Birinchidan,
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari ikki tomonlama
bitimlami o ‘z qo‘shnilari bilangina emas, balki Osiyo-Tinch okeani
mintaqasining boshqa qismlaridagi (masalan, Shimoliy va Janubiy
Amerikadagi) davlatlar bilan ham tuzishi tendensiyasi saqlanib qo-
layotir, demak, o ‘z a’zolariga avvalgidek foyda keltirmoqda.
Ikkinchidan,
Janubi-sharqiy Osiyoning yangi integratsion tuzilma-
larida AQSH uchun o ‘rin hozircha topilgani yo‘q, shu bois OTOIH
ning Osiyo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari bilan muloqotni
quvvatlash vositasi sifatidagi roli Qo‘shma Shtatlar uchun kelajakda
oshishi mumkin.
A.Torkunov qayd etishicha, “so‘nggi yillarda OTOIH Osiyo-Tinch
okeani mintaqasida erkin savdo va investitsiyalar ko‘p tomonlama
ochiq tizimini yaratishni muvofiqlashtiruvchi organga aylandi”.
Ayni vaqtda, ko‘pgina, birinchi navbatda rivojlanayotgan mam
lakatlar vakillarining fikriga ko‘ra, OTOIH o‘z tabiatiga ko‘ra, savdo,
investitsiyalar, iqtisodiy va texnik hamkorlikning dolzarb muammolari
bo‘yicha muloqot doirasidan chetga chiqish uchun mo‘ljallanmagan.
Ular OTOIHni mintaqa mamlakatlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini
uyg‘unlashtirishga qaratilgan hukumatlararo tashkilot sifatida saqlab
qolish foydali bo‘ladi, deb hisoblaydi. 2001-yilgi Shanxay sam-
mitidan boshlab, iqtisodiy va texnik hamkorlik dasturi (EKOTEK)
207
OTOIH uchun birinchi darajali ahamiyat kasb etishi lozim, degan fikr
tarafdorlari soni ko‘payib bormoqda.
Kelajakda
hukumatlararo
tashkilot
faoliyatining
asosiy
yo‘nalishlari - savdo va investitsiyalami liberallashtirish hamda
EKOTEK dasturlari o ‘rtasida muvozanatni saqlash muammosi
bo‘yicha kelishmovchiliklar saqlanib qolishini kutish mumkin.
So‘nggi yillarda OTOIH sammitlari jarayonida ulami o‘tkazuvchi
mamlakatlar ishtirokchilar e ’tiborim savdoni yanada liberallashti
rish muammolariga emas, balki qo‘shma tashabbuslarga, shu jum
ladan, ekologik xususiyatga ega b o ig an tashabbuslarga va EKOTEK
dasturlarini amalga oshirishga nisbatan yangicha yondashuvlarga
qaratishga harakat qilmoqdalar. So‘nggi zikr etilgan dasturlar kiri-
tilgan mablag‘lar hajmiga ko‘ra katta emas, lekin rivojlanayotgan
mamlakatlaming iqtisodiy va texnikaviy rivojlanishida muhim rol
o ‘ynashga qodir. Masalan, Avstraliya OTOIH uchun nisbatan yangi
muammo - dunyo miqyosida iqlim o ‘zgarishi va “sof rivojlanish”
muammosini 2007-yildagi faoliyatning asosiy yo‘nalishlari deb e’lon
qildi. Shu bilan bir vaqtda OTOIHning 2007-yil sentabrda bo ‘lib
o ‘tgan 15-sammitining yakunlovchi Deklaratsiyasida BSTning
qishloq xo‘jalik mahsuloti bilan savdoni liberallashtirishni nazarda
tutuvchi Doxa raundi qo‘llab-quvvatlandi.
2008-yilda sammitni Peru tashkil etdi. Uning OTOIHdagi raisligi
“Osiyo-Tinch okeani mintaqasini rivojlantirish manfaatlarida yangi
vazifalami hal qilish sari” shiori ostida kechdi. Rivojlangan va rivoj
lanayotgan iqtisodiyotlar o‘rtasidagi farqni qisqartirish bosh vazifaga
aylandi. Asosiy e’tibor globallashuvning ijtimoiy jihatlariga, Osiyo-
Tinch okeani mintaqasida barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni,
shu jumladan, xususiy sektoming korporativ javobgarligini oshirish
hisobiga ta’minlashga qaratildi. OTOIHning 2008-yil 22-23 noyabr
kunlari Lima shahrida bo‘lib o ‘tgan sammitida iqtisodiy ot, shaxsiy
xavfsizlik, atrof-muhit sohasidagi mintaqaviy muammolar ayni shu
nuqtayi nazardan muhokama qilindi. Sammitning yakunlovchi dekla
ratsiyasida quyidagilar OTOIH faoliyatining yetakchi yo‘nalishlari
deb e ’tirof etildi: mintaqaviy iqtisodiy integratsiyani rag‘batlantirish;
investitsiyalar va savdo sohasida davlatning rolida tarkibiy o‘zgarish
208
yasash; oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash; korporatsiyalaming ij
timoiy javobgarligini kuchaytirish; korrupsiya, terrorizmga qarshi
kurashish; tabiiy ofatlar va dunyo miqyosida iqlim o ‘zgarishiga
birgalikda qarshi turish.
Sammit ishtirokchilari yakunlovchi deklaratsiyadan tashqari glo
bal iqtisodiyot hamda jahon moliyaviy inqiroziga qarshi kurashish
muammolari bo‘yicha maxsus bayonot qabul qildi. Bu hujjatda ular
davlatlaming birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan inqiroz 2010-yilning
o ‘rtalarigacha bartaraf etilishiga ishonch bildirdi. Shunga qaramay, in
qiroz sharoitida OTOIH mamlakatlarida iqtisodiy o ‘sish sur’atlarining
pasayishi muqarrar deb e’tirof etildi. Sammit ishtirokchilari “yigir-
malik” liderlarining 2008-yil 15 noyabrdagi Vashington deklaratsiya-
sida ifodalangan moliyaviy bozorlami isloh qilish bo‘yicha harakatlar
rejasini qoilab-quvvatladi, shuningdek, inqirozdan ayniqsa ko‘p jabr
ko‘rgan davlatlarga moliyaviy yordam ko‘rsatishda Xalqaro valyuta
jam g‘armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki va boshqa moliya
institutlarining o ‘mi va ahamiyatini ta’kidladi.
Ishtirokchi-mamlakatlar investitsiyalar, tovarlar va xizmatlar sav-
dosi uchun yangi to ‘siqlar, eksportga qo‘shimcha cheklashlar joriy
etishdan, shuningdek, BST qoidalari bilan mos kelmaydigan har qan
day qadamlar tashlashdan kamida bir yil mobaynida o‘zini tiyish maj-
buriyatini oldi. Bundan tashqari, sammit BST Doxa raundini samarali
yakunlashga qaratilgan chora-tadbirlami qo‘llab-quvvatladi va Bo-
gor deklaratsiyasining Osiyo-Tinch okeani mintaqasida erkin savdo
va investitsiyalar zonasini yaratish bo‘yicha istiqbolli maqsadlariga
sodiq ekanini tasdiqladi.
Sammitning yakunlovchi deklaratsiyasida ishtirokchilaming tash
kilot institutsional tuzilmasini mustahkamlashga intilishi e’lon qilin
di. OTOIH Kotibiyati tarkibida strategik rejalashtirish bo‘limi ta’sis
etildi, OTOIH Kotibiyatining ijrochi direktorini qayd etilgan mud-
datga tayinlash to‘g‘risidagi masalani yechishda erishilgan taraqqiyot
m a’qullandi.
2009-yil forum doirasida hamkorlikning yigirma yillik yubileyi
kunlarida Singapurda chaqirilgan sammit jahon moliyaviy inqirozi
sharoitida o‘tdi. Yangi tendensiyalar va muammolami hisobga ol-
209
gan holda OTOIH kun tartibi kengaytirildi, chuqurlashtirildi va
keng koiam li xususiyat kasb etdi. Forum ishtirokchilari iqtisodiy
sog‘lomlashuv uchun zamin yaratgan inqirozga qarshi faol choralar
ko‘rilganiga qaramay, bu sog‘lomlashuv mustahkam poydevorga
hozircha ega emasligini qayd etdi.
Sammit yakunlari bo‘yicha OTOIH davlat va hukumat rahbarlari
deklaratsiya, shuningdek, sammit yakunlarini ixcham shaklda aks et-
tiruvchi qo'shma bayonot, qabul qildi.
2010-yilgi sammit shu yil 7-14-noyabrda Yokogama shahrida
(Yaponiya) o‘tkazildi va unda 2015-yilgacha Rivojlanish strategiyasi
qabul qilindi.
2011 -yilgi sammit 7-14-noyabrda Gonolulu shahri (AQSH)da
o‘tkazildi va “Yaxlit mintaqaviy iqtisodiyot yo‘lida” shiori ostida
o‘tdi.
2012-yilgi sammit Vladivostok shahri (Rossiya)da o‘tdi.
2013-yilgi sammit Bali shahri (Indoneziya) da o‘tdi.
2014-yilgi sammit Pekin shahri (Xitoy) da o‘tdi.
2015-yilgi sammit Manila shahri (Filippin) da o‘tdi.
2016-yilgi sammit Lima shahri (Peru) da o‘tdi.
2017-yilgi sammit Danang shahri (Vyetnam) da o ‘tdi.
Umuman olganda, OTOIH faoliyatida 1990-yillaming oxiridan
e’tiboran kuzatila boshlangan inqiroz asta-sekin Osiyo-Tinch okeani
mintaqasining dekonstmksiya qilinishiga olib keldi. Bunga maz
kur mintaqa mamlakatlari o ‘rtasida tarixiy va madaniy aloqalaming
yo‘qligi, norasmiy regionallashuv jarayonlari rivojlanmagani ham
imkoniyat yaratdi. Amerika yoki aytaylik, Avstraliyaga xos bo‘lgan
zehniyat Sharqiy Osiyoga xos bo‘lgan zehniyatdan ancha farq qiladi,
shu bois, umumiy mintaqaviy tafakkurning mavjudligi to‘g ‘risida
so‘z yuritish o‘rinli bo‘lmaydi.
Bir tomondan, bugungi kunda integratsion tuzilmalaming sifat va
miqdor jihatidan murakkablashuvi yuz bermoqda. Boshqa tomon
dan, mavjud formatlar (ulaming orasida OTOIH ham bor) o‘rtasida
muayyan farq paydo bo‘lmoqda. OTOIH o‘z faoliyatining qaysidir
jihatlarida eskirgan va yangilashni talab qiladi, degan fikrlar ilgari su-
rilmoqda.
210
OTM ning asosiy xususiyati sifatida yadroviy salohiyati alohida
baholanadi. Yaponiya yadroviy qurollami yaratish bo‘yicha ilmiy
Texnikaviy imkoniyatlarga ega. Xitoyning yadroviy salohiyati na-
faqat AQSH va Rossiya darajasida, balki undan ham o ‘tishi mumkin.
Janubiy-sharqiy Osiyo davlatlarining harbiy xarajatlari davlat bud-
jetining 20%ini tashkil qiladi. Mintaqa qurol bozori Yaqin Sharqdan
keyin ikkinchi o‘rinda turadi. Mintaqa davlatlarining umumiy harbiy
budjeti 90 mlrd.ni tashkil qiladi.
OTMda Xalqaro tashkilotlar Yevropaga qaraganda sust bo‘lishiga
qaramay, submintaqaviy mexanizmning shakllanish jarayoni jadal
rivojlanmoqda.
Yaponiya, Xitoy, AQSH, Rossiya geosiyosiy manfaatlarining
to‘qnashgan mintaqasidir va shubhasiz ko‘p qutbli tizimni shakllanti-
radi. Bu mintaqa nafaqat iqtisodiy, siyosiy, diplomatik, balki davlat
laming milliy manfaatlarini ta’minlaydigan maydondir.
AQSH tarixan harbiy-siyosiy manfaatlari sifatida strategik mintaqa
deb hisoblab kelgan. AQSH tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari
xavfsizlikni ta’minlash sifatida namoyon bo‘ladi. Bu tizim AQSH
ning yctakchilik roliga asoslanadi. AQSH har doimgidek Xitoyning
iqtisodiy-harbiy sohasining rivojlanishidan xavotirda. Xitoyning ichki
siyosiy barqarorligi va iqtisodiy rivojlanishi Osiyo-Tinch okeani min
taqasida ta’sir doirasini belgilamoqda. Oxirgi paytlarda Xitoy AQSH
ning mahsulotlarini nafaqat OTMda, balki AQSH bozoridan ham siqib
chiqarmoqda. XX asrda Yaponiya va AQSH mahsulotlari raqobatda
bo‘lgan bo‘lsa, endilikda bunga Xitoy ham qo‘shildi. OTMda Xi
toy milliy manfaatlarini o ‘zida mujassamlashtirgan «Xitoysentrizm»
mafkurasini XXI asming o ‘rtalarigacha rivojlantirish ko‘zda tutilgan.
Uning asosiy mintaqadagi milliy manfaatlari quyidagilardan iborat:
1. Global va mintaqaviy darajadagi xalqaro munosabatlami va il
miy texnologiyalar sohalarini egallash.
2. Hududiy birlashishini amalga oshirish (Tayvan, Gongkong,
Makao).
3. OTMda xarbiy siyosiy ta’sirini kuchaytirish.
4. AQSH, Yaponiya, Rossiya bilan samarali iqtisodiy siyosiy, har
biy hamkorlik tizimini shakllantirish.
211
5. OTM da investitsiya bozorini egallash.
Xitoy o ‘z strategiyasining 2-bosqichi-harbiy islohotlar olib borib,
AQSH dan o ‘zib ketish hisoblanadi. Xitoy 2030-2040 Yaponiyaga
ta’sir qilish, OTM ning Shimoli-sharqiy qismidan AQSHning harbiy
bazalarini chiqarib yuborish, iqtisodiy va demografik ekspansiyasini
ta’minlashdan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: |