M. N. Musayev

Qattiq jismlarni maydaiash usullari

Maydaiash turi	Materialning dastlabki o‘lchamlari, D, mm	Materialning maydalashdan keyingi o'lchamlari, d, mm	Maydaiash darajasi, i
Yirik maydaiash	1500... 300	300... 100	2...6
O'rtacha maydaiash	300...100	50...10	5...10
Mavda vanchish	50...10	10...2	10...50

Turli sanoat korxonalarida qo‘llaniladigan maydaiash usullari 21.3-rasmda keltirilgan.

Odatda, qattiq jismlami maydaiash uchun ko'pincha ezish, yorish, siqiq va erkin zarba berish usullaridan keng ko‘lamda foydalaniladi.

Bu usulda chiqindilarning xavflilik sinfi tuproqdagi REChK miqdoriga ko‘ra topiladigan xavflilik indeksi K miqdoriga, u yo‘q bo‘lgan holda ma’lumotnoma adabiyotlarida keltirilgan LD_sg ko‘rsatkichlariga asoslanib topiladi.

Poligon ishining texnologik sxemasi atrof-muhit himoyasini ta’minlagan holda ehtiyot choralariga rioya qilib muntazam va uyushgan hoida utillashtirilmaydigan zaharli chiqindilami chiqarib tashlash, ulami zararsizlantirish va puxta ko‘mib tashlash imkoniyatlarini beradigan quyidagi asosiy tadbirlami ko‘zda tutishi kerak:

• 
  ishlab chiqaruvchi korxonalarda utillashtirilmaydigan zaharli chiqindilami yig‘ishni tashkil qilish;
  
• 
  zaharli chiqindilami poligonga tashishni tashkil qilish;
  
• 
  poligonda zaharli chiqindiiarni qabul qilish, ularni zararsizlantirish va ko‘mishni tashkil qilish.
  

Korxonalarda zaharli chiqindilami yig‘ishm tashkil qilganda qu­yidagi «Korxona (tashkilot) hududida zaharli sanoat chiqindilar to‘planishining chegaraviy miqdori» va «Zaharli sanoat chiqmdilarini to‘plash, tashish, zararsizlantirish va ko‘mish tartibi» hujjatlariga rioya qilinishi lozim.

Chiqindilami statsionar omborlarda vaqtincha saqlash qoida sifatida qabul qilingan. Bunda GOST 12.1.005-76 ning ishchi zonasi havosiga zararli moddalar REChKi mikroiqlimiga qo‘yadigan talablari ta’minlanishi shart.

Chiqindilami usti yopilgan maxsus maydonchalarda quyidagi shartlaiga rioya qilib vaqtincha saqlashga yo‘l qo‘yiladi:

• 
  sanoat maydonchasidagi havoda yer ustidan 2 m balandligida zararli moddalarning miqdori ishchi zonasi REChKning 30%idan oshmasligi kerak;
  
• 
  korxona hududi yer osti va yuza suvlari hamda tuprog‘idagi zararli moddalar miqdori bu moddalar REChK idan oshmasligi va atrof-muhit uchun «Tabiatni muhofaza qilish» Davlat standartlari talablari va yer usti suvlari oqova suvlar bilan ifloslan^hdan muhofaza qilish qoidalariga mos kelishi zamr;
  
• 
  chiqindilami vaqtincha saqlash maydonchasi hududning shamol chiqib ketadigan zonasida joylashishi va tag qismi zararli moddalar yemira olmaydigan va o‘ta olmaydigan material bilan qoplangan bo‘lishi zarur.
  

Zaharli chiqmdilarni ochiq uyulgan, to‘kib qo‘yilgan holda yoki nogermetik ochiq idishda xoh omborda, xoh maxsus maydonchada saqlashga yo‘l qo‘yilmaydi. Yonmaydigan pastasimon I xavflilik sinfi chiqindilari germetiklikka tekshirilgan, devorlari qalinligi 10 mm bo‘lgan maxsus metall konteynerlarga kichik miqdorlarda alohida partiyalarda yig‘iladi.

Pastasimon, tez qotuvchi, yonuvchi oiganik chiqindilar hamda oz miqdordagi boshqa yonuvchi suyuq chiqindilar hajmi 200 litrdan katta bo‘lmagan barabanlar, bochkalar va boshqa metall idishlarda saqlanishi mumkin.

Zaharli chiqindilarni poligonga tashish poligonning maxsus avtotransporti orqali amalga oshirilishi qoida qilib qo‘yilgan.

3. 
   IV xavflilik sinfiga tegishli yonuvchi suyuq chiqindilar sanitar- epidemiologik muassasalar va poligon bilan kelishilgan holda yuk jo‘natuvchi korxonalar avtotransporti yordamida tashihshiga ruxsat beriladi. Zaharli chiqindilarni.tashish «Xavfli yuklami avtomobil transportida xavfsiz tashishni ta’minlash bo'yicha yo‘riqnoma»ga mos holda amalga oshiriladi.
   

Qattiq chiqindilar odatda brnoda joylashtirilgan temir beton bunkerlarda saqlash uchun qabul qilinadi.

Har bir pastasimon va suyuq chiqindilar uchun ochiq maydonchada o‘matilgan maxsus isitUadigan idishlar ko‘zda tutilgan. Yuqori agressiv pastasimon chiqindilar yonadigan sintetik materiallardan yasalgan barabanlarda (60—100 litr) yoki, agar chiqindilar faol zanglatuvchi bo‘lmasalar, hajmi 200 litrli po‘lat barabanlarda tashiladi. Idishlardagi chiqindilar odatda ochiq maydonchalarda tom ostida saqlanadi.

Poligonga kelayotgan zaharli chiqindilaming turli-tumanligi saqlash sharoitlari va zararsizlantmsh usullarini aniqlash uchun ulaming tarkibi va xususiyatlarini aniq bilishni talab qiladi. Bu barcha ko‘rsatkichlar chiqindilar so'rovnoma varag‘i va pasportida keltirilgan bo‘lishi kerak. Poligon laboratoriyasi keltirilgan chiqindilar tarkibining pasport va so‘rovnoma varag'ida keltirilgan ma’lumotlarga mosligini aniqlash uchun namuna tanlab nazorat o'tkazadi.

Ko‘p chiqindilaming hosil bo‘lish sabablari noma’Ium, ba’zilanm o'sha yeming o'zida bartaraf etib, ijobiy hal etish mumkin, qolganlarini esa alohida chuqur o‘rganilib, kerakli texnologiyalar asosida qayta ishlash chora-tadbirlarini yo‘lga qo‘yish mumkin. «Kimyoda chiqindilar emas, balki ishlatilmagan xomashyo bor» deb ta’rif bergan edi kimyogar olim D.I.Mendeleyev. Ishlab-chiqarish chiqindilariga mahsulot ishlab chiqarish yoki ish bajarish vaqtida hosil boigan va hamda dastlab ehtiyoj xususiyatlarini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan xomashyo, material, yarim fabrikatlar kirsa, iste’mol chiqindilariga esa — moddiy yoki ma’naviy eskirishi natijasida o‘zining ehtiyoj sifatlarrni yo‘qotgan buyum yoki materiallar kiradi. Xalq xojaligida hosil bo'ladigan ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilari ikkilamchi material resurslar (IMR) bo‘lib hisoblanadi. Ikkilamchi material resurslar hali ikkilamchi xomashyo degani emas. Ikkilamchi xomashyo hozirgi paytda xalq xojaligida qayta ishlatilishi mumkin bo'lgan resurslar, ya’ni buning uchun texnik va iqtisodiy asoslar mavjud deb ta’riflanadi. Hozirgi paytda ishlatish uchun vaqtincha sharoit yo‘q resurslar ishlatilmayotgan resurslarga kiritiladi.

IMR ishlab chiqarish va iste’mol chiqindilanning yig'rndisi sifatida ko‘rib chiqiladi va ular mahsulot olish uchun asosiy yoki yordamchi material bo‘lib xizmat qiladilir. Nufuzli mutaxassislar fikriga ko‘ra, hosil bo‘layotgan chiqindilaming 2/3 qismi tiklanishi, qayta ishlov berilishi va ishlatilishi mumkin. Mashhur amerikalik olim, Nobel mukofoti laureati Glen Siboig shunday degan: «...hozir ikkilamchi xomashyo deb ataladigan, barcha chiqindi va lomlar bizning asosiy resursimiz, hali tegilmagan tabiiy resurslar esa bizning asosiy rezervimiz bo ‘lib qoladi».

Shuning uchun hozirgi kunda korxonalardan ajralayotgan qattiq chiqindilar maxsus ajratilgan maydonlarda — poligonlarda saqlanmoqda.

Poligonlar tabiatni muhofaza qilish inshootlari hisoblanib, sanoat korxonalari, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va idoralari hamda boshqa barcha manbaalammg zaharli chiqindilarini markazlashgan holda yig‘ish, zararsizlantinsh va ko‘mish uchun mo‘ljallangandir.

Poligonga faqat I, II, III va zarur hollarda IV xavflilik sinfi zaharli chiqindilari qabul qilinadi. Ulaming ro‘yxati konkret holda sanitar- epidemiologik va kommunal xizmatlar, poligonning buyurtmachisi va loyiha tayyorlovchisi tomonidan kelishiladi.

IV xavflilik sinfl qattiq sanoat chiqindilari sanitar epidemiologik va kommunal xizmat organlari va muassasalaii bilan kelishilgan holda shahar maishiy chiqindilari yig‘iladigan poligonlarga chiqarilishi va poligon kartasining o‘rta hamda yuqori qismlarida izolatsiyalovchi inert material sifatida qo‘llanishi mumkin. Zaharli sanoat chiqindilari ko‘miladigan uchastkaga IV xavflilik sinfi qattiq sanoat chiqindilarini zarur texnik-iqtisodiy asoslangan holda qabul qilishga ruxsat etiladi.

Poligonga chiqarishdan oldm sanoat chiqindilari korxonalarda suvsiziantirishlari kerak.

Poligonga quyidagi ko'rinishdagi chiqindilar qabul qilinishi mumkin emas:

• 
  tarkibidan metall va boshqa moddalarni ajratib olishning samarali usullari ishlab chiqilgan chiqindilar (har bir konkret holda chiqindilami utilizatsiya qilish va qayta ishlash usullari yo‘qligi kerakli vazirlik yoki muassasa tomonidan ko'rsatilgan bo‘lishi shart);
  
• 
  radioaktiv chiqindilar;
  
• 
  regeneratsiya qilinadigan neft mahsulotlari.
  

Ayni zaharli chiqindilar miqdori uncha ko‘p bo‘lmagan chiqindilar aralashmasirung xavflilik sinfini aniqlash katta qiyinchilik tug'diradi. XVI asming shifokor va tabiat tadqiqotchisi bo'lgan mashhur Paratsels shunday degan edi: «Натта narsa zahar va hech bir narsa zahardan holi emas, faqat me’yor(doza)gina zaharni bilintirmaydi». Darhaqiqat, agar misol tariqasida inson uchun ovqatlanayotgan paytda bir kosa ovqat me’yor bo‘lsa, unda bir necha kosa ovqatm tanovul qilish shu ovqatni me’yordan ortiq bo‘lgani uchun insonga zarar keltiruvchi — «zahar»ga aylanishi hech kimga sir bo‘lmasa kerak.

Hamma narsa dozaga, ya'ni chiqindilar miqdori konsentratsiyasiga bog‘liq.

Chiqindilaming xavflilik sinfi «Chiqmdiiarni zaharlilik bo'yicha kategoriyalarga ajratish shartiga ko‘ra sanoat chiqindilaridagi zaharli birikmalarning chegaraviy miqdorlari» uslubi bo'yicha aniqlanishi mumkin.

228

www.ziyouz.com kutubxonasi

eng qimmat operatsiyalar bo'lib, chiqindilarni to‘la qayta ishlash umumiy qiymatining 80% ini tashkil qiladi.

Qattiq maishiy chiqindilar tarkibi ko‘p omillarga bog‘liq: mamlakat va hududning rivojlanish darajasi, aholining madaniy darajasi va uning urf-odati, yil fasli va boshqa sabablarga. Dunyoning qator rivojiangan mamlakatlari va poytaxt shaharlar uchun o'rtacha statistik ma’lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan.