M. Mamadazimov

MAVZU. 68-§. Ta’sir sferasi va kosmik apparat trayektoriyalarini taxminiy hisoblash

KAning keplercha orbitalari real osmon jismlari uchun aslida amalga oshi- rib bo‘lmaydigan orbitalardir. Sababi – markaziy osmon jismi aniq sferik simmetriyaga ega bo‘lmaganligi tufayli uning maydoni ham markaziy bo‘la

olmaydi. Tashqi osmon jismlarining ta’siri hamda boshqa omillar jism harakatini o‘rganishda e’tiborga olinishi lozim bo‘ladi. Biroq keplercha harakat shu qadar sodda va shu qadar yaxshi o‘rganilganki, undan voz kechib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham Kepler orbitasi tayanch orbita sifatida qabul qilinib, boshqa holatlar beradigan chetlantirishlar hisob-kitobda alohida e’tiborga olinadi, boshqacha aytganda, jismning harakat trayektoriyasi aniqlashtiriladi.

Boshqa osmon jismlari tomonidan Yer atrofida harakatlanuvchi KAga beriladigan gravitatsion chetlanishlarni ikki hol uchun hisoblaylik. Bunda chetlantiruvchi tashqi osmon jismi Quyosh bo‘lsin (117-rasm).

I hol. Quyosh bilan Yerni tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq bo‘ylab Yerdan 500 000 km masofadagi kosmik apparat Quyoshdan 149 100 000 km masofada bo‘lib, unga Yer beradigan tezlanish 1,594 · 10^–6 km/s², Quyoshniki esa 5,970 · 10^–6 km/s² ni tashkil etadi.

1. 
   Agar bizni KAning geosentrik harakati qiziqtirayotgan bo‘lsa, chetlan- tiruvchi tezlanish Quyoshdan KA va Yer oladigan tezlanishlarining farqiga teng bo‘lib (5,970 · 10^–6 – 5,930 · 10^–6), km/s² = 0,040 · 10^–6 km/s² ni tashkil etadi. Bu – KAga Yer beradigan tezlanishning 2,5% inigina tashkil qiladi.
   
2. 
   Endi Yerdan bunday masofada KAning geliosentrik harakatini o‘rganadi- gan bo‘lsak, u holda Yerning KAga beradigan tezlanishi (1,594 · 10^–6 km/s²) va Quyoshga beradigan tezlanish (0,00001781 · 10^–6 km/s²)larning farqi Quyoshning KAga beradigan tezlanishi 5,97 · 10^–6 km/s² uchun chetlantiruvchi tezlanish bo‘lib, u 1,594 · 10^–6 km/s², ya’ni markaziy jism Quyoshning KAga beradigan tezlanishining 26,7 % ini tashkil etadi. Demak, geliosentrik harakatga Yerning chetlantiruvchi tezlanishining ta’siri juda ham sezilarli ekanligi aniqlanadi. Bino-
   

barin, 1-holda KA Yer atrofida geosentrik harakatda bo‘ladi deyish to‘g‘ri bo‘lar ekan, deb xulosa qilish mumkin.