M. M. Niyazaliyeva

 
2.2. “Gratsiya” SAPR evolyutsiyasi 
 
 
Tikuvchilik buyumlari ishlab chiqarishni kompleks loyihalash va tayyorlash 
o`z  ichiga  ko`plab  zamonaviy  dasturiy-texnik  tizimlar  dasturiy  ta’minot  nazorati 
ostida  ishlaydigan  kompyuterlar  va  jihozlarning  kombinatsiyalarini  oladi.  Texnik 
vositalar  etarlicha  muvofiqlashtirilgan.  Ularni  tanlash  va  sotib  olish  qiyin  emas. 
Kompleksning  samaradorligidagi  dasturning  rolini  baholash  qiyin:  bu  tizimning 
"miyasi" 
hisoblanadi. 
Tikuvchilik 
buyumlarini 
ishlab 
chiqarishni 

---

52 
 
avtomatlashtirishning asosiy vazifalari va ularni "Gratsiya" SAPRda echish yo`llari 
ko`rib  chiqiladi.  Avtomatlashtirilgan  loyihalash  (SAPR)  tizimlarini  yaratish  va 
tikuvchilik buyumlarini ishlab chiqarishga tayyorlash bo`yicha o`ttiz yildan ziyod 
vaqtda  ortirilgan  tajriba  ushbu  sohaning  xarakterli  vazifalari  va  ularni  echishdagi 
yondashuvlarini yoritishga imkon beradi.  
 
Birinchi vazifa - bu SAPR yo`naltirilgan material yuzasiga joylashmalarning 
joylashtirilishi  bo`lgan.  Bu  qaror  ommaviy  ishlab  chiqarishni  ta’minlashga 
qaratilgan.  Mazkur  bosqichda  materiallardan  tejamkorlik  bilan  foydalanish 
masalasi  hal  qilinadi.  Tuzilgan  joylashma  nafaqat  iqtisodiy,  balki  texnologik 
jihatdan ham aniq bo`lishi kerak. 
Joylashmani  loyihalash  dasturida  ko`plab  omillar  hisobga  olinishi  kerak: 
materialning  xususiyatlari  va  uning  gullari,  to`shama  to`shash  usuli  va  nuqsonli 
zonalarning  mavjudligi,  ishlatiladigan  bichish  uskunasining  xususiyatlari. 
Muammoni  hal  qilish  uchun  “Gratsiya”  dasturi  qo`lda,  avtomatik  va  yarim 
avtomatik tartibda joylashma loyihasi rejimlarini taklif qiladi. Usullarning har biri 
o`ziga  xos  xususiyatlarga  ega  va  o`z  afzalliklarini  ko`rsatadi.  Ammo  bir  narsa 
shubhasizki,  eng  samarali  va  tabiiy  rejim  bu  -  yarim  avtomatik  ish  rejimidir.  Bu 
qiyin  rasmiylashtirilgan  texnologik  talablarni  hisobga  olishga,  joylashma 
tayyorlovchining  tajribasi  va  kompyuter  tezkor  dasturi  o`rtasida  o`zaro  ijodiy 
hamkorlik  muhitini  yaratish  imkonini  beradi.  Birgalikda  ular  har  biri  alohida 
ishlagandan ko`ra texnologik  joylashmani  tezroq  va  tejamliroq  yaratadilar. Yarim 
avtomatik  loyihalashtirish  rejimini  amalga  oshirish  juda  qiyin.  Buni  amalga 
oshirish  uchun  avval  mukammal  avtomatik  rejimni  amalga  oshirish  va  uni  har 
qanday  vaziyatga  qo`l  bilan  boshlab  birlashtirish  kerak.  “Gratsiya”  da  bu  tizim 
dasturiy ta’minotining asosini akademik V. L. Rvachev maktabi tomonidan olingan 
geometrik  loyihalashning  matematik  usullari  sohasidagi  fundamental  tadqiqotlar 
natijalari  ekanligi  tufayli  mumkin  bo`ldi.  Ularga  asoslanib,  mustahkam  poydevor 
sifatida  zamonaviy  fan  va  amaliyot  talablariga  javob  beradigan  tizim 
yaratildi.Tizim  korxona  va  ta’lim  muassasalarining  etakchi  mutaxassislari  bilan 
yaqin ijodiy hamkorlikda yaratilgan, ishlab chiqilgan va takomillashtirilgan.  

---

53 
 
 
Ikkinchi 
vazifa 
–  konstruktorlik  tayyorgarlik  bo`yicha  o`qishni 
avtomatlashtirish.  Moda  sanoatining  rivojlanishi  va  yengil  sanoat  mahsulotlari, 
xalq  iste’moli  tovarlari  bozorida  raqobatning  kuchayishi  bilan  uning  dolzarbligi 
sezilarli  darajada  oshdi.  Konstruktorlar  tayyorlashning  asosiy  maqsadi  har  xil 
razmer  va  bo`y  o`lchamidagi  mahsulotlarning  benuqson  sifatiga  ega  modellar 
assortimentini  tezlikda  o`zgartira  olishdan  iborat.  An’anaviy  yondoshuv,  bazaviy 
o`lchamli  andazalarni  raqamli  o`lchagich  –  digitayzer  yordamida  kompyuterga 
kiritish  orqali  boshqa  ko`plab  razmer-bo`y  o`lchamidagi  andozalarni  belgilangan 
me’yorlar asosida gratsiyalash andazalar ishlanmasining vaqtini qisqartirmaydi va 
mahsulotning sifatining zarur darajasini ta’minlay olmaydi. Avvaldan ko`plab yirik 
korxonalarning rahbarlari va mutaxassislari uzoq vaqt davomida shunday xulosaga 
kelishib  olishgan  edi  va  “Gratsiya”  ishlab  chiqaruvchilarini  ularni  dasturning 
afzalliklariga  ishontira  olganlar.  Shuning  uchun,  1995  yilda  "Gratsiya"da  ushbu 
muammoni  hal  qilish  uchun  konstruktorlik  ishlari  bo`yicha  o`qishni 
avtomatlashtirishga yangi yondashuv taklif qilindi. U yuqori darajadagi kompyuter 
texnologiyalarini  tatbiq  etadi  va  konstruktorlik  barcha  ko`rsatkichlarini  yangi 
darajadagi  yaxshilagan  holda  echishni  kompleks  avtomatlashtirishni  ta’minlaydi. 
Ushbu yondashuv klassik, analitik, hisoblash va grafik usulni qo`llab-quvvatlaydi, 
har  qanday  konstruktorlik  uslubi,  metodikalar  to`plami  yoki  shaxsiy  original 
uslubda ishlashga imkon beradi. Konstruktor-dizayner ijodiy ishlarni bajaradi - har 
qanday  mahsulotni  istalgan  konstruktsiyalash  usuli  bilan  har  qanday  buyum 
loyihasini  ishlab  chiqadi,  loyiha  qurilish  jarayonini  bazaviy  razmer-bo`y 
o`lchamlari  asosida  algoritm  shaklida  qayd  qiladi  va  saqlaydi.  Tizim  muntazam 
texnik  ishlarni bajaradi  - kerakli razmerlarning, bo`y  va to`liqlikdagi  andozalarini 
yaratadi,  individual  raqamlar  va  populyatsiyaning  boshqa  o`lchovli  aholi 
tipologiyalari 
bo`yicha 
modellarning 
andozalarini 
yaratadi, 
o`zgarishlar 
kiritilgandan  keyin  andozalarni  tiklaydi,  ish  yo`l-yo`riqlari  tabelini  va 
andozalarning  spetsifikatsiyasini  tuzadi.  Andoza  ko`paytirishdagi  muhim  va  ko`p 
vaqt talab qiladigan vazifasi o`lchovli belgilarning mos keladigan qiymatlari bilan 
qurilish  algoritmi  tizimi  tomonidan  takroran  bajarilishi  natijasida  avtomatik 

---

54 
 
rejimda  bir  necha  daqiqada  aniq  hal  qilinadi.  Har  bir  o`lchamda  andozalar 
boshidan  oxirigacha  yangidan  quriladi,  andozalarning  shakli  xotiraga  olinadi  va 
ularning yuqori aniqligi ta’minlanadi. Alohida figurada andozalarni qurish vazifasi 
aniq bir odamning o`lchovli xususiyatlarini va uning holatini hisobga olgan holda 
algoritmni  takroran  bajarish  natijasida  bir  daqiqada  hal  qilinadi. Shaxsning shakli 
haqida  to`liq  ma’lumotni  tezda  olish  uchun,  kontaktsiz  harakatlarning  elektron 
moslamalari 
Bodiskanerlardan 
tobora 
ko`proq 
foydalanilmoqda. 
Mato 
xususiyatlari,  moda  yo`nalishlarini  o`zgarishi  va  oshib  borayotgan  moda  talablari 
andozalarni  tiklash  vazifasi  algoritmni  kirishish  koeffitsientlari,  qo`shimchalar  va 
konstruktorlik  echimlarining  yangi  qiymatlari  bilan  takroriy  bajarilishi  natijasida 
bir  necha  daqiqada  hal  qilinadi.  "Agar  ...,  keyin  ...,  aks  holda...."  shartli 
operatoridan foydalanish har qanday shartli vaziyatni qayd etish va uni avtomatik 
ijro  etish  rejimiga  o`tkazish,  har  bir  o`lchamdagi  andozalarini  qurishning  o`ziga 
xos xususiyatlarini hisobga olish, konstruktsiyalashning modulli printsipini amalga 
oshirish, intelektual va tsiklli jarayonlar, vaziyatni avtomatik boshqarish va sozlash 
imkonini beradi. Mo`ynali buyumlar, bolalar, maxsus kiyimlar va sport anjomlari, 
turistik jihozlari loyihasini ishlab chiqishda taklif etilgan vositalar ayniqsa samarali 
bo`ldi. Mahsulot qanchalik murakkab bo`lsa, samaradorlik shuncha yuqori bo`ladi. 
Yuqori darajadagi "Gratsiya" kompyuter texnologiyalarining afzalliklaridan ijodiy 
foydalanish 
tashqaridan 
bo`lgan 
buyurtmalarni 
joylashtirishda 
yangi 
munosabatlarni  keltirib  chiqardi.  An’anaga  ko`ra,  boshqa  korxonaga  buyurtma 
berishda, “Buyurtmachi” “Bajaruvchi” ga  jismoniy yoki elektron pochta orqali har 
xil  razmerdagi  va  rost-bo`yda  andozalar  to`plamini  topshiradi.  “Bajaruvchi” 
“Gratsiya”  bo`yicha  ishlayotgan  bo`lsa,  buyurtmachiga  bazaviy  o`lchamlardagi 
mahsulot  namunasini  topshirish  kifoya.  konstruktor  "Gratsiya"da  asosiy 
o`lchamdagi  andozalarni  yaratadi,  so`ngra  namunalar  tikiladi,  berilgan 
taqqoslangan namunaga nisbatan   o`z fikrlarini bildiradi. Tizim bir necha daqiqada 
kerakli razmer va bo`y o`lchamlaridani andozalarni yaratadi, kerakli konstruktorlik 
hujjatlarini  tayyorlaydi.  Ushbu  yondashuv  ikkala  tomonning  ish  hajmini,  ishlab 

---

55 
 
chiqarishga  tayyorlash  vaqtini  sezilarli  darajada  kamaytiradi  va  mahsulotni  har 
qanday o`lchamlarida sifatini ta’minlaydi.  
 
Uchinchi  vazifa,  ishlab  chiqarish  jarayonini  avtomatlashtirish  har  qanday 
mahsulot  -  dizayner,  konstruktor  va  texnologlarning  homkorlikdagi  faoliyatlari 
natijasi  ekanligiga  asoslanadi.  “Gratsiya”  da  ularning  ijodiy  hamkorligi  uchun 
sharoit yaratishga katta e’tibor qaratildi. Loyihalashning dastlabki bosqichida ular 
mahsulotni  loyihalash  va  ishlab  chiqarishning  barcha  jihatlari  va  nyuanslarini 
muhokama  qilib,  aniqlashtirib  va  kelishgan  holda  mahsulotning  texnik  tavsifini 
yaratadilar. Bu texnik xujjat mahsulot ishlab chiqarish xaritasi vazifasini bajaradi. 
Konstruktor  tayyor  mahsulot  detallari  sirtida  tarkibiy  chiziqlarni  ishlab  chiqadi. 
Keyin,  ishlab  chiqarishning  texnologik  ketma-ketligiga  asoslanib,  ishlatilgan 
uskunalar  va  ishlov  berish  turlarini  hisobga  olgan  holda,  chok  xaqlari 
qo`shimchalari  va  burchak  qismlarining  hisobi  amalga  oshiriladi.  Texnologik 
ketma-ketlikni  yaratishda  texnolog  kerakli  andozalarni  olib,  qirqim,  kesim 
bo`limlarini tanlab, ulardan operatsiyalarni bajarish va ip sarfini hisoblash, vaqtini 
aniqlash  uchun  foydalanishi  mumkin.  Texnologik  ketma-ketlik  asosida  mehnat 
sxemasi  bo`linmasi  yaratiladi.  Uning  ishlashining  xususiyatlari  tizim  tomonidan 
hisoblanadi.  
 
To`rtinchi  vazifa  -  buxgalteriya  hisobi,  rejalashtirish  va  boshqarish 
jarayonlarini avtomatlashtirish har doim muhim bo`lib kelgan va zamonaviy bozor 
dinamikasining  oshishi  munosabati  bilan  ayniqsa  dolzarb  bo`lib  kelgan.  Samarali 
qarorlarni  tezkor  qabul  qilish  uchun  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  sotish 
dinamikasi, moddiy resurslarning mavjudligi to`g`risida ishonchli ma’lumotga ega 
bo`lish  kerak.  Bu  nafaqat  ishlab  chiqarishni  tayyorlash  va  biznes  jarayonlarini 
avtomatlashtirish,  balki  ular  o`rtasidagi  bog`liqlikni  ta’minlash  uchun  zarur. 
O`zaro aloqani ta’minlash va ishlab chiqarish xususiyatlarini hisobga olgan holda, 
1C dasturlari yordamida yuqoridagi muammolarni hal qilish juda qiyin. “Gratsiya” 
ni rivojlantirish guruhi yagona ma’lumotlarni tashkil etish kontseptsiyasi doirasida 
barcha  jarayonlarni  avtomatlashtirishga  va  ular  orasidagi  tashkiliy  aloqani 
ta’minlashga muvaffaq bo`ldi. Materiallar va tayyor mahsulotlarning buxgalteriya 

---

56 
 
hisobi, mahsulotlar assortimentini rejalashtirish va ishlab chiqish, mahsulot ishlab 
chiqarishni rejalashtirish, ishlab chiqarishga tayyorlash, xarajatlarni boshqarish va 
korxonalarni  boshqarish  dasturlari  ishlab  chiqilgan  va  korxonalarda  samarali 
qo`llanilmoqda. Korxona rahbari istalgan vaqt uchun har qanday mahsulotni ishlab 
chiqarish,  jo`natish  va  to`lash  dinamikasi  to`g`risida  to`liq  ma’lumotga  ega, 
shuning  uchun  kelgusi  davr  uchun  maqbul  ishlab  chiqarish  rejasini  shakllantirish 
uchun  foydalanishi  mumkin.  Bugungi  kunda  “Gratsiya”  eng  zamonaviy  SAPR 
tizimlaridan biridir. Loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish darajasi, intellektual 
qobiliyatlarning mavjudligi va muammolarni hal qilishning murakkabligi bo`yicha 
u mahalliy va chet elda ishlab chiqarilayotgan avtomatik tizimlardan ustundir.  
 
Fan  va  amaliyot  talablarini  qondiradi.  Muvaffaqiyat  kaliti  va  tizim 
rivojlanishining manbai korxona va ta’lim muassasalarining etakchi mutaxassislari 
bilan  yaqin  o`zaro  manfaatli  hamkorliklaridir.  Ijodiy,  haqiqiy  voqealar  pallasida 
qo`lni qo`lga berib, ular dolzarb vazifalarni belgilab oladilar, ularning yechimlarini 
aniqlashtiradilar,  tizim  tomonidan  taqdim  etiladigan  cheksiz  imkoniyatlardan 
foydalanishda  yangi  yondashuvlar  taklif  qiladilar.  Ta’lim  muassasasida  o`quv 
jarayonini  tashkil  etishni  takomillashtirish  va  ilmiy  tadqiqotlar  o`tkazish,  ta’lim 
aloqasini  mustahkamlash  nuqtai  nazaridan  ko`plab  foydali  konstruktiv  takliflar 
ta’lim  muassasalari  mutaxassislari  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Ularning  sa’y-
harakatlari  tufayli  “Gratsiya”  ning  yuqori  darajadagi  kompyuter  texnologiyalari 
ijodiy muhitga ega ekanligi, ishlab chiqarish muammolarini muvaffaqiyatli hal qila 
oladigan malakali mutaxassislarni tayyorlash uchun asos bo`lmoqda.