M. T. Xodjiyev, M. I. Hikmatova tabiiy tolalarga

2.2. IPAK QURTINING ZARARKUNANDALARI  
HAMDA KASALLIKLARI
Sariq kasali.  Eng ko‘p tarqalgan kasalliklardan hisoblanib, bu kasal 
bilan qurtlar uchinchi va to‘rtinchi yoshlari davrida, po‘st tashlangandan 
keyin paydo bo‘ladi. Sariq kasal tekkan qurtlar juda ham semirganday 
bo‘lib, rangi sarg‘ayadi, juda ham ojizlanib qolib, ishtahasi susayadi va 
harakati susayadi. Bunday qurtlar bir-ikki kun o‘tgach nobud bo‘ladi.
Tosh  (muskardina)  kasallikning  paydo  bo‘lishiga  sabab  — 
qurtxonaning  zaxlanishi,  havoda  namlikning  ko‘payib  ketishidir.  Bu 
kasal  bilan  kasallangan  qurtlar  bo‘sh,  kam  harakatchan  bo‘lib,  barg 
yeyishdan qoladi. Badanlari bo‘shashib, toshdek qotadi va 6—12 kundan 
so‘ng halok bo‘ladi. Qurtlarning rangi ba’zan oqimtir va ko‘kish bo‘ladi. 
Qurtni qo‘lga olib ozgina bukilsa, darrov sinadi. 5-yoshda kasallangan 
qurtlar pilla o‘rashi mumkin, lekin bu pillalar yengil va pillasi shiqillatilsa, 
qattiq ovoz beradi.
Jonsizlik yoki o‘lat (mertvennost) kasalligi eng qo‘rqinchli kasalliklardan 

---

83
bo‘lib,  u  qurtning  beshinchi  yoshining  ikkinchi  yarmida  va  pilla 
o‘rash  oldidan  tarqaladi.  Bu  kasal  bilan  kasal langan  qurtlar  to‘satdan 
barg  yeyishdan  qoladi  va  so‘kichakning  atrofiga  chiqib,  harakatdan 
to‘xtaydi.
Liqqoq  (chaxlost)  kasali  qurt  boqish  qoidalariga  to‘la  amal 
qilinmaganda va beshinchi yoshda paydo bo‘ladi. Bu kasalga yo‘liqqan 
qurtlar bargni oz yeydi, nimjon bo‘lib, terisi burishib qoladi. Kasallangan 
qurtlar  pilla  o‘rashi  mumkin,  lekin  ularning  pillasi  mayda  va  puch 
bo‘ladi.
Kasalliklarga qarshi kurash choralaridan biri urug‘ni faqat sog‘lom 
kapalakdan olish, shu bilan birga qurtxona hamda asbob-uskunalarni 
dezinfeksiyalash,  qurt  boqish  davrida  sanitariya  va  agrotexnika 
qoidalariga qat’iy amal qilishdan iborat.
Kasallangan  qurtlar  tezda  yo‘qotilishi  va  qurtxona  2 % li 
monoxloraminga ammiak selitra qo‘shib (baravar miqdorda) dezinfeksiya 
qilinishi  tavsiya  etiladi.  Qurt  boqishni  boshlashdan  oldin  qurtxonalar 
ta’mirlanib,  devorlari  toza  o‘ldirilmagan  ohak  bilan  tekis  qilib  oqlab 
chiqiladi.  Xonaning  hamma  joyi  3—4 %  farmalin  bilan  dezinfeksiya 
qilingandan  keyin,  xona  48  soat  davomida  havo  kirmaydigan  qilib 
bekiladi. Shundan keyin xona yaxshilab shamollatiladi.
Har bir zot qurt o‘ragan o‘ziga xos shakli, rangi, hajmi va ipagining 
chiqishligi bilan bir-biridan farq qiladi.
Bundan  tashqari,  ipak  qurti  qanday  sharoitda  tarbiya  qilinmasin 
baribir pillasining orasida ma’lum miqdorda nuqsonli pillalar ham bo‘ladi. 
Lekin ipak qurti boqish texnikasi qanchalik sifatsiz o‘tkazilsa, shuncha 
nuqsonli pilla ko‘payadi.
Nuqsonli pillalar xarakteri va o‘lchamlariga hamda keyingi texnologik 
jarayondagi ishlanishiga qarab pasaytirilgan navlarga baholanadi yoki 
nuqsonli deb topiladi.
Quyida eng ko‘p uchraydigan pilla nuqsonlari tavsiflari va ularning 
2.4-rasm. Pillaning tuzilishlari:
1 — sharsimon; 2 — ellipsli bo‘g‘imsiz; 3 — ellipsli bo‘g‘imli; 4 — ellipsli yaqqol 
bo‘g‘imli; 5 — silindrsimon cho‘zinchoq; 6, 7 — o‘tkir uchli.
1 
 
2 
 
3 
 
4 
      5 
 

---

84
paydo bo‘lish sabablarini ko‘rib chiqamiz (2.5-rasm).
Noto‘g‘ri shakldagi pillalar (ayniqsa xunuk va nayzali) dan olingan ipak 
tolasi ko‘p tugunli va sifati past bo‘ladi, juda o‘tkir nayzali pillalardan ipak 
tortilganda ular qutbdan teshiladi, shuning uchun ular suvga cho‘kib 
ketadi va ipak tortib bo‘lmaydi.
Dukurma pilla — bir qurtdan o‘ralmay, ikki-uchta qurtlarning bitta 
pilla o‘rashdan hosil bo‘lgan pilla. Pillaning hajmi oddiy pillaning hajmiga 
qaraganda katta, qattiq va sharsimon bo‘ladi.
Qurti  g‘umbakka  aylanmagan  pilla  —  bunday  pishib  yetilmagan 
pillalar  ularning  barvaqt  terilishidan  yoinki  qurtlarning  g‘umbak larga 
aylanishidan oldin terilganligidan hosil bo‘ladi.
Atlasli pilla qobig‘ining donadorligi yaxshi ajralib turmaydi va biroz 
yaltiroq tovlanadi. Bu xil pillaning tolalari bir-biriga yaxshi yopishmagan 
bo‘ladi.
Oq pachoq pilla boshqa pillalardan o‘z qobig‘ining yupqa bo‘lishi bilan 
ajraladi. Qobig‘i yupqa bo‘lganligidan tez pachoq bo‘lishi mumkin.
Oq pachoq pilla paydo bo‘lishi sababi, qurtning ayniqsa oxirgi yoshda 
ovqatga yaxshi to‘ymasligidir.
Qora pachoq pillalar ko‘pincha kasal qurtlar o‘ragan pilladan paydo 
bo‘ladi,  ayniqsa,  qorason  bilan  kasallangan  qurt  pilla  o‘rab  bo‘lib, 
g‘umbakka aylanmay o‘ladi va chiriydi.
Go‘ng pillalar qobig‘ining ichki devorlariga chirigan qurtning yoki 
g‘umbakning yopishishi natijasida paydo bo‘ladi. Bu pillalarni shiqillatilsa, 
odatdagi ovozni bermaydi.
Usti  dog‘  pilla  qora  pachoq  pillalar  boshqa  ifloslangan  pillalarga 
tegishi natijasida hosil bo‘ladi. Pilla dog‘larini o‘lchamlariga qarab bu 
pillalar navi past yoki nuqsonli pillalarga kiritiladi.