|
Gulning formulasi va diagrammasi. Gulning tuzilishini qisqacha
shartli ravishda formulasini yozib va diagrammasini chizib ko‘rsatish mumkin.
183
Gulning qismlari quyidagi harflar va belgilar bilan ifodalanadi:yulduzcha *
yoki aylana ichidagi musbat belgi
≪+* gulning aktinmorfligi, o‘q, t yoki
ikkitomonda nuktasi bo‘lgan vertikal chizikdan
≪
%
≫
gulningzigomorfligini;
Sa (Salux) —kosachabarg
So (Corolla) —tojbarg
R (Perigonium) —oddiy gulqo‘rg‘on
A (Androceum) — changchi (androtsey)
G (Gynoeceum) — urug‘chi (genetsiy)
♀ —urug‘chi gul (urg‘ochi jinsli)
♂ —changchi gul (erkak jinsli)
* — to‘g‘ri gul ( aktinomorf)
↑↓— qiyshiq gul (zigomorf)
G
(1)—
ustki tugunchali va
G
(2)
—ostki tugunchali gul bo‘ladi.
( )— gulning qismlari birikib o‘sganda
∞ —gulning qismlari 10 tadan ko‘p bo‘lganda, cheksizlik belgisi
qo‘yiladi. Masalan,
Karam gulining formulasi * ↑♀Sa
4
Co
4
A
4+2
G
(2)
Sabzi gulining formulasi *Sa
5
Co
5
A
5
G
(2)
Bodring gulining formulasi: *♀♀Sa
(5)
Co
(5)
G
(3)
– urg‘ochi gul;
*♂Sa
(5)
Co
(5)
A
(3):(2)+1
–erkak gul
Lola gulining formulasi * R
3+3
A
3+3
G
(3)
Bug‘doy gulining formulasi↑♀R
(2)+2
A
3
G
(2)
Makkajo‘xori: — urg‘ochi guliningg formulasi ↑♀ R
3
G
(2)
—
erkak gulining formulasi↑♂ P
3
A
3
Gul qismlarining soni har bir organ belgisiningyoniga qo‘yiladi. Agar
bordi-yu, gul organlari birlashgan yoki tutashgan bo‘lsa, qavs ichida ularning
soni yozib qo‘yiladi.Gul tugunchasi ostki bo‘lganda uning sonini ko‘rsatadigan
belgi ustiga chiziq, agar ustki bo‘lganda uning ostigachiziq qo‘yiladi. Gul
*
184
organlari 12 dan ortiq bo‘lsa, gulning shu a’zosiga ∞ belgisi kuyiladi. Masalan,
olxo‘riguli to‘g‘ri, * ikki jinsli ♀ kosacha guli beshta Sa
5
,tojguli So
5
,
changchisi cheksiz A ∞, urug‘chisi bitta ustki G
(1)
shu tariqa gulning formulasi
ko‘rsatiladigan bo‘lsa,u quyidagicha
♀
* Ca
5
Co
5
A∞G
(1)
bo‘ladi yoki
piyozguliiing guli to‘g‘ri (aktinomorf) *, ikki jinsli♀ gul qo‘rg‘oni, oddiy uch
a’zoli R
3+3
, changchisi oltita, ikki qator joylashgan A
3+3
, urug‘chisi uchta meva
bargidan tashkil topgan, ustki G
(3).
SHunday qilib, piyoz gulningformulasi *
R
3+3
A
3+3
G
(3).
yoziladi.
Gul diagrammasi gul qismlarining shartli sxematik ko‘rinishidir. Gul
diagrammasining ko‘ndalang kesimi orqali gul qismlari soni, katta-kichikligi,
birlashgan –birlashmaganligi, to‘g‘ri –qiyshiqligi belgilansa, uzunasiga
kesimidan urug‘chi tugunchaning joylashishi aniqlanadi.
Gulning diagrammasini chizishda, gulning qismlari quyidagi belgilar
bilan ko‘rsatiladi:
—kosabargining ko‘ndalang kesimi
—tojbargining ko‘ndalang kesimi.
—changchi, chang xaltachasining ko‘ndalang kesimi;
Tugunchaning ko‘ndalang kesimi;
—tuguncha bir uyali bo‘lsa,
—tuguncha ikki uyali bo‘lsa,
—tuguncha uch uyali bo‘lsa,
—tuguncha 5 uyali bo‘lsa.
TO‘PGULLAR
Gul hosil qiluvchi novda (behi, lola, lolaqizg‘aldoq, ko‘knori)da gullar
yakka-yakka joylanishi mumkin. Yakka gul alohida-alohida joylashib, har
qaysisi yakka gul bandiga ega bo‘ladi. Ko‘pchilik o‘simliklarda gullar to‘p-
to‘p bo‘ladi va ular to‘pgullar deyiladi. Tabiatda yakka gullarga qaraganda
185
to‘pgullarning ahamiyati katta. Chunki, birinchidan, ular ko‘zga tez tashlanib,
hasharotlar e’tiborini o‘ziga jalb qiladi va chetdan changlanadi. Chetdan
changlanishda hosildorlik yanada oshadi. Ikkinchidan, to‘pguldagi gullar bir
vaqtda ochilmay, birin – ketin ochiladi. Shuning uchun tabiiy ofatlarda
ularning bir qismigina nobud bo‘ladi.
To‘pgullarning shakli, kattaligi va gullarning soni har xil bo‘lishi
mumkin. Masalan, qo‘g‘a (Turha) turkumining to‘pgulida 300 ming gul borligi
aniqlangan.Korifa palma (Corypha umbraculifera) to‘pgulining uzunligi 10
metr, gullarning soni esa 6 mln. To‘pgullardagi mayda gullarni aniq ko‘rish
mumkin.
To‘pgullar o‘ziga xos novda bo‘lib, bu novdada barglar o‘rnini gul
egallagan bo‘ladi. To‘pgullarning tarmoqlanish qonuniyati novdaning
shoxlanishiga o‘xshash. Gul to‘pgul o‘qiga joylashgan gul oldi qo‘ltig‘ida
rivojlangan. Asosiy gul o‘qidan birinchi, ikkinchi, uchinchi tartib bilan
gulo‘qlari o‘sib chiqadi. Gul o‘qida bo‘g‘im va bo‘g‘im oraliqlari bo‘lib,
bo‘g‘imlarda barg va yonbargchalar joylashgan. Agar to‘pgulda gul o‘rni
shoxlangan bo‘lsa, murakkab to‘pgul, shoxlanmay gulband hosil qilgan
bo‘lsa, oddiy to‘pgul deyiladi. Olimlarning fikricha, murakkab to‘pgullar
qadimiy bo‘lib, ularning yon o‘qlari reduksiyalanishi natijasida oddiy
to‘pgullar paydo bo‘lgan. To‘pgulning asosiy o‘qi tepa gul bilan tugashi
mumkin. Mazkur holda to‘pgul o‘sishda chegaralangan bo‘ladi. Bunday
to‘pgul yopiq to‘pgul deb ataladi. Ochiq to‘pgullar ham mavjud bo‘lib,
ularningasosiy o‘qi uzluksiz o‘sishi mumkin va gullar to‘pgulning ikki
yonboshida joylashadi. Murakkab to‘pgullarda asosiy va yon gulo‘qlar tepagul
bilan tugashi mumkin yoki ularninghammasi cheksiz o‘sish imkoniyatiga ega
bo‘ladi.
Gul o‘qida gullarning joylashishiga qarab, to‘pgullar ikki guruhga
bo‘linadi:
1.Botrioid – aniq bo‘lmagan, o‘sishi chegaralanmagan, yon novdalari
186
ham aniq emas (yunoncha “botrion” –shingil). Shuning uchun ham ko‘pincha
noaniq, deb yuritiladi.Botrik to‘pgullarda asosiy o‘q aniq shakllanganbo‘ladi va
gullar pastdan yukoriga karab akropetal navbat bilan ochiladi.
2. Simoz - to‘pgullarning o‘sishi chegaralangan. Bu to‘pgullaraniq
to‘pgullar hisoblanadi. Chunki novdalarningsoni va ularning joylashishi har bir
tur yoki avlod uchunxarakterli belgidir. Botrik to‘pgullardan farqli ravishda
simoz to‘pgullarda markaziy o‘q aniq shakllanganbo‘lmaydi. Gullar yuqoridan
pastga yoki markazdan chetga qarab, ya’ni bazipetal ravishda ochila boradi.
Botrik to‘pgullar oddiy va murakkab tuzilishli bo‘ladi.Oddiy botrik
to‘pgullar shoxlamaydi va gullari asosiy(markaziy) o‘qda joylashgan bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
