M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

15.4.
 
Iqtisodiy o‘sishning J.Mid va A. Lyuis modellari. 
J.Midning iqtisodiy o‘sish modeli ham neoklassik asoslarga ega 
U iqtisodiy o‘sishni chekli unumdorlik qonuni qo‘llaniladigan 
marjinalistik yondashuvlar bilan tushuntiradi. O‘z konsepsiyasini J. 
Mid “Iqtisodiy o‘sishning neoklassik nazariyasi” (1961-y.) kitobida 
bayon etdi. Kobb- Duglas funksiyasining zamonaviylashtirilgan 
variantidan foydalanib, J Mid barqaror dinamik muvozanat imkoniyati 
tenglamasini keltirib chiqardi. 
Y=αk+βL+r 
bu yerda: Y-milliy daromadning o‘rtacha yillik o‘sish surati: k- 
kapitalning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati; 
L- mehnatning o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati; α- milliy daromadda 
kapitalning ulushi; 
β- milliy daromadda mehnatning ulushi; r- texnologik taraqqiyot 
sur’ati. 
Tenglama, milliy daromadning o‘sish sur’ati milliy daromadda 
ega bo‘lgan ulushi bo‘yicha mehnat va kapital o‘sish sur’atlarining 
yig‘indisiga texnologik taraqqiyot sur’ati qo‘shilishidan paydo bo‘lgan 
miqdorga teng bo‘lishini ko‘rsatadi. Mehnat va texnologik taraqqiyot 
o‘sish sur’atlarini doimiy deb taxmin qilib J. Mid quyidagi xulosaga 
keldi; iqtisodiy o‘sishning barqaror sur’ati kapital o‘sishning barqaror 
sur’atlari va uning milliy daromad o‘sish sur’atlari bilan tengligi 
sharoitida erishiladi. Agar kapitalning o‘sish sur’atlari milliy 
daromadning o‘sish sur’atlaridan oshsa, unda bu jamg‘arish 
sur’atlarining o‘z-o‘zidan pasayishiga olib keladi. 
Bunday bog‘liqlik J.Midning jamg‘arishning milliy daromaddagi 
ulushi doimiy deb shart kiritganligining natijasidir. Shu sababli kapital 
jamg‘arishning (investitsiyalarning) yuqoriroq sur’atlarini moliyalash–
tirish uchun zarur bo‘lgan jamg‘armalarning qo‘shimcha o‘sishi 
birichisidan orqada qoladi va unga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Agar 
kapitalning o‘sish sur’ati milliy daromadning o‘sish sur’atidan orqada 
qolsa teskari holat ro‘y beradi. Mehnat unumdorligi o‘sish 
sur’atlarining dinamik muvozanatga ta’sirini ko‘rib chiqib J. Mid agar 
ular kapital jamg‘arish sur’atidan oshsa unda chekli mehnat 
unumdorligining pasayishi natijasida mehnatning kapital bilan 
almashtirilishi hosil bo‘ladi degan xulosaga keldi. Ishlab chiqarish 

---

187 
jarayonida ularning yangi nisbati esa mehnatning ham, kapitalning 
ham to‘liq bandligini ta’minlaydi. Shu bilan birga J. Mid real holatda 
mehnatning va kapital jamg‘arilishining o‘sish sur’atlari o‘rtasida 
muvofiqlikka amal qilish zarurligiga e’tibor qaratgan. Aks holda, agar 
mehnatning o‘sishi shunga muvofiq kapital oshishi bilan birga 
bormasa ishlab chiqarishning o‘sishi ro‘y bermaydi, chunki ishchi 
kuchining o‘sishi ortiqcha bo‘lib ishsizlik vujudga keladi. Agar kapital 
mehnat unumdorligini o‘sish sur’atlaridan tezroq o‘ssa, unda ortiqcha 
ishlab chiqarish quvvatlari hosil bo‘ladi. Biroq bu holda ham dinamik 
muvozanatga erishish usullari mavjud. J. Mid bozorlarning neoklassik 
nazariyasiga asoslanib ularni ko‘rsatadi. 
Bunda, mehnat bozorida ishsizlikning vujudga kelishi raqobatni 
kuchaytiradi, bu esa o‘z navbatida ish haqi stavkalarining pasayishiga 
va kapitalning foydaliligining o‘sishiga olib keladi. Natijada 
jamg‘arish sur’atlari oshadi va ishchi kuchining o‘sish sur’atlari bilan 
tenglashadi. J. Mid modelida davlat pul-kredit siyosatidan foydalangan 
holda faqatgina bilvosita barqarorlashtiruvchi rolini bajarishi kerak. 
Faqat shugina daromadlar va jamg‘armalarni qayta taqsimlashning, 
resurslarning zarur bandligi va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlay–
digan, samarali mexanizmini yaratish imkonini beradi. 
A. Lyuis o‘z modelida ishchi kuchi zaxirasi (rezerv) ni iqtisodiy 
o‘sishning asosi sifatida ko‘rib chiqadi. Shuning uchun uning fikricha, 
bu model “aholi zichligi yuqori, kapital taqchil, tabiiy resurslar esa 
cheklangan” davlatlar uchun qo‘l keladi. Bunday mamlakatlarga A. 
Lyuis Hindiston, Pokiston, Misr va boshqalarni kiritadi. 
A. Lyuis o‘z konsepsiyasida erkin bozor g‘oyasiga asoslanganligi 
tufayli, tahlil markaziga tadbirkor shaxsini qo‘yadi. U bozorda mavjud 
ishlab chiqarish omillaridan, ya’ni mehnat, yer va kapitaldan foydala-
nish xususida qarorlar qabul qiladi, Model iqtisodiyotning ikki sektori: 
agrar va sanoat sektorlarini hisobga olgan holda quriladi. Agrar sector-
da mehnat resurslarining taklifi cheklanmagan, mehnat unumdorligi 
juda past, chekli mahsulot esa nolga teng deb taxmin qilinadi. Bu esa 
qishloq xo‘jaligidan ishchi kuchining “olinishi” ishlab chiqarish 
qisqarishiga olib kelmasligini anglatadi. Qishloq xo‘jaligida ishchilar-
ning ish haqi yashash minimumi darajasida bo‘lgani sababli, bu ishchi 
kuchidan sanoatda foydalanish hech qanday muammo tug‘dirmaydi. 
Bu sektordagi mehnat unumdorligi agrar sektordagidan ancha yuqori. 

---

188 
Shunday qilib, A. Lyuis modelining vazifasi mehnat resurslarining 
bir qismini qishloq xo‘jaligidan sanoatga qayta taqsimlash va bu bilan 
iqtisodiy o‘sish sur’atining tezlanishiga erishish hisoblanadi. Bu 
jarayonda asosiy mexanizm bo‘lib tarmoqlararo bozor xizmat qiladi. 
Sanoat ishlab chiqarish mashtablarini kengaytirib, o‘z 
ishchilarining daromadlari o‘sishini ta’minlaydi, bu esa ichki talabni 
oshishiga ko‘maklashadi. Bunda tadbirkorlar o‘sib borayotgan 
daromadlarni ishlab chiqarishni kengaytirishga yo‘naltiradilar. Bu 
daromadlar keyinchalik iqtisodiy o‘sishga dinamik ta’sir ko‘rsatadi. 
Iqtisodiy o‘sishning o‘zini A. Lyuis ikki turga ajratadi: sanoatda 
uning manbai bo‘lib qo‘shimcha ishchi kuchidan foydalanish 
hisoblanadi (ekstensiv tur), qishloq xo‘jaligida esa- chekli mehnat 
unumdorligining oshishi (intensiv tur). Iqtisodiy o‘sishning bu ikki turi 
investitsiyalashning ikki turli xil funksiyalariga muvofiq keladi. 
Sanoatda gap asosan kapitalni kengaytirish ustida boradi. Shuning 
uchun investitsiyalarning berilgan funksiyasi yakuniy sanoat mahsu–
lotiga talabga bog‘liq bo‘ladi. Uning o‘sishi daromadlar oshishi va 
investitsiyalar kengayishini rag‘batlantiradi. Qishloq xo‘jaligida, 
aksincha, investsiyalar daromadlarning qisqarishiga bog‘liq holda 
kengayadi: ish haqiga xarajatlarning ko‘payishi fermerlarni qo‘l 
mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga majbur qiladi. 
O‘z modelini rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ishlab chiqib A. 
Lyuis uni industrial bosqichni o‘tgan g‘arbiy mamlakatlar uchun 
to‘g‘ri kelmaydi, deb hisoblagan. Boshqa mualliflar esa, aksincha, uni 
rivojlangan iqtisodiyot sharoitlari uchun maqbul deb hisoblashadi. 
Sh.Kindlberger o‘z tahlilida ko‘rsatganidek iqtisodiy o‘sishning 
mehnat va kapital bilan bog‘liqligining eng yaxshi namunasi bo‘lib 
GFR, Italiya, Shveysariya va Niderlandiya hisoblanadi. Buyuk 
Britaniya , Belgiya, Shvetsiya, Norvegiya va Daniya kabi mamlakatlar 
ham A. Lyuis modelini teskari bog‘liqlikda bo‘lsa-da, tasdiqlashdi: bu 
mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishning past sur’atlari mehnat resurslari va 
ishlab chiqarish quvvatlaridan cheklangan holda foydalanish bilan 
bog‘liq edi. Yana bir guruhni sezilarli ishchi kuchi ortiqchaligini 
boshidan kechirgan mamlakatlar tashkil etadi (Ispaniya, Portugaliya, 
Gretsiya, Yugoslaviya, Turkiya). Ularning iqtisodiy o‘sishi ham Sh. 
Kindlberger fikricha A. Lyuis modeliga to‘g‘ri keladi. Bu mamlakatlar 
nafaqat o‘z sanoatini balki boshqa Yevropa davlatlari sanoatini ham 

---

189 
ishchi kuchi bilan ta’minlar edi va butun qit’a uchun o‘ziga xos 
mehnat zaxirasi fondi vazifasini bajargan edi. 
Agar barcha modellarni umumlashtirgan holda o‘rganadigan 
bo‘lsak, bugungi kunda ayni bir modelning iqtisodiyotda to‘liq 
qo‘llanilayotganligini ko‘rishning iloji yo‘q deb o‘ylaymiz. 
Keynschilar bu borada iqtisodiy o‘sishni modellashtirishda asosiy 
e’tiborni investitsiya va davlat boshqaruviga qaratsa, neoklassiklar 
davlat boshqaruvini inkor etgan holda barcha ishlab chiqarish 
omillarining samadorlik jihatlarini ustuvor deb hisoblashadi. 
Bizning fikrimizcha biror davlat o‘z iqtisodiyotini barqaror 
rivojlantirish yo‘lida ayni bir iqtisodiy o‘sish modelini tanlamasdan, 
o‘z mamlakat tabiiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy salohiyatidan kelib 
chiqqan holda, aholining urf-odatlari, an’analari va mentalitetidan 
kelib chiqqan holda o‘z iqtisodiy o‘sish modelini ishlab chiqishi 
lozimdir. Shundan so‘ng bu mamlakat iqtisodiyoti turli xil tashqi 
ta’sirlarga sezuvchanlik darajasi kamayadi va jahon iqtisodiyoti 
bo‘ylab sodir bo‘layotgan inqirozlarga qarshi chidamlilik darajasi 
yetarlicha yuqori bo‘ladi. Bunga yaqqol misol sifatida mamlakatimiz 
Birinchi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan rivojlanishning “O‘zbek 
modeli” ni keltirishimiz mumkin.