M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

15.2. Xitoy Xalq Respublikasining milliy rivojlanish
strategiyasi va uning asosiy y o ‘nalishlari
XXR Osiyo qit’asining sharqiy qismida, Tinch okeanining g‘arbiy 
qirg‘og‘ida joylashgan Osiyodagi eng katta davlat. Hududining kat- 
taligi bo‘yicha jahonda Rossiya va Kanadadan keyingi uchinchi 
o‘rinda. Mamlakat hududining 2/3 qismini tog‘lar tashkil qiladi.
So‘nggi 25-yil davomida XXR islohot va ochiqlik tamoyiliga 
qat’iy amal qilib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti tizimini shakllantirish; 
ochiq turdagi iqtisodiyotning yuzaga kelishi; ishlab chiqarish kuchlari 
va mamlakatning umumiy qudratining sezilarli rivojlanishi; ijtimoiy 
masalalaming keng ko‘lamda hal qilinishi shular jumlasi4andir.
XXRda amalga oshirilayotgan siyosiy va iqtisodiy islohotlar qu- 
yidagi xususiyatlarga ega. Birinchidan, Xitoy Xalq Respublikasi 
Sovet Ittifoqi parokandalikka uchraganidan so‘ng, boshqa davlat- 
larga nisbatan sotsialistik g‘oyalarni uloqtirib tashlagani yo‘q, balki 
iqtisodiy munosabatlar tizimini qayta ishlab chiqishga kirishdi. Lekin 
XXR rahbariyati orasida ushbu islohotlar sotsialistik mafkuraga sal- 
biy ta’sir ko‘rsatishi mumkin, deb hisoblaydiganlari ham bor.
Masalaning ikkinchi tomoni, ayrim siyosatshunoslar aksariyat 
ochiq iqtisodiy hududlar janubda joylashganligini aytib, mamlakat- 
da iqtisodiy islohotlar nomutanosib ravishda, ya’ni shimoliy qismga 
kam e ’tibor qaratilishini ta’kidlaydilar.
233

---

Masalaning uchinchi tomoni, mamlakat ichidagi milliy muxtori- 
yatlaming mustaqillikka bo‘lgan intilishlari va norozilik chiqishlari- 
dir. Bu norozilik kayfiyatlari mamlakat barqarorligiga ta’sir ko‘rsatib, 
iqtisodiyotga og‘ir yuk bo‘lishi tabiiy.
To‘rtinchidan, mamlakat iqtisodiyotiga jahonning turli mintaqa- 
larida istiqomat qiluvchi xitoyliklar - xua chyaolar XXRga investisi- 
yalaming 60%ni kiritayotganlarini kuzatishimiz mumkin.
Beshinchidan, Xitoyda islohotlaming borishida shu davlatga 
nisbatan AQSH va Rossiya munosabatlari ham ahamiyatga molik. 
Zero, AQSH—XXR munosabatlarida iqtisodiy jabha asosiy masala- 
dir. XXRda amalga oshirilayotgan iqtisodiy liberalizatsiya Amerika 
iqtisodiyotiga ma’lum ma’noda salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Misol sifa- 
tida Xitoyda aqliy mehnat mahsulotlarini noqonuniy o ‘zlashtirilishi 
natijasida amerikaliklar bir necha o‘n million dollar miqdorida zarar 
ko‘rmoqdalar. Bu hoi esa AQSH Kongressida bir necha marotaba 
XXRga nisbatan iqtisodiy jazo qo‘llash, ya’ni Xitoy bilan iqtisodiy alo- 
qalami uzish masalalari muhokama qilinganligini ko‘rishimiz mumkin.
Shu bilan birga, XXRda milliarddan ortiq kishining istiqomat qili- 
shi, ishlab chiqarish kuchlarining yetarli va ravon darajada rivojlan- 
maganligi sababli iqtisodiy bazaning kuchsizligi, mamlakat ijtimoiy- 
iqtisodiy taraqqiyoti bilan atrof-muhit va tabiiy resurslar o ‘rtasida jid- 
diy nomuvofiqliklar kabi muammolar ham mavjud. Jon boshiga yalpi 
ichki mahsulot ko‘rsatkichi 1000 AQSH dollariga yetgan bo‘lishiga 
qaramasdan, Xitoy Xalq Respublikasi jahon jerarxiyasida birinchi 
yuz davlatdan keyingi o‘rinda turibdi.
XXR bugunda aholi soniga ko‘ra dunyoda birinchi o ‘rinda turadi. 
Tug‘ilishning cheklanganlik siyosatini olib borilishiga qaramay, mu- 
taxassislaming fikricha, 2010-yilning o ‘rtalariga kelib Xitoy aholisi 
1,4 mlrd. kishini tashkil etdi. Xitoyda kishi boshiga ekin ekiladigan 
yer 0,15 gektarga to‘g ‘ri keladi.
XXR umumiy valyuta zaxirasi 1995-yilda 51,6 mlrd. AQSH doll, 
ni tashkil etgan bo‘lsa, 1999-yilda bu ko‘rsatkich 150 mlrd. AQSH 
doll.dan oshib ketdi. XXRning asosiy savdo sheriklari AQSH, Yevro- 
pa va Osiyo mamlakatlari hisoblanadi. 2008-yilda Xitoyga kiritilgan 
mahsulotlar qiymati 550 milliard dollami tashkil etgan.
234

---

0 ‘tgan bir yil asnosida Xitoy neft bozorining kattaligi jihatidan ja- 
honda ikkinchi o‘ringa chiqdi. Bu yo‘lda u Yaponiyani ortda qoldirdi. 
Hozirda XXRdan neft iste’moli bo‘yicha birgina mamlakat oldinda 
bo‘lib, u ham bo‘lsa Amerika Qo‘shma Shtatlaridir.
2004—2007-yillar davomida Xu Szintao Xitoy Xalq Respublika- 
sining xomashyoga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish yo‘llarini ochish 
maqsadida yer yuzi bo‘ylab safar qildi.
Kembridj energiya tadqiqotlar uyushmasi vakili Jim Burxard fik- 
riga ko‘ra, Xitoyning neftga talabi misli ko‘rilmagan darajada osh- 
gan va barcha alomatlar bu ehtiyojning o‘sishda davom etajagini 
ko‘rsatmoqda. « 0 ‘tgan 2004-yilni oladigan bo‘lsak, bu talab 17 
foizga oshdi. Dunyoning boshqa burchaklarida esa, ayni ko‘rsatkich 
3 foiz atrofida bo‘ldi. Xullas, Xitoy Xalq Respublikasi tez sur’atlar 
bilan yirik neft iste’molichisiga aylanmoqda».
Ammo bu faqat neft degani emas. Jahon Bankining Sharqiy Osiyo 
va Tinch okeani mintaqasi bo‘yicha bosh iqtisodchisi Xomi Xarasning 
fikricha, Xitoy hozirda har xil turdagi ehtiyoj talab mahsulotlar im- 
porti bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. Uning fikricha: « 15-yil muqad- 
dam Tyananmen maydonidagi norozilik namoyishi paytida Xitoyning 
tashqi dunyodan qo‘rqishiga arzigulik sababi bor edi. 0 ‘sha paytlarda 
Xitoy unga zarba berishga qaratilgan va kommunistik tuzumni tor- 
mor etish harakatlarining boshida AQSHni ko‘rardi. Ammo o‘tgan 
yaqin yillar ichida XXR tashqi siyosatining ahamiyatga molik tomoni 
shundaki, ular tezlik bilan bu kabi siyosiy xavotirlarga o‘ralashib qol- 
maslik kerakligini, iqtisodiyot muhimroq ekanini anglab yetdilar».
Shu bilan birga, Xomi Xaras, Xitoyning taraqqiy etishi-man- 
faatli aylanma savdo aloqalarining pay do bo‘lishiga, Sharqiy Osiyo 
iqtisodiyotining tez sur’atlar bilan o ‘sishiga va butun Osiyo bo‘ylab 
qashshoqlik darajasining sezilarli darajada pasayishiga olib kelishi 
mumkinligini ta’kidlaydi.
Xitoy Xalq Respublikasining iqtisodiy jihatdan о ‘sib borishi qa- 
tor mutaxassislar tomonidan o ‘rganilib, ushbu omil XXRning tashqi 
siyosatida, birinchi navbatda, AQSH bilan munosabatlarida qay dara­
jada o‘z ifodasini topishi mumkin, degan savol ustida tadqiqotlar olib 
bormoqdalar.
235

---

Pekindagi Iqtisodchilar byurosi rahbari, professor Jeyms Mayls- 
ning fikriga ko‘ra, Xitoyning Amerikaga munosabati anchayin mu- 
rakkab bo‘lib, uni murosasiz va adovatli deb bo‘lmaydi.
Uning fikricha, «Xitoydagi siyosiy ob-havoni belgilovchi asosiy 
nazar Amerikaning qudrati Xitoy iqtisodiy manfaatlari uchun foydali, 
degan jumlaga jam bo‘ladi. Amerikaning jahon sahnasida politsi- 
yachi rolini o ‘ynash harakatlari, tabiiyki, Pekinning jig ‘iga tegadi, 
ammo, alal oqibat, Amerika o ‘z harakatlari bilan Xitoyning xavfsiz- 
lik muammolarini bartaraf etishga xizmat qiladi. Xitoyning xom- 
ashyoga bo‘lgan ehtiyoji qondirilishi uchun, deylik, dengiz yo ilari 
barqaror bo‘lishi kerak va toki dengiz yo‘llaridan u o‘z hududiga xom - 
ashyolami keltira bilarkan, menimcha, Pekin Amerikaning bu qudrati 
bilan kelishishga tayyor».
XXRning xalqaro maydonda olib borayotgan faoliyati ham diqqat- 
ga sazovor. M a’lumki, XXRga nisbatan qiziqish jahon hamjamiyatida 
ortib bormoqda. Misol sifatida, 1998-yilda AQSHning o ‘sha paytdagi 
prezidenti B.Klinton, Buyuk Britaniya Bosh vaziri Toni Bier, Yevropa 
qo‘mitasi sobiq raisi Jak Santer kabi davlat arboblarining Xitoy Xalq 
Respublikasiga tashriflarini hamda, o‘z navbatida, XXR mamlakat va