M. Mamadazimov

§. Ulug‘bek rasadxonasining «bosh teleskopi»

Ulug‘bek rasadxonasi. Osmon jismlarini o‘rganishda buyuk vatandoshlarimizning ham xizmatlari katta bo‘lgan. Ulardan biri Amir Temurning nabirasi Mirzo Ulug‘bekdir (1394– 1449). XV asrda Ulug‘bek Movarounnahr- ning taniqli astronomlaridan Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiylarni Samarqandga taklif etib, ular bilan osmon jismlarini tekshiradigan astro- nomik rasadxona, jumladan, eng yirik kuzatish asbobi – sekstantni qurish bo‘yicha maslahat qildi. Olimlar bir ovozdan bu fikrni ma’qul- lashgach, 1420-yillarning boshida Samar- qandning Ko‘hak degan tepalik ustida radiusi 40,2 metrga teng bo‘lgan astronomik kuzatish asbobini qurishni boshladilar (42-rasm). Bu asbob yordamida olimlar Quyosh, Oy va pla- netalarning yulduzlar oralab harakatlarini, mingdan ortiq yulduzlarning koordinatalarini aniqladilar va shular asosida Movarounnahrdagi yuzlab shaharlarning koordinatalarini topdilar. Mazkur asbob yoyi aylanasi uzunligining 1/6 qismini, aniqrog‘i, 70º ini tashkil qilib, salkam 50 metrga teng edi. Bu astronomik asbob Yer sirtida 11 metrcha chuqurlikdan boshlanib, mazkur sirtdan ko‘tarilgan, balandligi esa qariyb 30 metr kelardi. Asbobning 1º ga teng yoyining uzunligi 70,2 cm ga to‘g‘ri kelib, o‘l- chash aniqligi 10′′ li yoyga teng edi. Bu ulkan kuzatish asbobi yuz yillar davomida Samarqand

«boshidan kechirgan» urushlar oqibatida nurab vayron bo‘ldi va keyinchalik izsiz yo‘qoldi.

1908-yili arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan uning o‘rni aniqlanib, tuproqdan tozalangach, uning qoldiqlari hisoblangan yerosti qismi

ochildi. Samarqandda o‘rnatilgan bu yirik «teleskop» minorasining tashqi ko‘rinishi aslida qanday bo‘lganligi noma’lum bo‘lib, olimlar orasida tortishuv hanuzgacha davom etmoqda.

Ulug‘bek rasadxonasi o‘rta asrlarda dunyodagi mavjud rasadxonalar ichida eng yirigi bo‘lib, o‘lchash aniqligi va hashamatliligi bilan ajralib turgan. Samarqand rasadxonasida Ulug‘bekdan tashqari Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Mo‘yiniddin Koshiy, Ali Qushchilar faoliyat ko‘rsatdilar. Mazkur maktab olimlari merosi maxsus «Zij»da yoritilgan.

8.