M. M. Niyazaliyeva

 
 
 
 
 

---

39 
 
II. Tikuvchilik sanoatida kompyuter texnologiyalaridan foydalanish 
 
 
Tikuvchilik  sanoatining  rivojlanishi  yuqori  texnologiyalardan  ajralmasdir. 
Bugungi kunda tikuvchilik korxonalari o`zlarining mahsulotlari assortimentini tez-
tez  o`zgartirib,  yangi  kollektsiyalarni  ishlab  chiqarishni  samarali,  tez  tikish 
usullarini  qo`llashni  xohlashadi.  Ushbu  muammolarni  hal  qilishda  tikuvchilik 
buyumlari  ishlab  chiqarishda  SAPR  (Системы  автоматизированного 
проектирования) tizimlari jiddiy yordamchi hisoblanadi. Ushbu ixtiro Rossiyaga 
taxminan 30 yil oldin kelgan. Ittifoq davrida SAPR sohasidagi shaxsiy ishlanmalar 
alohida va kompyuter va texnik jihozlarning etishmasligi bilan amalga oshirildi, bu 
esa  sanoat  korxonalarida  SAPRdan  foydalanish  imkoniyatlarini  sezilarli  darajada 
kamaytirdi. 
Vaziyat  o`tgan  asrning 
80-yillari 
o`rtalarida, 
Ispaniyaning 
"Investronica" 
kompaniyasidan 
to`shama 
to`shash-bichish 
jarayonining 
avtomatlashtirilgan komplekslarni ishlab chiqarish uchun litsenziyani sotib olishga 
qaror  qilingachgina  o`zgargan.  Ushbu  qaror  CAPR  mahalliy  kiyim-kechak  ishlab 
chiqarish  tizimlarining  rivojlanishiga  kuchli  turtki  berdi,  unda  mahsulot 
namunalarini  yaratishdan  tortib  to  andozalarni  ishlash,  ko`paytirish  va 
bichishgacha  bo`lgan  butun  jarayonni  o`z  ichiga  oladi.  Nisbatan  arzon  shaxsiy 
kompyuterlar  va  tashqi  qurilmalarning  paydo  bo`lishi  CAPR  hozirgi  paytda 
nafaqat yirik korxonalarda, balki kichik kompaniyalar va atelyelarda kiyim-kechak 
ishlab  chiqarishda  keng  qo`llanilishiga  olib  keldi.  Kiyim  dizaynining  eng 
rivojlangan  tizimlari  mahsulotlarning  tashqi  ko`rinishini  rivojlantirishga  imkon 
beradigan, mato ranglarining eng muvaffaqiyatli kombinatsiyasini tanlashga imkon 
beradigan  dizayn  dasturlarini,  andozalarda  dizaynerning  ijodiy  dizaynini  amalga 
oshiradigan  dizayn  dasturlarini,  materialdagi  andozalarning  joylashuvini 
optimallashtirish  va  o`ziga  xos  xususiyatlarni  hisobga  olgan  holda  mahsulotlarni 
bichish  va  tikish  jarayonini  loyihalashni  texnologik  dasturlarini  o`z  ichiga  oladi. 
Bozorda  juda  ko`p  sonli  mahalliy  va  xorijiy  ishlab  chiqarish  tizimlarining  SAPR 
tizimi mavjud. Bir qarashda, barcha tizimlar funktsional jihatdan juda o`xshash va 
kichik  farqlar  faqat  ma’lum  bir  dasturni  ishlab  chiqish  darajasidan  kelib  chiqadi. 

---

40 
 
Biroq, bu unday emas. Tikuvchilikda SAPR tizimlarining konstruktorlik qismidagi 
eng  muhim  farqlar  parametrik  yoki  grafik  bo`lishi  mumkin  bo`lgan  kompyuterda 
andozalarni  namoyish  etish  usuliga  bog`liq.  Andozalarni  parametrik  yoki  grafik 
ravishda  aks  ettirish  mumkin.  SAPR  tekislikdagi  andozalarni  qurish  ketma-
ketligini  rasmiylashtirish  va  ro`yxatga  olish  uchun  maxsus  vositalarning 
mavjudligini  ko`rsatadi.  Muayyan  o`lchovli  belgilar  va  qo`shimchalarni  o`rnatib, 
tizim  avtomatik  ravishda  ularga  andozalar  quradi.  Ba’zan  parametrik  tizimlar 
ixtisoslashtirilgan  kompyuter  tillari  asosida  amalga  oshiriladi,  bu  bizning 
fikrimizcha  "andozani  dasturlash"  jarayonini  o`zlashtirishni  qiyinlashtiradi  va 
ma’lum  bir  mahsulotni  juda  uzoq  vaqt  ishlab  chiqarishda  xizmat  qiladi. 
Kompyuterda  andozalarning  grafik  ko`rinishi  yaratish  va  saqlash  uchun 
grafikaning  ibtidoiy  vositalari  (nuqtalar,  chiziqlar,  yoylar,  splaynlar)  dan 
foydalanishga asoslangan. Ushbu yondashuv ko`pgina tizimlarda amalga oshiriladi 
va  tabiatda  universaldir,  chunki  u  har  qanday  geometrik  shakl  andozalarining 
kompyuterda  tezkor  o`rnatilishini  ta’minlaydi.  Shubhasiz,  bu  holda  qog`oz 
andozalarini kompyuterga kiritish masalalarini hal qilish ancha osonlashadi va turli 
xil  tizimlarda  ishlab  chiqilgan  andozalarni  o`zgartirish  jarayoni  soddalashtiriladi. 
Ikkala  yondashuv  ham  tekislikda  andozalarni  loyihalashda  an’anaviy  usullardan 
foydalanadi. Andozalarni tuzishning tekis usullari uzoq vaqtdan beri mavjud (ba’zi 
tadqiqotchilarning  fikrlariga  ko`ra,  birinchi  usullar  Angliyada  200  yillar  oldin 
ishlab  chiqilgan)  va  buyum  tikishda  keng  qo`llaniladi.  Ushbu  uslublar  doimiy 
ravishda  takomillashtirilayotganiga  qaramay,  kiyim-kechak  andozalarining 
qurilishi  -  yaratilgan  dizaynni  idrok  qilishning  sub’ektivligi  sezilarli  kamchilikka 
ega.  Muammo  shundaki,  dizayn  jarayonida  kiyimning  uch  o`lchovli  tasviri  yo`q 
yoki  aniqroq,  u  faqat  dizaynerning  tasavvurida  "mavjud".  Shu  sabablarga  ko`ra, 
an’anaviy  "tekis"  uslublar  faqat  tajribali  dizaynerlarning  juda  mohir  qo`llarida 
ishlashi aniq. Shu sababli, 3D-o`lchamdagi kiyimlarni loyihalashda (uch o`lchovli 
o`lchash)  va  ma’lum  bir  shaklda  ochilmagan  qismlarni  olish  uchun  yanada 
rivojlangan fazoviy usullarni izlash allaqachon boshlangan.  

---

41 
 
Ushbu  usullar  kiyimning  fazoviy  shaklining  uning  rivojlanishidan  ustuvorligini 
anglatadi,  ya’ni,  boshida,  o`lchovli  belgilar  va  kattalashtirishlar  asosida,  uch 
o`lchovli  kiyim  shakli  quriladi,  so`ngra  olingan  fazoviy  shakldan  tekislikdagi 
andozalarni  yaratadi.  Biroq,  3D  formatidagi  kiyimlarni  loyihalashning  kompyuter 
usullari  nisbatan  yaqinda  (10  -  12  yillar  oldin)  haqiqiy  qo`llanila  boshlanishi, hal 
qilinayotgan 
muammoning 
murakkabligi 
va 
etarli 
darajada 
nazariy 
o`rganilmaganligini yana bir bor tasdiqladi. Zamonaviy 3D dizayn tizimlaridan biri 
bu  STAPRIM  tizimidir.  Bu  tizim  ayollar  yelkali  kiyimlari  assortimentidagi 
tikuvchilik buyumlari: palto, pidjaklar, kostyumlar, bluzkalar va boshqalarni ishlab 
chiqarish  uchun  muvaffaqiyatli  ishlatilmoqda.  Tikuvchilik  va  mo`yna  sanoatidagi 
bir  qator  “Kristi”  (Moskva),  “Melita”  (Qozon),  “Alef”  (Pyatigorsk)  va  boshqalar 
korxonalarda  qo`lanilib  kelmoqda.  Tikuvchilik  sanoatida  ishlab  chiqarishning 
o`ziga xos xususiyati ma’lum bir gavda o`lchamlari va bo`y o`lchamlariga standart 
bo`yicha  mahsulot  ishlab  chiqarishdir.  An’anaga  ko`ra,  ushbu  muammoni  hal 
qilish  uchun  andozalarning  gradatsiyasi  qo`llaniladi,  bu  mahsulotni  ishlab 
chiqarish  uchun  vaqt  va  mehnat  xarajatlarini  sezilarli  darajada  tejashga  imkon 
beradi.  Andozalarning  gradatsiyasi  bir  xil  o`lchamdagi  (bazaviy)  andozalarni 
ishlab chiqishni o`z ichiga oladi.  Boshqa gavda va bo`y o`lchamlariga andozalarni 
tuzish  va  ko`paytirishda  maxsus  soddalashtirilgan  usullar  yordamida  olinadi. 
Gradatsiya jarayoni bazaviy andaza chiziqlari va gradatsiya qoidalarini asosiy egri 
chiziqlarga o`rnatishdan iborat bo`lib, ular aslida bir o`lchamdan boshqasiga o`tish 
paytida  o`sish  vektorlarini  ifodalaydi.  Optimal  ishlab  chiqilgan  konstruktsiyalash 
dasturlari  bilan  SAPR  tizimlarining  o`ziga  xos  xususiyati,  masalan  KOMTENS, 
integratsiyalashgan  gradatsiya  hisoblanadi.  "Standart"  chizilgan  kompyuter 
tizimlaridan farqli o`laroq, andoza nafaqat grafik ibtidoiy vositalar to`plami, balki 
gradatsiya  xususiyatiga  ega geometrik ob’ekt  sifatida qaraladi.  Ushbu  yondashuv 
CAD dan foydalanish, ayniqsa "nostandart" kesimlar va qo`shimchalar bilan moda 
mahsulotlarini  yaratishda  imkoniyatlarini  sezilarli  darajada  kengaytiradi.  Bunday 
mahsulotlar, odatda, nisbatan qisqa umr ko`rish davriga ega, shuning uchun yuqori 
raqobatbardosh qobiliyat uchun kompaniyaning moda ehtiyojlari va talablariga tez 

---

42 
 
javob  bera  olish  qobiliyati  bo`lishi  muhimdir.  Ko`rib  chiqilayotgan  mahsulotlar 
guruhini  yaratish,  konstruktiv  modellash  jarayonida,  yangi  mahsulotning 
andozalari  "standart"  andozali  dastur  asosida,  maxsus  buyruqlar  to`plamidan 
foydalanilgan holda, konussimon va parallel kengaytirish, vitochkalarni ko`chirish, 
andozalarni  modellashtirib  qirqish  yoki  birlashtirish  yordamida  amalga  oshiriladi. 
Agar  integratsiyalashgan  gradatsiya  mavjud  bo`lsa,  konstruktorning  yuqori  ish 
unumdorligi  buyum  o`lchamlarining  birida  andoza  shaklini  o`zgartirishi  tufayli 
tizim  bir  vaqtning  o`zida  ma’lum  bir  mahsulotni  ishlab  chiqarishda  talab 
qilinadigan barcha boshqa o`lchamlarning andozalarini avtomatik ravishda yaratadi 
(o`zgartiradi).  Shu  bilan  birga,  zaruratga  ko`ra,  konstruktor  model`yer  individual 
o`lchamdagi  andozalar  yoki  alohida  o`lcham  guruhlari  shakliga  individual 
tuzatishlar  kiritish  imkoniyatiga  ega  bo`ladi.  Tikuvchilikda  ishlab  chiqarishni 
avtomatlashtirishning  yana  bir  muhim  vazifasi  andozalarni  joylashtirishdir. 
Materialning  kengligi  va  parametrlari  to`g`risidagi  ma’lumotlardan  foydalanib, 
oraliq  chiqindilar  minimal  bo`lishiga  erishish  kerak.  Buning  uchun  mahsulotni 
ishlab  chiqarish  uchun  zarur  bo`lgan  andozalarni  dekompozitsiya  qilish  kerak 
bo`ladi.  Muammoni  hal  qilish  uchun  optimallashtirish  usullari  va  algoritmlari 
o`tgan  asrning  30-yillaridan  boshlab  ishlab  chiqilgan  va  matematik  dasturlash 
nazariyasini  rivojlantirishda  o`z  aksini  topgan.  Biroq,  oxirgi  yillar  davomida 
andazalar komplektini "yaxshi" joylashtirish natijalarini beradigan dasturlar paydo 
bo`ldi.  Shuni  ta’kidlash  kerakki,  bunday  algoritmlar  eng  maqbulini  olishni 
kafolatlamaydi,  mavjud  variantlarning  yaxshi  natijaga  ega  bo`lganini  tanlaydi. 
Shuning  uchun,  hozirgi  bosqichda,  eng  oqilona  -  bu  aralash  rejali  dasturlaridan 
foydalanish,  chunki  avtomatik  loyihalash  rejimiga  qo`shimcha  ravishda,  yarim 
avtomatik  dastur  ham  mavjud  bo`lib,  unda  odam  avtomatik  tartibni  natijasini 
o`zgartirishiga  imkon  beradi,  shuningdek  aniq  texnologik  cheklovlarni  hisobga 
olgan  holda  andozalar  sxemasini  o`zgartiradi.  SAPR  ishlab  chiqarishga  katta 
e’tiborni tikuvchilik sanoati markaziy ilmiy-tadqiqot instituti (ЦНИИШП) beradi; 
Olingan  natijalar  mahalliy  loyihalash  tizimlarini  yaratishda  ishlatilgan.  Hozirgi 
vaqtda  ko`rib  chiqilayotgan  assortiment  guruhiga  kiruvchi  mahsulotlar  qismlarini 

---

43 
 
loyihalash  va  gradatsiya  qilish  usullari  ishlab  chiqilgan;  SAPRda  mahsulot 
qismlarini loyihalashda operatsiyalar ketma-ketligini rasmiy taqdim etish vositalari 
ishlab  chiqilgan  bo`lib,  bu  bizga  ЦНИИШП  va  boshqa  sohalardagi 
tashkilotlarning  uslubiy  ishlanmalarini  joriy  etish  jarayonini  soddalashtirish  va 
tezlashtirishga  imkon  beradi.  Ko`rib  chiqilayotgan  mahsulotlar  sinfi  yuqori 
qismlarning  birlashtirilishi  va  takrorlanishi  bilan  tavsiflanganligini  hisobga  olib, 
mahsulotlarni  shakllantirish  uchun  dasturiy  ta’minot  taklif  etiladi,  bu  esa  yangi 
modellarni  yaratish  jarayonini  sezilarli  darajada  osonlashtiradi  va  tezlashtiradi. 
Effektga  andozalarning  o`zi,  ularni  qayta  ishlash  va  qayta  ishlash  texnologiyalari 
qoidalarini  o`z  ichiga  olgan  bo`laklarni  birlashtirib  ma’lumotlar  bazasidan 
foydalanish  orqali  erishiladi.  Tikuvchilik  va  bichish  sohalari  uchun  texnologik 
tayyorlov  dasturlarini  ishlab  chiqish,  tikuvchilik  tsexi  ish  jarayonini  boshqarish 
masalalariga alohida e’tibor berildi. SAPR tizimlariga ARM “Texnolog” va ARM 
“Master”  modullari  kiradi.  "Texnolog"  ARM  tikuvchilik  sanoatining  tajriba  va 
tikuv  tsexlarida  texnologlarning  ishini  avtomatlashtirishga  mo`ljallangan  va 
quyidagi  muammolarni  hal  qilishga  imkon  beradi:  -  kiyim-kechak  ishlab 
chiqarishning texnologik ketma-ketligini tuzish; texnologik operatsiyalarni bajarish 
vaqtining  normasi  ishlab  chiqish;  individual  operatsiyalar  narxini  va  umuman 
texnologik  ketma-ketlikni  hisoblash;  tashkiliy  operatsiyalarni  tashkil  etish. 
"Master"  dasturiy  ta’minot  moduli  tikuvchilik  tsexi  ishini  samarali  boshqarish 
imkonini  beradi.  U  tikuvchilik  tsexida  rejalashtirilgan  vazifasini  (tikuvchilik 
tsexining  boshlig`i  vazifasini)  shakllantirishda  ham,  ishchilar  uchun  individual 
vazifalarni shakllantirishda ham (tsex ustasi yoki usta vazifasi) ishlatiladi. Shaxsiy 
vazifalar har bir ishchining muayyan operatsiyalarni bajarishga moyilligini hisobga 
olgan holda tuziladi. "Master" ARM kichik seriyali ishlab chiqarishda eng samarali 
qo`llaniladi  va  bir  vaqtda  20  tagacha  bo`lgan  assortimentdagi  mahsulot  ishlab 
chiqarishda  ishlarning  bajarilishini  nazorat  qilish  imkonini  beradi.  SAPR  texnik 
jihozlaridan  foydalanish  bo`yicha  tavsiyalar  ishlab  chiqilgan  bo`lib,  ular  ishlab 
chiqarishning  assortimenti,  ishlab  chiqarish  hajmi  va  sharoitlarini  hisobga  olgan 
holda ishlab chiqariladi, bu SAPRni joriy etish va ishlatish bosqichida korxonalar 

---

44 
 
xarajatlarini  optimallashtirishga  imkon  beradi.  Ishlanmalar  bir  qator  sanoat 
korxonalarida amalga oshirildi, ular orasida.