun  (Melo  sativus)  O‘rta  va  Kichik  Osiyodan  kelib  chiqqan.  Uning 
xilma-xil  navlari  Markaziy  Osiyo  respublikalarida  va  Janubiy  Qozog‘istonda 
o‘stiriladi. Tarrak-M.flexiosus yoki pechak qovun yoki atir qovun—M.dudaim 
xillari turli qit’alarda o‘stiriladi. 
Qozonyuvgich—  Luffa  Kavkazda  ekib  o‘stiriladi.  Mazkur  turkum 
vakillari  bir  yillik  o‘tsimon  o‘simlik.  Poyasidagi  gajaklari  bilan  ilashib 
o‘suvchi gullari sariq, oq rangli. Mevasi cho‘ziq, uch uyali, quruq meva. Qozon 
yuvgichlarning  7  turi  ma’lum,  2  turi  mochalka  sifatida  o‘stiriladi.  Bunda 
o‘simlik mevasidan tomirli tolali bog‘lamlarning qo‘pol to‘ri ajratib olinadi va 
undan mochalka va yengil shlyapalar tayyorlanadi. 
Quturgan  bodring  –  Ecballium  elaterium    Qrim  va  Kavkazda  o‘suvchi 
begona  o‘t  bo‘lib,  uning  o‘ziga  xosligi,  mevalari  pishib  yetilganida  meva 
bandidan  uzilib  tushib,  kuch  bilan  yopishqoq  moddalari  urug‘lari  bilan 
birgalikda otiladi.  
Qovoqdoshlarning  xo‘jalik  ahamiyati.  Qovoqdoshlar  oilasiga  mansub 
o‘simliklar  urug‘larida  ko‘p  miqdorda  moy,  tanasida  achchiq  glikozid  va 
alkaloidlar  uchraydi.  Mevalari  ko‘p  miqdorda  qand,  vitaminlar  va  organik 
kislotalar saqlaydi. 
Qovunlar  eramizdan  500-600  yil  muqaddam  ekila  boshlangan.  Hozir 
ularning yozgi va kuzgi navlari mavjud. Ular tarkibidagi  qandning miqdori 6-
11%  ga  yetadi.  Bodring  o‘simligi  mevasi  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  va  tuzlab  iste’mol 
qilinadi.  Amerikaning  namli  subtropik  yerlarida  tarqalgan.  Meksika 
bodringining  og‘irligi  200-600  g  keladi.  Ular  qovurilib  ovqatga  ishlatiladi. 
Qovun, tarvuz, bodring va qovoq urug‘laridan ovqatga ishlatsa bo‘ladigan yog‘ 

---

279 
 
olinadi.  Qovoqlar  mevasining  tabobatchilikdagi  ahamiyati  ham  katta. 
Shifokorlar  oshqozon-ichak  kasalligi  bilan  kasallangan  bemorlarga  qovoqdan 
tayyorlangan taomlar iste’mol qilishni tavsiya qiladilar. Qadimiy amerikaliklar 
qovoqdan non sifatida foydalanganlar. 
 
Hozir  dunyoda  qovoqlarning  100  dan  ortiq  navi  o‘stiriladi.  Yer  yuzida 
600 dan ortiq qovun navlari o‘stiriladi.  
 
KAPERSLAR TARTIBI — CAPPERALES 
Tartib  4  oilani  birlashtiradi.  Shulardan  eng  ahamiyatlisi  krestguldoshlar 
oilasidir.