|
§. Quyosh aktivligi va uning Yerga ta’siri *
Yerda kuzatiladigan ko‘plab fizik va biologik hodisalarning kechishi, xususan, iqlimning o‘zgarishi, xilma-xil kasalliklarning davriy ravishda takrorlanishi, ionosferadagi hodisalar, Yerning magnit maydoni «bo‘ronlari» va kosmonavtlar uchun radiatsiya xavfining tug‘ilishi – bularning hammasiga Quyoshda ro‘y beradigan turli aktiv jarayonlar sababchi ekanligi fanga anchadan buyon ma’lum. Garchi, bu muammo to‘la hal qilinmagan bo‘lsa-da, Quyosh aktivligining Yerda kuzatiladigan, eslatilgan hodisalar bilan aloqadorligini o‘rganish borasida ko‘p yutuqlar qo‘lga kiritilgan.
Bir-biridan deyarli 150 million kilometr uzoqlikda joylashgan bu ikki osmon jismi (aniqrog‘i, Quyosh va uning yo‘ldoshi Yer) orasidagi kechadigan bunday uzviy bog‘lanish qanday tushuntiriladi? Bu katta masofada vositachi rolini nima o‘ynaydi?
Yerda hayotning manbayi Quyosh ekanligi va bunda Quyosh nurlari yori- tuvchi va issiqlik baxsh etuvchi asosiy vositaligi qadimdan ma’lum. Biroq, shu bilan birga, Quyoshning elektromagnit to‘lqinlarining ko‘zga ko‘rinmaydigan qisqa to‘lqinli diapazonlarida ham yetarlicha intensiv nurlanish aniqlangan. Bu nurlar ultrabinafsha, rentgen va gamma-nurlari bo‘lib, Quyoshdagi aktiv hodisalar
bu nurlar intensivligining ortishida asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Quyosh chaqnashlari va eruptiv protuberaneslardagi portlashlar tufayli bu nurlar oqimiga katta energiyali elementar zarrachalar oqimi ham qo‘shiladi. «Quyosh shamoli» deyiluvchi bu oqimning intensivligi Quyosh aktivligining fazasiga mos ravishda o‘zgarib boradi.
Quyoshdan kelayotgan korpuskular zarrachalar, radiatsion nurlar intensiv- ligining bu xilda o‘zgarib turishi Quyoshdagi dog‘lar sonining o‘zgarib turishi bilan bir xilda kechadi. 54-rasmda Quyosh aktivligining oxirgi bir necha o‘n yildagi o‘zgarishi aks ettirilgan. Shubhasiz, Quyosh shamoli Yerga yetib kelgach, turli geofizik hodisalarning, jumladan, magnit bo‘ronlarining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Quyosh aktivligi, birinchi navbatda, Yer atmosferasining
W 150
100
50
1700
1710
1720
1730
1740
1750
1760
1770
0
Diagrammaning nisbiy soni
200
150
100
50
1770
1780
1790
1800
0
200
150
100
50
1840
1850
1860
1870
1880
1890
1900
1910
0
200
150
100
50
1910
1920
1930
1940
1950
1960
1970
1980
0
yillar
a
1810
1820
1830
1840
Augsburg (Germaniya) shahrida vabodan o‘lganlar soni
Kasallanganlar soni
1510
1530
1550
1570
1590
1610
1630
1650
b) 1860 1870 1880 1890 1900 1910
yillar
yuqori qatlamlarida «aks sado» berib, chiroyli qutb yog‘dularini vujudga kel- tiradi. Quyosh radiatsiyasi, shuningdek, ionosferaning ionlanish darajasini keskin orttiradi. Bu esa, o‘z navbatida, atmosferaning bu qatlamlarining elektr o‘tkazuvchanligi elektromagnit nurlarni qaytara olish xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ba’zan Quyoshdan kelayotgan kuchli korpuskular oqim yuqori kon- sentratsiyali ionosferada qisqa to‘lqinli radionurlarning yutilish darajasini shu qadar orttiradiki, natijada uzoq masofaga qisqa to‘lqinli radiosignallarning uzatilishida bir necha minutali uzilish ro‘y beradi.
Quyosh aktivligi va Yerda ro‘y beradigan epidemik kasalliklar orasidagi bog‘lanishni o‘rganishda rus olimi professor A.L. Chijevskiyning hissasi katta. U keng tarqaladigan o‘lat, vabo, difteriya, qaytalama terlama, bo‘g‘ma kabi epidemik kasalliklarni o‘rganib, ularning boshlanishi, rivojlanishi va tugashi Quyosh aktivligining turli fazalariga mos kelishini aniqladi (55-rasm).
R.P. Bogacheva va V.M. Boyko kabi olimlar esa oxirgi bir necha o‘n yillik davrda poliomiyelit (virusli miya shamollashi) kasalliklari dinamikasini Riga va O‘zbekistonda o‘rganib, bu kasalliklarning avji Quyosh aktivligi davriy kechishiga mos kelishini aniqladilar. Olimlar Quyosh chaqnashining asab va yurak-tomir kasalliklariga ta’sirini o‘rganib, uning asab va yurak xastaligi kasalliklari bilan Quyosh chaqnashi orasida kuchli bog‘lanish mavjudligini topishdi. Biz Quyosh aktivligining Yer iqlimi sharoiti, o‘simliklar biologiyasi va boshqa jarayonlarga ta’siri muammolariga to‘xtalmadik. Biroq tekshirishlar aksariyat Quyosh aktivligi bu jarayonlarda ham o‘z aksini topishini ko‘rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
