M. N. Majidov. S. X. Nasimov

Uchinchi bob bo‘yicha xulosa
Maktabga moslashish – tizimli uyushgan maktab ta’limiga o‘tishda bolaning anglash, motivatsion va hissiy-ixtiyoriy sohalarini qayta tuzishdir.
Birinchi sinflarning maktab hayotiga moslashish psixologiya fani va amaliyoti oldida turgan dolzarb muammolardan biri sanaladi. Ushbu masalaga e’tibor qaratish o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilganlik va ijtimoiy moslashgan o‘quvchilardagi ehtiyojni qayd qilish bilan asoslangan.
Boshlang‘ich maktabdagi birinchi sinflarni o‘qitish va shaxsini tarbiyalash butun ta’lim tizimining tarkibiy qismi sanaladi. O‘qishning erta boshlanishi, o‘quv dasturini intensifikatsiyalash, axborot hajmi oshishi, ta’limga bo‘lgan talablar yuksalishi, bolalarning aqliy qobiliyatlarini rivojlanishi, umumta’lim amaliyotida ularning ijodiy faolligi doimo ham salomatlikni saqlash hamda mustahkamlash imkoniyatlari, tengdoshlar va o‘qituvchi bilan o‘zaro munosabatlarni qurish bilan uyg‘un bo‘lmaydi. Bu har tomonlama rivojlangan, mustaqil va ijodkor, o‘zi va boshqalarni qadrlaydigan shaxsni shakllantirishdagi ehtiyojlar va bolalar salomatligini saqlash zaruriyati o‘rtasidagi ziddiyatlar bilan kuzatiladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning maktabga moslashishining psixologik-pedagogik sharoitlari mavzusi bo‘yicha turli mualliflarning ilmiy adabiyotlari tahlili amalga oshirildi. Moslashish va moslasha olmaslik tushunchalarining nazariy jihatlari o‘rganildi. Bu bizga maktabga moslashish davrida birinchi sinf o‘quvchilarida paydo bo‘ladigan bir qator muammolarni ajratish, kichik maktab yoshidagi bolalarning ruhiy rivojlanishi to‘g‘risidagi masalani chuqur o‘rganish imkonini berdi.
2. Kichik maktab yoshidagi bolalarni maktabga moslashishining psixologik-pedagogik sharoitlarini empirik tadqiqotlari bir nechta bosqichda hamda bir nechta toifalar bo‘yicha amalga oshirildi.
Tadqiqotimizning amaliy qismi uch bosqichga tuzildi: shakllantiruvchi tajriba, aniqlangan muammolarni yaxshilash bo‘yicha tadbirlar, nazorat tajribasi. Kichik maktab yoshidagi bolalarning tashxislashni o‘tkazlik va maktabda o‘qish boshida bolalarda paydo bo‘ladigan bir qator muammolarni ajratdik. Bunday muammolar orasida quyidagilarni ajratdik:

• 
  O‘qishga motiv va qiziqish yo‘qligi;
  
• 
  O‘quvchining ichki pozitsiyasi kuchsiz shakllanganligi;
  
• 
  Yuqori vahima;
  
• 
  Yuqori harakat faolligi va boshqalar;
  

Bizning tajriba shuni ko‘rsatdiki, bolalarning maktabga moslashuvchanlik darajasini oshirish uchun psixologga uchta toifa bo‘yicha ishni amalga oshirish zarur: bolalar, o‘qituvchi, ota-onalar.
O‘quv yili boshida 15-20% birinchi sinf o‘quvchilari yaxshi moslasha olmaydilar hamda oila ko‘magi, o‘qituvchi bilan muloqot va sinfdoshlar bilan o‘zaro faoliyatga ehtiyoj sezadilar. SHuningdek taxminan 10% bolalar risk guruhiga kiradilar hamda alohida e’tiborni talab qiladilar. Ushbu ma’lumotlar yana bir marta ushbu mavzuning dolzarbligini tasdiqlaydi. Ko‘pgina holatlarda qiyinchilikka duch keladigan bolalar yoshi 6 ni tashkil qilib, bu 7 yoshdagi bolalar 6 yoshdagilarga qaraganda maktabga ruhiy jihatdan ko‘proq tayyor bo‘lishlarini tasdiqlaydi.
3. Tajriba tugaganda, biz ota-ona va o‘qituvchilar uchun bir qator tavsiya hamda takliflarni ishlab chiqdik, bunda maktabga bolaning tayyorligi va moslashish masalasida paydo bo‘ladigan muammolarni hal qilishning variantlarini taklif qilamiz, bu ishimizning vazifalaridan biri sanaladi.
Tadqiqot mobaynida biz tomondan chiqarilgan tadqiqot gipotezasi tasdiqlandi:

• 
  Hozirgi vaqtda maktabga kichik maktab yoshidagi bolalarning moslashining dolzarb psixologik-pedagogik muammolari quyidagilar sanaladi: kichik o‘quvchining intellektual, motivatsion, ijtimoiy yoki ruhiy jihatdan shakllanmaganligi;
  
• 
  kichik maktab yoshidagi bolalarning maktabga moslashishining samarali sharoiti hozirgi vaqtda quyidagilar sanaladi: bolalar bilan ishlash uchun to‘g‘ri tanlangan taktika; individual yondashuv; oila bilan maktabning uzviy faoliyati; 7 yoshda maktabga bolalarning ko‘p kelishi.
  

Shunday tarzda ish boshida shakllantirilgan gipoteza tasdiqlandi, vazifa bajarildi, maqsadga erishildi.

XULOSA
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining maktab hayotiga qulay moslashuvi bolaning ta’lim-tarbiyasi va uning shaxsiy farovonligi muvaffaqiyatining kalitidir. Maktabga ko‘nikish davri maktab o‘quvchilari hayoti va faoliyatini alohida tashkil etishni talab etadi.
Maktab talablari, normalari va ijtimoiy munosabatlar tizimiga mos keladigan bola ko‘pincha moslashtirilgan deb ataladi. Moslashtirilgan bola-unga berilgan pedagogik muhitda o‘zining shaxsiy, jismoniy, aqliy va boshqa potensiallarini to‘liq rivojlantirishga moslashgan bola.
Tadqiqotimizning mantig‘i quyidagicha bo‘ldi: moslashuvning nazariy va amaliy muammolari o‘rganildi, maktabda birinchi sinf o‘quvchilarini psixologik va pedagogik qo‘llab-quvvatlashni tashkil etishning uslubiy jihatlari ishlab chiqildi, tadqiqot olib borilgan maktab pedagogik jarayoniga tuzatishlar kiritildi, shu bilan birga ishlab chiqarish amaliyotida o‘quv darslarida faoliyat natijalari o‘rganildi.
Tadqiqotning dastlabki qoidalari XX asrning 60-yillari o‘rtalaridan to hozirgi kungacha bo‘lgan davr uchun psixologiya, pedagogikada moslashish muammosini har tomonlama o‘rganish asosida aniqlandi.
Tadqiqotning maqsadi 6-7 yoshli bolalarning maktabga muvaffaqiyatli moslashishini va birinchi sinf o‘quvchilarini psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlashni ta’minlaydigan psixologik-pedagogik sharoitlarni aniqlash
Tadqiqot vazifalarini hal qilar ekanmiz, avvalo, "moslashish"tushunchasiga aniqlik kiritdik. Adaptatsiya-bu bolaning yangi ijtimoiy sharoitlar, yangi munosabatlar, talablar, faoliyat va turmush tarziga moslashishi. Fiziologik (turli tana tizimlari o‘zaro), biologik (ta’sirlarning muhim ahamiyatga ko‘ra metabolizm va organ funksiyalari o‘zgarishlar), psixologik (sharoitga shaxsning moslashtirish, ruhiy jarayonlar, xususiyatlari, davlatlar darajasida vazifalar), ijtimoiy-psixologik (yangi jamoada munosabatlarga moslashish). Bu turdagi moslanishlar bir vaqtning o‘zida o‘zaro ta’sir qilishi va namoyon bo‘lishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, bolalarning maktabga muvaffaqiyatli moslashuvini ta’minlaydigan formuladan va tajribaviy ravishda sinovdan o‘tgan sharoitlar quyidagi guruhlarga bo‘lingan: 1) oila, oila ichidagi munosabatlar; 2) maktab: o‘qituvchining o‘quvchilarga munosabati, o‘quv jarayonidagi yutuqlar va muvaffaqiyatsizliklarni baholash; 3) muloqotning kommunikativ tomonini shakllantirish darajasi; 4) maktabga psixologik tayyorgarlik. Ushbu guruhlarga bo‘linish muvaffaqiyatli moslashishni shakllantirish mantig‘i bilan belgilanadi.
Tajribaviy ishlar jarayonida maktabga moslashish bosqichida birinchi sinf o‘quvchilarini psixologik va pedagogik qo‘llab-quvvatlash usullari takomillashtirildi, bolaning maktabga yuqori moslashuviga yordam beradigan o‘yin darslari dasturi yakunlandi, moslashish bosqichida pedagogik jarayonni tashkil etish dasturi taklif qilindi.
Olib borilgan tadqiqotlar ilgari surilgan gipotezani tasdiqladi: maktabda ta’lim-tarbiya ishlari bolalarning yosh va individual tipologik xususiyatlarini hisobga olgan holda bilish jarayonlarining rivojlanish darajasiga asoslansa, bolalarning maktabga moslashish jarayoni muvaffaqiyatli bo‘ladi. Quyidagi shartlar bajarilsa, moslashuv jarayonining muvaffaqiyati ta’minlanadi:
o‘yin faoliyati boshlang‘ich maktabda pedagogik jarayonning bir qismi sifatida qaralishi kerak;
- o‘rganishga individual yondashish-moslashish jarayonida bolaning hissiy holatlarini korreksiyalash vositasi;
- o‘qituvchi, kengaytirilgan kun guruhi tarbiyachisi, ota-onalarning faol o‘zaro munosabatlari tizimi maktab hayotiga kirishish davrida bolaning kasallanishini oldini olish vositalaridan biri sifatida qaralishi lozim;
- bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlash tizimiga maxsus ta’lim komponentini kiritish kerak, bu pedagogika va psixologiyaning asosiy kurslariga o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldiradi, bu bir qator ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar va "bolaning maktabda birinchi kunlari" ishlab chiqarish amaliyoti uchun maxsus o‘quv vazifalari tizimi.
Moslashuv davrida psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlashning asosiy maqsadi bolaning maktab munosabatlari tizimida muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatishi va rivojlanishiga imkon beradigan pedagogik, ijtimoiy-psixologik sharoitlarni yaratishdir.
Psixologik va pedagogik qo‘llab-quvvatlashning uchta o‘zaro bog‘liq vazifasi shakllantirilishi mumkin:
- maktab ta’limi jarayonida bolaning psixologik-pedagogik holati va uning aqliy rivojlanish dinamikasini tizimli monitoring qilish;
-o‘quvchilar shaxsini rivojlantirish va ularni muvaffaqiyatli o‘rganish uchun ijtimoiy-psixologik sharoitlarni yaratish. Ushbu muammoni hal qilish ta’lim muassasasidagi o‘quv jarayoni moslashuvchan sxemalar asosida qurilganligini, ushbu muassasada o‘qish uchun kelgan bolalarning psixologik xususiyatlariga qarab o‘zgarishi va o‘zgarishi mumkinligini nazarda tutadi;
- moslashish davrida muammosi bo‘lgan bolalarga yordam berish uchun maxsus ijtimoiy-psixologik sharoitlarni yaratish.
Bu shartlar tajriba ishlari jarayonida amalga oshirildi. SHakllantiruvchi tajriba davomida bolaning birinchi yarim yillikda maktabda qolishi mazmuni o‘zgartirildi, bezbetlikni engish uchun faol dars shakllari sinovdan o‘tkazildi.
Biz shakllantiruvchi bosqichning natijasini turli o‘yinlar va mashqlarni tanlashda bolalarning faolligi va mustaqilligi sezilarli darajada oshishi deb hisoblaymiz; xatti-harakatni ixtiyoriylik bilan tartibga solish darajasining oshishi; ichki keskinlikni yumshatish; muloqotning kommunikativ tomoniga bog‘liq ko‘rsatkichlarni yaxshilash; o‘rtacha va yuqori darajadagi moslashuvga ega bolalar sonining ortishi.
Tadqiqot natijalari bolalarning maktabga moslashuvini yaxshilash va osonlashtirish uchun o‘qituvchining ishi juda murakkab va ko‘p vaqt talab qiladigan jarayon degan xulosaga kelish imkonini berdi. Universitetda nazariy mashg‘ulotlar davomida olingan moslashuv muammosi bo‘yicha bilimlar ko‘pincha amalda "ishlamadi": o‘quvchilar ko‘pincha ularni yangilash va amalda qo‘llashda qiyinchiliklarga duch kelishdi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ishini muvaffaqiyatli tashkil etish uchun birinchi sinf o‘quvchilarini boshlang‘ich maktab ta’limiga moslashtirishga ko‘maklashish uchun quyidagi tavsiyalarga amal qilish kerak:
- moslashuvning yuqori darajasini shakllantirish o‘yin, ijodiy-mahsuldor va boshqa faoliyatlarni o‘z ichiga oladi;
- moslashishda samaradorlikka erishish uchun bolalarga nisbatan ijobiy, hissiy munosabatni shakllantirish kerak;
- olti yoshli bolalar faoliyatini boshqarish maktab usullarini qisman qo‘llash bilan maktabgacha ta’lim usullarini keng qo‘llash (ayniqsa, yilning birinchi yarmida) amalga oshirilishi kerak; darslar va chuqurchalarda bolalarning maktab dunyosiga tezroq kirishiga yordam berish uchun maxsus mashqlardan foydalaning;
- birinchi sinf o‘quvchilarini o‘qitish maxsus yaratilgan sharoitlarda amalga oshirilishi kerak: himoya rejimini tashkil etish; o‘lchov yuklamalaridan foydalanish; o‘qituvchi va tengdoshlari bilan faol hamkorlik, hamkorlik va muloqot qilish vaziyatlarini yaratish;
- ta’limning dastlabki bosqichida ota-onalar bolalarga oilada mehr-muhabbat va o‘zaro yordam muhitini;
- bog‘cha tarbiyachisi va boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ish va pedagogik muloqot usullari va metodlari uzviyligidan to‘la foydalanish.
Tadqiqot natijalari quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi:
1. Ishda barcha vazifalar hal qilindi: moslashuv davri tavsiflanadi, bu nafaqat bolaning yangi ijtimoiy sharoitlar, yangi munosabatlar, talablar, faoliyat, turmush tarziga moslashishi, balki uning keyingi shaxsiy, psixologik va ijtimoiy rivojlanishi imkoniyati sifatida tushuniladi.
2. Birinchi sinf o‘quvchilarining qulay moslashuvi shartlari aniqlangan, tavsiflangan va tajribaviy sinovdan o‘tgan: o‘qituvchining o‘yin faoliyati darsiga kiritilishi, o‘qitishda individual yondashuvni amalga oshirish, o‘qituvchi, bolalar bog‘chasi o‘qituvchisi, ota-onalarning faol o‘zaro ta’siri tizimini yaratish, birinchi sinf o‘quvchilarini o‘rganishga moslashtirish metodologiyasini o‘zlashtirish.
3. O‘tkazilgan tajriba birinchi sinf o‘quvchilarini maktabga moslashish bosqichida psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlash usullari va usullarining samaradorligini ko‘rsatdi, unda o‘yin faoliyati boshlang‘ich maktabda pedagogik jarayonning samaradorligini oshirish vositasi sifatida qaraldi, bu bolaning maktabga shikastlanishining oldini olishga yordam beradi. Birinchi sinflarda moslashuv davrini tashkil etish uchun ishlab chiqilgan va tajribaviy sinovdan o‘tgan dasturning samaradorligi tasdiqlandi. O‘rta va past darajadagi moslashuvni bartaraf etish bo‘yicha tavsiya etilgan dastur uchta qo‘shimcha blokdan iborat: o‘qituvchi bilan ishlash, ota-onalar bilan ishlash va bolalar bilan ishlash.
4. Moslashish bosqichida birinchi sinf o‘quvchilarini psixologik-pedagogik qo‘llab-quvvatlashni amalga oshirishning zarur sharti-bu bolaning yangi jamoadagi holati va maktab ta’limi jarayonida uning aqliy rivojlanish dinamikasini tizimli monitoring qilish; maktabda o‘quv jarayonini moslashuvchan sxemalar asosida qurish orqali o‘quvchilar shaxsini rivojlantirish va ularni muvaffaqiyatli o‘rganish uchun ijtimoiy-psixologik imkoniyatlarni yaratish.