M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova



Download 9,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet119/242
Sana23.09.2021
Hajmi9,23 Mb.
#183085
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   242
Bog'liq
2 5285202826778119839

Makrosporogenez.  Urug‘kurtak ichida murtak xaltachasi joy oladi va bu 
yerda urug‘lanish sodir bo‘ladi.Tuxum hujayra otalangandan so‘ng urug‘kurtak 
urug‘ga  aylanadi.  Urug‘kurtak    dastlab  mayda  do‘mboqchalar  shaklida 
mevabargchalarda  hosil  bo‘ladi.  Bu  do‘mboqchalarda  birinchi  bo‘lib 
urug‘kurtakning markaziy qismi –nutsellus, keyinchalik  ichki va tashqi qobiq 
integument hosil bo‘ladi. 
Nutsellusning shakllanishida epidermis ostidagi  eng yirik hujayradan biri 
meyoz  bo‘linishi  natijasida  to‘rtta  yirik  gaploid  xromosomali  makrospora 
vujudga keladi. Keyinchalik uchtasi nobud bo‘ladi va qolgan bittasidan  murtak 
xaltachasi rivojlanadi. 
Murtak  xaltachasining      yadrosi    ketma  –ket    uch  marta  mitoz  bo‘linish 
orqali  sakkizta  yadroni  hosil  qiladi  va  ular  mikropile  bilan  xalaza  tomonda 
to‘rttadan  joylashadi.  So‘ngra  har  qaysi  tomondan  bittadan  yadro  murtak 
xaltachasining  markazi  tomon  harakatlanib,  o‘zaro  qo‘shiladi  va  diploid 
xromosomali  ikkilamchi  yoki  markaziy  yadroni  vujudga  keltiradi.Murtak 
xaltachasining  ana  shunday  hosil  bo‘lish  usuli  murtak  xaltasining  normal 
rivojlanishi deyiladi va u deyarlik barcha yopiq urug‘li o‘simliklarda uchraydi. 
Murtak xaltachasining xalaza tomonida  uchta yadrosi antipod hujayralari 
bo‘lib, ular ancha o‘zgaruvchandir. Mikropile  tomondagi uchta yadroni bittasi 


179 
 
tuxum  hujayra,  qolgan  ikkitasi  sinergidlar  deyiladi.  Murtak  xaltasiga  kirgan 
chang  naychasi  sinergidlar  orqali  tuxum  hujayrasi  yoniga  borganda  yoriladi, 
bunga  sinergid  hujayralari  ko‘maklashadi.    Shunday  qilib,  makrosporogenez 
jarayoni  tugaydi  va  urug‘kurtak  mukammal  etiladi.  Urug‘kurtakning  tuzilishi:  
bandi  –funikulus,  qoplovchi  –  integument,  asosiy  to‘qimasi  –nutsellus,  bola 
qopchig‘i va uning ichida 3 ta antipod, 2 ta sinergid, 1 ta tuxum hujayra (ular 
gaploid 
xromosomali) 
markazida  ikkilamchi 
qutb 
yadrosi 
(diploid 
xromosomali) mavjud. 
 
CHANGLANISH VA URUG‘LANISH 
 
Changdondan  chiqqan  chang  donachalarining  urug‘chi  og‘izchasiga 
tushishiga changlanish deyiladi. Gulli o‘simliklar olamida o‘zidan changlanish 
va chetdan changlanish mavjud. Bitta gul changdonidan chiqqan chang aynan 
shu  gul  urug‘chisining  og‘izchasiga  kelib  tushishiga  o‘zidan  changlanish 
deyiladi. Demak,  o‘zidan changlanish ikki jinsli gullarda ro‘y beradi va odatda 
guli  ancha  ko‘rimsiz  va  hidsiz  bo‘ladi.      Evolyutsion  nuqtai  nazardan 
qaralganda o‘zidan changlanish salbiy xodisa hisoblanib, bunda organizm irsiy 
sifatlarining o‘zgarishi cheklangan bo‘ladi.  
Chetdan  changlanishni  ksenogamiya  deb  ataladi  va  bunda  bir  o‘simlik 
individiumida  joylashgan  guldagi  changdondan  chiqqan  chang  donachalari, 
boshqa  o‘simlik  individiumida  joylashgan  guldagi  urug‘chi  og‘izchasiga 
tushadi. CHetdan changlanish o‘simliklar evolyusiyasida ijobiy rol o‘ynaydi va 
ko‘pchilik  o‘simliklarda    o‘zidan  changlanishni    cheklovchi  mahsus 
moslamalar:  dixogamiya – urug‘chi  bilan changchining har xil vaqtda etilishi 
va  geterostiliya  –urug‘chi    va  changchining  xar  xil  uzunlikda  bo‘lishi 
kuzatiladi. 
O‘simliklarning  chetdan  changlanishida  bir  qator    omillar  vositachi 
bo‘lishi  mumkin.  Bular  ichida  shamol    va  hasharotlar  muhim  rol  o‘ynaydi. 


180 
 
Shamol  yordamida  changlanishga  anemofiliya  (yunoncha  “anenos”  shamol, 
“fileo”  –xohlamoq)  deyiladi.  Bunga  terak,  eman,  yong‘oq,    makkajo‘xori, 
kanop  va  qand  lavlagilarning  changlanishi  misol  bo‘lishi  mumkin.  Odatda, 
anemofil  o‘simliklarda  gullar  mayda,    oson  tebranuvchan  to‘pgullarga 
yig‘ilgan.  Ko‘pincha bunday o‘simliklarda juda ko‘p chang donachalari hosil 
bo‘ladi.    Masalan,  bir  tup  makkajo‘xori  ro‘vagida  taxminan  50  million  dona 
chang  etiladi;  teraklarning  changi  mayda,  engil  bo‘lib  uzoq  masofaga  (  2000 
km.gacha)  tarqalishi  mumkin.Shamol  bilan  changlanadigan  o‘simliklarga 
bug‘doy, javdar, makkajo‘xoriy, oq jo‘xori, yong‘oq, terak, chinor, lavlagi, tok 
va shu kabi o‘simliklar kiradi. 
O‘simliklarning  hasharotlar  yordamida  changlanishi  entomofiliya 
(yunoncha  “”entomon”  –hasharot,  “fileo”  –  sevaman)  deb  ataladi.  Bu  xil 
o‘simliklarni entomofil o‘simliklar deb atalib, ularning guli yaxshi rivojlangan, 
agar  guli  kichik  bo‘lsa  ular  to‘pgullarga  birlashgan  bo‘ladi.  Gultoj  barglari 
yaqqol  ko‘zga  tashlanadi,  ranglari  oq,  pushti,  sariq.  ko‘k,  qizil  bo‘ladi. 
Shuningdek,  gullarida hasharotlarni jalb qiluvchi efir moyli  nektar ajratuvchi 
bezlari  mavjud.  Ana  shunday  o‘simliklarga  o‘rik,  gilos,  shaftoli,  anjir,  olma, 
behi,  nok va shu kabi o‘simliklar kiradi. 
Shunday  qilib,  chetdan  changlanishning  o‘simlik  uchun  ham,  hasharot 
uchun  ham  ahamiyati  katta  bo‘lib,  bu  ikkala  mavjudot  tarixiy  taraqqiyot 
davomida  bir-biriga  mos  keladigan  moslashuvlarga  ega.  CH.  Darvin  ham 
chetdan changlanishning o‘simlik va hasharotlar hayot faoliyati uchun muhim 
bo‘lgan moslashuvlarning juda ko‘plarini tasvirlagan. 
Chetdan  changlanish  inson  tomonidan  ham  amalga  oshirilishi  mumkin. 
Bu ma’lum maqsadni ko‘zlab bajariladi. Bunga sun’iy changlanish deyiladi. 
Chetdan  changlanishning  muhim  biologik  ahamiyati  katta.  Changlanish 
tufayli  o‘simlikning  yangi  avlodi  vujudga  keladi  va  uning  irsiy  asosi 
yangilanadi.  Bu  avlod  yangi  yashash  muhitiga  mos  keladigan  muhim  belgilar 
bilan boyiydi. Natijada o‘simlikning duragay turlari vujudga keladi. 


181 
 
Olimlarimiz  mevali bog‘lar, moyli ekinlar, gullar  va g‘o‘zalarni asalari 
bilan  changlantirish  ustida  ko‘plab    tajriba  o‘tkazmoqdalar.      Unga  ko‘ra, 
asalari bilan changlatilgan paxta dalasi, shaftoli, olma, olxo‘ri, bodom, gilos, 
olcha,  o‘rik  kabi  mevali  o‘simliklarda  hosildorlik  yuqori  darajada  oshmoqdi. 
Kelgusida  bunday  tadqiqotlarni  katta  er  maydonlariga  tadbiq  etib,   
ko‘paytirish rejalashtirilmoqda. 
Odatda  chang  donachasi  changdon  ichida  turgan  vaqtidayoq  ikkiga 
bo‘linib,  vegetativ  va  generativ  hujayrani  hosil  qiladi.  Generativ  hujayra 
cho‘ziq shakkli va o‘tkir uchli bo‘ladi. Chang donachasi urug‘chi og‘izchasiga 
tushgach,      u  erda  ajraladigan  mahsus  moddalar  ta’sirida  bo‘rtadi  va  una 
boshlaydi.  Chang  donachasining  hamma  moddasi  vegetativ  va  generativ 
hujayra bilan birgalikda o‘sayotgan naychaga o‘tadi. Generativ hujayra ikkiga 
bo‘linib,  ikkita spermiya hosil qiladi. Vegetativ hujayra yadrosi urug‘ xaltasida 
so‘rilib ketadi. 
Chang  naychasi  odatda  tugunchaga  yetib  borgach,  mikropile  orqali 
urug‘ xaltachasi ichiga kiradi va uchki qismi yorilib, hamma moddasi xaltacha 
ichiga to‘kiladi. Spermiyalardan  biri tuxum  hujayraning  yadrosi  bilan birikadi 
va  diploid  xromosomali  urug‘  murtagini  vujudga  keltiradi.  Ikkinchi  spermiya 
esa  markaziy  hujayraning  yadrosi  qo‘shilib,  triploid  xromosomali  hujayrani 
hosil  qiladi.  Keyinchalik,    bu  hujayradanurug‘ning  oziq  moddalar  to‘plovchi 
to‘qimasi  –urug‘  endospermi  rivojlanadi.  Urug‘kurtak  qopchasida  chang 
donachasining spermalari bilan tuxum hujayra  hamda markaziy hujayralarning 
o‘zaro  qo‘shilishiga    urug‘lanish  deyiladi  (47-rasm).  Urug‘lanishda  qo‘sh 
hujayralar  qatnashadi  va  yopiq  urug‘li  o‘simliklarda  qo‘sh  urug‘lanish 
hodisasining  1898  -yilda  yirik  rus  olimi  S.  G.Navashin  tomonidan  kashf 
etilishi, 
biologik 
tadqiqotlarda 
yangi 
davrning 
boshlanishi 
bo‘ldi. 
Urug‘lanishdan  so‘ng  urug‘kurtakning  qobig‘i  urug‘  po‘stini,  tugunchasining 
devor to‘qimalari esa  mevani hosil qiladi.  
Mikrosporogenez  va  makrosporogenez  jarayoni  natijasida  chang  va 


182 
 
urug‘  kurtak  hosil  bo‘ladi.  Bitta  gulda  ikkala  jarayon  sodir  bo‘lib,  urug‘chi 
ichida  urug‘kurtak  va  chang  ichida  generativ  yadro  hosil  bo‘lsa,  bunga  ikki 
jinsli bir uyli o‘simlik deb yuritiladi.  Bitta o‘simlikning bir novdasida changchi 
gul,  ikkinchisida  urug‘chi  gul  bo‘lsa,  bir  uyli  ayrim  jinsli  o‘simliklar  deb 
ataladi.  Ikki  uyli  bir  jinsli  o‘simliklarda      bir  o‘simlikda  changchi,  ikkinchi 
o‘simlikda urug‘chi gul rivojlanadi (tol,terak).  
 

Download 9,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   115   116   117   118   119   120   121   122   ...   242




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish