M. Mamadazimov

§. Teleskoplarning asosiy xarakteristik kattaliklari **

Teleskopning xususiyatini xarakterlovchi asosiy parametrlar uning obyek- tivining diametri D va fokus oralig‘i F bo‘lib, obyektiv yig‘adigan yorug‘lik oqimi:

F = ES = EπR²

bo‘ladi, bu yerda: E – obyektivning yoritilganligini; S – yuzasini; R esa uning radiusini xarakterlaydi.

Teleskopni xarakterlovchi boshqa bir parametr nisbiy teshik yoki yorug‘lik

^{kuchi deyilib, u} A  ^D

F

ifoda bilan belgilanadi. Obyektiv yasagan nuqtaviy bo‘l-

magan obyekt tasvirining yoritilganligi


 
E  k ^{ D }2  kA^{2 T}  F 

bo‘lib, nisbiy teshikning kvadratiga proporsional bo‘ladi. Biroq teleskopning nisbiy teshigini istalgancha katta qilishga bosh optik o‘qdan tashqari aberratsiya- ning vujudga kelishi xalaqit qiladi. Shuning uchun ham reflektorda nisbiy te- shikni 0,33 gacha, ko‘zguli-linzali teleskoplarda esa 1 gachagina olish mumkin.

Vizual teleskoplarning boshqa bir asosiy xarakteristikasi teleskopning kattalashtirishi bo‘lib, u obyektivning F fokus oralig‘ining f okularning fokus oralig‘iga nisbati bilan topiladi:

k  ^F  ^{ ,}

f 

bu yerda: α – yoritgichning oddiy ko‘z bilan qaralgandagi ko‘rinish burcha- gini; β – teleskop orqali qaralganda uning ko‘rinish burchagini xarakterlaydi

(34-rasmga qarang). Ma’lum obyektivli teleskopda uning kattalashtirishi tan- langan okularning fokus oralig‘iga bog‘liq bo‘lib, u oraliq qancha kichik bo‘lsa, shuncha katta kattalashtirishga erishiladi. Biroq bu ma’lum obyektiv uchun istalgancha kichik fokus oraliqli okularni qo‘llab, teleskopda xohlagancha kat- talashtirishga erishish mumkin degani emas. Chunki kattalashtirish ortgani sayin, teleskopda ko‘rish maydoni unda yasalgan tasvir uchun torlik qilib qoladi. Masalan, 30 marta kattalashtiruvchi teleskopda, diametrining yoy o‘lchami 32′ bo‘lgan Oy butunlay ko‘rinsa, 300 marta kattalashtiruvchi teleskopda uning ko‘rish maydoni Oy sirtining faqat bir qisminigina (anchayin mayda detallari bilan, albatta) sig‘dira oladi. Shu tufayli ma’lum teleskopda maksimal foydali kattalashtirishga erishish uchun, fokus oraliqlari aniq qiymat bilan chegaralangan okulardan foydalaniladi. Normal teleskoplarning maksimal foydali kattalashtirishi millimetrlarda hisoblangan obyektiv diametridan taxminan ikki marta katta bo‘ladi.

Teleskopni xarakterlovchi yana bir muhim parametr uning burchagiy ajrata olish kuchi deyilib, tasvirning sifatini xarakterlaydi. Garchi bir qarashda, go‘yo teleskop qancha ko‘p kattalashtirsa, tasvirda kuzatilayotgan obyektning shuncha mayda detallarini ko‘rish mumkindek tuyulsa-da, aslida difraksiya hodisasi tufayli eng sifatli obyektiv ham nuqtaviy obyektning tasvirini nuqta ko‘rinishida yasay olmaydi. Teleskopning fokal tekisligida nuqtaviy tasvir o‘rniga difraksion halqalar bilan o‘ralgan dumaloq dog‘cha vujudga kelib (39-rasm: a – tasvirning konturi; b – obyektning tasviri), bu dumaloq dog‘chaning burchak diametri

_{𝑏 } λ

D

ifoda bilan radianda o‘lchanadi; bu yerda: D – obyektivning diametrini;  – yorug‘likning to‘lqin uzunligini xarakterlaydi. Agar teleskopda nurlanishni qayd qiluvchi (priyomnik) vazifasini ko‘z bajarayotgan bo‘lsa, uning ajrata olish kuchini topish uchun  o‘rniga ko‘zning spektral sezgirligining maksimumiga to‘g‘ri kelgan nurlanishning to‘lqin uzunligi (=5500 Å) olinadi. Bordi-yu nurlanish fotografik yoki fotoelektrik yo‘l bilan qayd qilinayotgan bo‘lsa,  uchun, mos ravishda, fotografik emulsiyaning yoki fotokuchaytirgich katodining spektral sezgirliklari maksimumiga to‘g‘ri kelgan nurlanishlarning to‘lqin uzunliklaridan foydalaniladi. Lekin shuni ham aytish kerakki, yuqoridagi ifodadan topilgan δ ning qiymati teleskopning nazariy ajrata olish kuchi

1. 
   _b)
   

deyilib, amalda esa teleskopning ajrata olish kuchini obyektdan kelayotgan nur yo‘nalishidagi Yer atmosferasi qatlamlarining to‘lqinlanishi vujudga keltiradigan tasvir tebranishining titrash darajasi belgilaydi. Titrash darajasi joyning astroiqlim sharoitlari, teleskop minorasining kattaligi hamda konstruksiyasi va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi.

Bu kattaliklar (λ va D) sm larda o‘lchanganda δ radianlarda chiqadi. 1 radian

~0,2″ · 10⁶ yoy sekundiga teng bo‘lgandan topilgan natija bu songa ko‘paytirilsa, natija ham yoy sekundlarida chiqadi.

30.