M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

4- §. Chekli holatlar usuli bilan konstruksiya hisobining asoslari 

 

Konstruksiyaning chekli holati deb shunday holat tushiniladiki, bu 

holatda undan ishlatish jarayonida foydalanib bo‘lmaydi.  

Qurilish me’yori va qoidalarida (QM va Q yoki SNiP) hisobiy 

holatning ikki turi mavjudligi keltirilgan.  

A) Birinchi chekli holat – yuk ko‘tarish qobiliyati ustuvorligi va 

charchashi bo‘yicha: bu chekli holat, materialning mustahkamlik 

(oquvchanlik) chegarasiga yetganda, konstruksiya ustuvorligini 

yo‘qotganda yoki uning oqibatida kuzatiladi. Konstruksiyaning yuk 

ko‘tara olish qobiliyati deganda uning buzilmasligi tushiniladi. 

B) Ikkinchi chekli holat – katta deformatsiyalarning rivojlanishi: 

bunday chekli holat konstruksiya mustahkamlik va ustuvorlik 

qobiliyatlarini saqlagan paytda ham sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, 

kolonna bikrligi yetarli bo‘lmaganda, yuk ko‘taradigan kran osti 

balkalarida tebranishlar hosil bo‘ladi. Natijada kranlar harakati xavfli 

bo‘lib, hatto ulardan foydalanish mumkin emas. 

---

 

379

Yuqorida bayon qilinganlarga asoslanib chekli holatlar usuli bilan 

hisobni quyidagicha ta’riflash mumkin: 

Hisobni shunday olib borish kerakki, konstruksiyani ishlatish 

jarayonida chekli holatlarning birortasi sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik 

kerak. 

Chekli holatlar usuli bilan hisobda bitta (umumiy) me’yoriy 

(normativ) ehtiyot koeffitsientni o‘rniga bir necha koeffitsientlardan 

foydalaniladi. 

a) Ortiqcha yuklanish koeffitsienti «n» – haqiqiy nagruzka 

ortishini (yoki kamayishi, bu bilan konstruksiyaning ishlash sharoiti 

yomonlashadi) hisobga oluvchi qoidalar bilan belgilangan koeffitsient. 

Turli yuklanishlar uchun ortiqcha yuklanish koeffitsienti har xil 

bo‘ladi. Konstruksiya xususiy og‘irligi uchun ortiqcha yuklanish 

koeffitsienti katta emas (0,9 yoki 1,1), chunki bu yukni konstruksiyaning 

loyiha o‘lchamlari bo‘yicha aniqlanadi va materialning mustahkamligi 

yetarli darajada aniq. 

Vaqtinchalik yuklar uchun ortiqcha yuklanish koeffitsienti katta 

ahamiyatga ega, chunki turar joy binolarining oraliq tom yopmalari 

uchun bu miqdor 1,4 ga teng. 

Hisobiy nagruzkaning miqdori me’yoriy (normativ) nagruzkaning 

ortiqcha yuklanish koeffitsientiga ko‘paytmasigi teng. 

b) Bir jinslilik koeffitsienti «K

0

», material mustahkamligining 

haqiqiy qiymatlarini normativ qiymatlardan og‘ishini hisobga oladi. Bu 

koeffitsientning miqdori birga yaqin bo‘lgan materiallarda (po‘lat uchun 

bir jinslilik koeffitsienti 0,9 ga teng), boshqa materiallarda (masalan 

beton uchun 0,6). 

Hisobiy mustahkamlik (hisobiy qarshilik) materiallar uchun 

me’yoriy qarshilikni (mustahkamlikning me’yoriy ko‘rsatmalar bo‘yicha 

aniqlanadi) bir jinslilik koeffitsientiga ko‘paytirish bilan aniqlanadi. 

d) Ishlash sharoiti koeffitsienti ishlash sharoitining o‘ziga xos 

tomonlarini (masalan tashqi muhit ta’sirini, kuchlanishlar 

konsentratsiyasini) e’tiborga oladi. Bu koeffitsient miqdori birdan katta 

yoki kichik bo‘lishi mumkin. Koeffitsientning kichrayishi bilan 

konstruksiyaning umumiy mustahkamligi ortib boradi. 

Mustahkamlik sharti (bikrligi chekli holat yuk ko‘tarish qobiliyati 

bo‘yicha) konstruksiya elementidagi eng katta zo‘riqish (hisobiy 

nagruzkalardan, ya’ni mumkin bo‘lgan yukdan ortig‘ni hisobga oladi), 

bu elementning material mustahkamligi o‘zgarishi yoki inshootning 

---

 

380

ishlash sharoitini hisobga oluvchi minimal yuk ko‘tarish qobiliyatidan 

kichik (yoki teng) bo‘lishi kerak. 

Qarshilik R < R

N

 ; 

2

/

2400