130 Чекушкин А. Куала-Лумпур. - РИА Новости. 15 июля 2005 г.
216
ASEAN doirasida xavfsizlik borasida hamkorlikning asosiy
yo‘nalishi terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi kurashish-
ga qaratilgan. Shu bilan bir vaqtda, u o‘zgarayotgan vaziyatga mos
ravishda rivojlanadi. Hozirgi vaqtda xavfsizlik borasida hamkorlik
sohasida ASEAN uch muhim yo‘nalishni belgilagan: 1) terrorizmga,
2) giyohvandlikka, 3) transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi
kurashish.
Terrorizmga qarshi kurashish ASEAN uchun azaldan muhim.
Qolgan ikki yo‘nalish ilgari surilganiga ancha vaqt bo‘lgan, lekin
ular yuqorida ko‘rsatilgan darajaga yaqinda ko‘tarilgan. Bu ASEAN
doirasida xavfsizlik borasidagi hamkorlikning yangi tendensiyasidir.
XXI talablariga javob berib, ASEAN mamlakatlari innovatsion
rivojlanish yo‘liga kirmoqdalar. Mazkur yoining zarurligi integra
tsion o ‘zaro aloqani, eng avvalo, mintaqaviy integratsiyani kuchayti-
rishni, chet el mamlakatlari bilan ishlab chiqarish-texnologik koope-
ratsiyaga nisbatan yangicha yondashuvlami talab qiluvchi global ish
lab chiqarishga samarali qo‘shilishga intilish bilan belgilanadi.
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari kapitalni samarali joylashti-
rishga, investitsiyalaming samaradorlik darajasini oshirishga intilish
jarayonida jahonning turli moliya tizimlari o‘rtasida o‘zaro aloqani
kuchaytirishga alohida e’tibomi qaratadi.
Mintaqaviy aloqalami mintaqa doirasidagi yoki global aloqalardan
ustun qo‘yish moliyaviy integratsiya ko‘rsatkichlaridan biri hisob
lanadi. Bu yerda Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari o ‘rtasida jiddiy
farq mavjudligini ham hisobga olish zamr. Ayrim mamlakatlarda, ma
salan, Filippinda tashqi moliyaviy majburiyatlar hajmining kattaligi
rasmiy darajada mablag‘lami jalb qilish natijasi hisoblansa, boshqa
mamlakatlarda, aytaylik, Singapur va Gonkongda bu majburiyatlar
mazkur mamlakatlaming mintaqaviy moliyaviy markazlar sifatidagi
rolini va ular global moliya bozoriga qo‘shilishda eng yuqori darajaga
yetganini aks ettiradi.
Mintaqaviy tashkilot sifatidagi ASEANning samaradorligi
to‘g‘risidagi masalani tahlil qilayotganda, ichki mintaqaviy omil-
lardan tashqari, uyushma oldiga alohida tashqi siyosiy maqsadlami
qo‘ygan va qo‘yayotgan keng xalqaro kontekstni hamda Janubi-shar-
217
qiy Osiyo geosiyosiy va geostrategik holatining xususiyatlarini ham
inobatga olish zarur.
U larning orasida yirik davlatlar (AQSH, Xitoy, H indiston,
Yaponiya)ning mintaqadagi roli va manfaatlarini muvozanatga sol-
ish, Sharqiy Osiyodagi makroregionallashuv jarayonlarida ishtirok
etish va m a’lum darajada ulami boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lish
bor. 1990-yillaming ikkinchi yarmida ASEANning Rossiya bilan
hamkorlik doirasi kengaygani asosan Janubi-sharqiy Osiyoda Xitoy,
Yaponiya, Hindiston va AQSHning rolini muvozanatga solish zaruri-
yati bilan belgilangan edi.
Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda, ASEAN Sharqiy Osiyodagi
regionallashuv jarayonlarida yagona o‘yinchi sifatida ish ko‘rishga
va ASEANning xavfsizlik bo‘yicha Mintaqaviy forumi faoliyatiga
qarorlar qabul qilishning uyushma mhi bilan mos keluvchi konsep-
tual prinsipini joriy etishga muvaffaq bo‘ldi. Mazkur fomm hozirgi
vaqtda Osiyo-Tinch okeani mintaqasida xavfsizlik va preventiv diplo
matiya muammolari bo‘yicha siyosiy muloqotni keng ishtirokchilar,
shu jumladan, AQSH, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Yaponiya va Yelni
jalb qilgan holda amalga oshirayotgan birdan-bir tashkilot bo‘lib qo-
layotir.
Ayni vaqtda, ASEAN va ARF faoliyati mintaqaviy xavfsizlikni
ta’minlash bilan bogiiq vazifalami hal qilishda kutilgan samarani
bermadi va ular asosan ko‘p sonli ishtirokchilar bilan xalqaro masla-
hatlashuvlar uchun fomm rolini bajardi. Shuning uchun bo‘lsa kerak,
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari va mintaqadan tashqaridagi davlat
lar o ‘zaro aloqalarining ikki tomonlama va uch tomonlama format-
lari xavfsizlik muammolarini yechish nuqtayi nazaridan avvalgidek
ko‘proq darajada samarali bo‘lib qolayotir.
ASEANni kengaytirish (beshtadan o‘ntagacha davlatga) dastlabki
jarayoni har bir mamlakat o ‘zining aniq maqsadlarini ko‘zlagan, eng
avvalo, davlatlar siyosatda mafkuraviy yondashuvlami yumshatishga
tayyor bo‘lgan sharoitlarda yuz berdi. Shu davrda munosabatlarda
muayyan “ilmiliqlik” paydo bo‘lgandek taassurot tug‘ildi, lekin bu
xom xayol ekani tez orada ayon bo‘ldi.
218
Yuzaga kelgan siyosiy va iqtisodiy sharoitlarda Sharqiy Hindixitoy
davlatlari ASEAN doirasida, umuman olganda, samarali rivojlanayo-
tgan qo‘shni mamlakatlarga qarab mo'ljal olish zarur degan xulosaga
keldi. 1987-yil dekabrda bo‘lib o‘tgan ASEANning oliy darajadagi
uchinchi uchrashuvida Qo‘ shma bayonot imzolandi va u ASEANning
mintaqada birlik va hamkorlikni mustahkamlashni davom ettirish
ahdini tasdiqladi. Sharqiy Hindixitoy mamlakatlari tashqi siyosatda
mafkuraviy mo‘ljallardan voz kechgani va ASEAN bilan hamkorlikni
o‘z iqtisodiy siyosati doirasida ham rivojlantira boshlagani, bizning-
cha, muhim ahamiyat kasb etdi. ASEANga qo‘shilish ularga xalqaro
maydonda o‘z manfaatlarini himoya qilish imkonini berdi.
ASEAN ular uchun inson huquqlari va tuzumlaming avtoritarligi
to‘g ‘risidagi masalalar bo‘yicha AQSH va G‘arbning boshqa mam
lakatlari tanqididan o‘ziga xos “panoh”ga aylanishi, shuningdek,
iqtisodiy yordam kamaygan yoki to‘xtatilgan holda donor vazifasini
bajarishi lozim edi.
Sharqiy Osiyo integratsiyasining o'sish jarayonida kengayish va
torayish sikllarining o‘rin almashishini (ayniqsa, 1990-2000-yillarda)
Sharqiy Osiyo regionalizmida ikki omil - ASEAN va u bilan bog‘liq
formatlardan iborat Osiyo omili hamda OTOIH forumida mujassam-
lashgan Tinch okeani omili o‘rtasidagi raqobat bilan izohlash mum-
kin. Birinchi omil asosan, Osiyo doirasida asta-sekin, tanlab va chek-
langan tarzda yaqinlashish g‘oyasini ifodalaydi. Ikkinchi omil Osiyo-
dan tashqaridagi mamlakatlar ishtirokida keng integratsi/ani nazarda
tutadi. Bu jarayonlar sirtdan 1950-1970-yillarda G ‘arbiy Yevropada
kontinental va yevroatlantik integratsiya g‘oyalarining o‘zaro raqobat-
lashuvini eslatadi. G‘arbiy Yevropada bo‘lganidek, Sharqiy Osiyoda
ham tegishli raqobatdosh g ‘oyalar bir-biri bilan to‘qnashgani yo‘q,
balki bir-biriga ta’sir ko‘rsatgan holda rivojlandi.
1970-yillarda jahonning yetakchi davlatlari, eng avvalo, Osiyo-
Tinch okeani mintaqasidagi ilg‘or davlatlar bilan ASEAN muloqotlari
tizimi yaratildi. Muloqot bo‘yicha keng ko‘lamli hamkorlar qatoriga
9 mamlakat (Avstraliya, Hindiston, Kanada, Xitoy, Yangi Zelandiya,
Koreya Respublikasi, Rossiya, AQSH, Yaponiya), shuningdek, Yel
va BMT Taraqqiyot dasturi kiradi. Muloqot tarzidagi o‘zaro aloqa
219
Hamkorlik qo‘shma qo‘mitalari yordamida amalga oshiriladi. Maz
kur hamkorlik Sharq “uchligi” (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya) bi
lan ASEANning chuqurlashtirilgan o‘zaro aloqasi mexanizmini yara-
tish uchun asos bo‘lib xizmat qildi. “ 10-3” formatidagi bu mexanizm
2000-yilda rasmiylashtirilgan bo‘lib, ASEAN uchrashuvlari bilan bir
qatorda “o ‘n uchlik” va “ 10-1” formatida sammitlar o‘tkazishni na-
zarda tutadi.
Hozirgi vaqtda ASEANga a’zo mamlakatlaming ayrimlarida
Vashington tomonidan ilgari surilgan Tinch okeanidagi mintaqalararo
hamkorlik konsepsiyasiga qiziqish paydo bo‘ldi.
Shuni qayd etish lozimki, Seul, Tokio va Pekinning Janubi-shar
qiy Osiyo mamlakatlari bilan integratsion aloqalarining rivojlanishi
“ASEAN plyus uch” muloqoti doirasida amalga oshmoqda. Janubi-
sharqiy Osiyo mamlakatlari Yaponiyaning tashqi iqtisodiy aloqalari-
da muhim o ‘rin egallaydi. Janubi-sharqiy Osiyoda erkin savdo zonas-
ining paydo bo‘lishi hududida 2 mlrd. aholi yashaydigan mamlakatlar
umumiy bozorining shakllanishiga olib kelgan bo‘lur edi. 1996-yilda
yana bir xalqaro tashkilot - ASEM tuzildi. U o‘z saflarida ASEAN
a ’zolari, Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya va Yelni birlashtirdi.
“ASEAN plyus uch” (ASEAN, Xitoy, Yaponiya va Janubiy Ko
reya) hukumatlararo forumi tutash mintaqalardagi mamlakatlar keng
ishtirok etuvchi Sharqiy Osiyo iqtisodiy integratsiya uchun o ‘zakka
aylanmoqda. Hozirgi bosqichda mazkur forum doirasida hamkorlik
shartnomaviy-huquqiy bazasining tabiatiga ko‘ra ajralib turadi. U
murakkab, individual-guruhli xususiyat kasb etadi. Bu ASEAN mam
lakatlari “ 10-1” formatida kollektiv subyekt sifatida bitimlar tuzishi-
ni anglatadi. Shu sababli “o ‘nlik” doirasida integratsiya sur’atlari
va sifati mintaqa miqyosidagi integrateiyadan ildamroq rivojlanishi
lozim.
“ASEAN plyus uch” forumining Sharqiy Osiyoda regionalizmni
rivojlantiruvchi yetakchi institut sifatidagi roliga birinchi navbatda
Yaponiya e ’tiroz bildiradi. 2004-yil forumning Ventyandagi sammi-
tida Malayzii bosh vaziri Abdulla Badaviy 2005-yilda Kuala-Lumpur
shahrida Sharqiy Osiyoning birinchi sammitini o ‘tkazishni taklif qil
di. Bu taklif Xitoy bosh vaziri Yen Tszyabao tomonidan m a’qullandi.
220
Yangi sammit “ASEAN plyus uch” formatidagi uchrashuvlar о ‘mini
egallashi va Osiyoda integratsiya uchun keng yo‘l ochishi nazarda tu-
tildi. Badaviyning taklifiga boshqa ishtirokchilar ham qo‘shildi, lekin
yangi tashkilot tarkibi to‘g‘risida masala qizg‘in bahs-munozaraga
sabab bo‘ldi. Tashkilotga tegishlicha mumkin qadar yopiq va ochiq
tus berishni taklif qilgan Pekin va Tokio munozaraning qarama-qarshi
qutblaridan o ‘rin oldi.
Xitoyning kuchayishidan hayiqish bir qator davlatlaming harakat-
lari modelini belgiladi. Ular 2005-yil dekabrda Kuala-Lumpur shah-
rida b o ‘lib o ‘tgan Sharqiy Osiyo inauguratsion sammitida uning
tarkibiga “ASEAN plyus uch” forumining 13 davlatidan tashqari
Hindiston, Avstraliya va Yangi Zelandiyani kiritishni talab qildi. Sam
mit yakunlari bo‘yicha bergan bayonotida Maxatir a’zolik yuzasidan
qabul qilingan qaror uning mintaqa haqida tasavvurini aks ettirmas-
ligini, Rossiya va Shimoliy Koreya mazkur sammitda ishtirok etish
uchun Avstraliya va Yangi Zelandiyaga qaraganda ko‘proq huquqqa
ega ekanini qayd etdi.
Bu qaror ASEAN mamlakatlari bo‘lg‘usi uyushmaning o ‘zagi rolini
o ‘ynashi uchun ham xizmat qildi. Inauguratsion sammitda sinashta
model qo‘llanildi. 1997-yilgi ASEAN sammitiga Yaponiya bilan
bir qatorda, XXR va Koreya Respublikasi ham taklif qilingan, shu
tariqa Tokioning haddan tashqari kuchayishiga yo‘l qo‘yilmagan edi.
2005-yilda ayni shu mexanizmdan foydalanildi: Malayziya ilgari
surgan va Xitoy qo‘llab-quvvatlagan taklif qabul qilindi, lekin JShO
mamlakatlari Pekinning ustunligiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tashkilot
tarkibini kengaytirdi. Pekin yangi uch a’zoning qabul qilinishi bilan
murosa qilishga majbur bo‘ldi va sammit o ‘tkazilishi arafasida XXR
tashqi ishlar vazirligi Sharqiy Osiyo hamjamiyatini shakllantirishda
bosh rolni yangi tashkil etilayotgan sammit emas, balki “ASEAN
plyus uch” forumi o ‘ynashi haqidagi taklif bilan chiqdi. Bu qoida
2005-yilgi “ASEAN plyus uch” forumi sammitining Deklaratsiya-
sida qayd etildi.
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasining sammiti uyush
maning oliy organi hisoblanadi. U tashkil topgan 1967-yildan buyon
15 ta sammit o ‘tkazildi.
221
Regionalizmning raqobatdosh modeli sifatida Sharqiy Osiyo sam-
mitining tashkil etilishi keyingi ikki yil mobaynida “ASEAN plyus
uch” forumining rivojlanish jarayonini biroz susaytirdi. Uyushma-
ning integratsiyalashuviga ko‘maklashish borasidagi harakatlar bi
lan bir qatorda, ASEAN oldida yangi vazifa - Sharqiy Osiyo yoki
Osiyo-Tinch okeani mintaqasi formatidagi mintaqaviy integratsiyaga
ko‘maklashish turibdi.
ASEANQ+6 (ASEAN plyus Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya,
shuningdek, Hindiston, Avstraliya va Yangi Zelandiya) doirasida ham
o‘zaro hamkorlik amalga oshirilmoqda.
Xitoy va ASEAN erkin savdo zonasini tashkil etish bo‘yicha mu-
zokaralarga 2002-yilda kirishdi; 2004-yilda tomonlar tovarlar savdo-
si to‘g‘risidagi bitimni, 2007-yilda - xizmatlar savdosi to‘g ‘risidagi
bitimni imzoladi; hozirgi vaqtda investitsiyalar to‘g ‘risida bitim ham
tuzilgan. ASEAN bozoriga bosqichma-bosqich qo‘shilish jarayonini
mintaqa mamlakatlarining eng yirik savdo-iqtisodiy hamkorlaridan
biri - Hindiston ham boshladi.
Mazkur hamkorlik tashabbuschilari fikriga ko‘ra, yangi ahdlashuv-
lar ishtirokchi davlatlar o ‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarni yangi
darajaga ko‘taradi, Janubi-sharqiy Osiyoda va butun dunyoda iqti-
sodiyotni tiklash va rivojlantirish ishiga o ‘z hissasini qo‘shadi. Bi-
timlar amalda ishlayotganini Xitoy va ASEAN o‘zaro investitsiyalari
misolida kuzatish mumkin: ular erkin savdo zonasini tashkil etish ja-
rayonining faollashuviga qarab о‘sib bormoqda.
Shunday
qilib,
ASEAN
faoliyatining' ichki
va
tashqi
k o ‘rsatkichlarini baholash, uyushma o ‘z faoliyatida muayyan
yutuqlarga erishgan, lekin ular hali integratsiya yo ‘lida Yevropa
erishgan yutuqlar darajasida emas, degan xulosaga kelish imkonini
beradi.
Shu narsa diqqatga sazovorki, Janubi-sharqiy Osiyoda mintaqaviy
hamkorlik modeli fimksional integratsiyaga emas, balki eng avvalo
umumiy qadriyatlar (bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik va su-
verenitetni hurmat qilish)ni shakllantirish va saqlash vazifasini hal
qilishga qaratilgan.
222
ASEAN faoliyati siyosiy va iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lgan turli
omillami o‘z ichiga oluvchi Sharqiy Osiyo regionalizmining muhim
jihatiga aylandi.
Quyidagilar Osiyodagi integratsiyaning markazga intiluvchi
kuchlari hisoblanadi: jahon savdo yo‘llari chorrahasida strategik ji
hatdan muhim geografik o ‘rinni egallaganlik; bozor iqtisodiyotini
tashkil etishning chet el kapitalini kiritish va eksportga yo‘naltirilgan
restrukturizatsiya qilingan iqtisodiyotni nazarda tutuvchi liberal mo-
deliga o‘tish.
Integratsiyaga monelik qilayotgan markazdan qochma kuchlar
jumlasiga iqtisodiyotning rivojlanish darajasidagi, siyosiy tizimdagi,
diniy va madaniy an’analardagi farqlami, shuningdek, davlatlaming
orollar bo‘ylab tarqoq joylashganini kiritish mumkin.
Hozirgi bosqichda yaqin kelajakda ASEAN uchun xavfsizlik so
hasida asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan bir qator omillami
qayd etish mumkin. Bu yerda gap eng avvalo ASEAN faoliyati jara-
yonida ishlab chiqilgan normalar va prinsiplar haqida boradi: ko‘p
tomonlama diplomatiyaga nisbatan o ‘z yondashuvi; uyushmaning
asosiy hujjatlarida mustahkamlangan bazaviy prinsiplar; ASEANning
o‘ziga xos timsollarini - murosayu madora prinsipi hamda nuqtayi
nazarlami kelishish va konfliktli vaziyatlami hal qilish norasmiy me-
xanizmlarini nazarda tutuvchi “ASEAN ruhi” va “ASEAN yo‘li”ni
yaratganlik; mintaqaviy muammolami mintaqaning o ‘zi doirasida hal
qilish niyatining mavjudligi.
ASEAN xavfsizlik organlarini shakllantirishga ko‘maklashishi
va tashqi tahdidga nisbatan o ‘ziga xos muqobilga aylanishi mumkin
bo‘lgan tashqi muhit omillari sifatida Xitoy keng ko‘lamli rivojla-
nayotgan sharoitda uyushmaning Osiyo-Tinch okeani mintaqasida
o‘zining mustaqil mavqeyini saqlab qolish va mintaqaviy ishlarda
ta’sir mexanizmlari o‘ziga biriktirilishiga erishish yo‘lidagi intilish-
larini qayd etish mumkin (o‘zaro aloqalaming yuqorida ko‘rsatilgan
formatlarini yaratish sabablarini ayni shu omillar bilan tushuntirish
mumkin bo‘lsa kerak).
Do'stlaringiz bilan baham: |