M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

sm

sm

kg

sm

kg

EI

X

st

013

,

0

2

1290

/

10

2

3

/

)

100

(

200

3

/

4

6

3

3

=

⋅

⋅

⋅

⋅

=

Ρ

=

Δ

l

. 

272

013

,

0

/

981

=

=

ω

rad / sek. 

Majburiy tebranishlar chastotasi 

1

314

30

/

300

14

,

3

30

−

=

⋅

=

=

sek

ï

î

π

ω

 

16

,

1

272

314

=

=

ω

ω

о

, ya’ni rezonans hodisasi ro‘y berish ehtimoli mavjud. 

Majburiy tebranish chastotasini o‘zgartirib bo‘lmaydi, shu sababli 

qo‘shtavr profilini o‘zgartiramiz. 

№

14 ni olamiz. 

3

4

82

;

572

sm

W

sm

I

X

X

=

=

 

---

 

352

U holda 

sm

st

029

,

0

572

2

10

2

3

/

)

100

(

200

6

3

=

⋅

⋅

⋅

⋅

=

Δ

  

184

029

,

0

/

981

=

=

ω

rad/sek 

Natijada 

7

,

1

184

314

=

=

ω

ω

î

 Bu natija kritik qiymat chegarasidan ancha 

uzoq. Tebranishlar o‘sish koeffitsienti. 

52

,

0

)

184

(

)

314

(

1

1

2

2

=

−

=

β

 

 Uyg‘otuvchi 

kuch 

kattaligini 

(13.16) ifodadan topamiz: 

kg

r

m

S

o

1570

1

,

0

314

50

=

⋅

⋅

=

=

ω

 

(13.18) dan dinamik koeffitsientini topamiz: 

08

,

5

52

,

0

200

1570

1

=

⋅

+

=

D

Ê

 

Statik kuchlanish 

2

3

2

/

122

82

2

/

20000

sm

kg

sm

sm

kg

st

=

⋅

=

σ

 

Dinamik kuchlanishi 

2

/

620

sm

kg

Ê

st

D

D

=

⋅

=

σ

σ

 

Dinamik kuchlanishining kichik qiymati dvigatel nomerini yana 

bir marta o‘zgartirishga imkon beradi, N10 qo‘shtavrni tanlaymiz. 

3

4

7

,

39

,

198

sm

W

sm

I

X

X

=

=

. 

Hisoblashlarni qaytarib 

sm

st

084

,

0

198

2

10

2

3

/

)

100

(

200

6

3

=

⋅

⋅

⋅

⋅

=

Δ

. 

108

084

,

0

/

981

=

=

ω

 rad/sek. 

Tebranishlar o‘sish koeffitsienti 

[

]

13

,

0

)

108

/

314

(

1

/

1

2

−

=

−

=

β

 

Dinamik koeffitsient 

33

,

1

13

,

0

)

200

/

500

(

1

=

⋅

+

=

D

Ê

 

Statik kuchlanish 

2

/

252

7

,

39

2

/

20000

sm

kg

st

=

⋅

=

σ

 

Dinamik kuchlanish 

2

/

335

sm

kg

Ê

st

D

D

=

⋅

=

σ

σ

 

Ko‘ndalang kesim o‘lchamlarini oshirish dinamik koeffitsientni  

oshishi va 

st

σ

 ni kamayishiga olib keluvchi zarbli yukdan farqli o‘laroq 

tebranma harakatda ushbu kattaliklar orasidagi bog‘lanishi murakkab 

xarakterga ega bo‘lib, ko‘ndalang kesim o‘lchamlarini aniqlashda ularni 

hisobga olish kerakligini ko‘rsatadi . 

Konstruksiya ko‘ndalang kesimi kerakli o‘lchamlarini aniqlashda 

asosiy masala rezonans hodisasiga yo‘l qo‘ymaslik, ya’ni xususiy 

---

 

353

tebranishlar chastotasi (0,7–1,5) 

о

ω

 kritik diapazonda yotmasligiga 

erishishdir. 

Misol tariqasida og‘irligi 

P=1000 kg

 dvigatel o‘rnatilgan 

qo‘shtavrli balka ko‘ndalang kesimi kerakli o‘lchamlarini aniqlaylik. 

Dvigatel minutiga 500 marta aylanadi, qismlar sozlanmagani sababli

 

S=500kg

 (13.22-rasm) uyg‘otuvchi kuch va majburiy tebranma harakat 

hosil qiladi.  

1

500

−

=

sek

î

ω

, 

m

2

=

l

. 

Xususiy tebranish chastotasini 0,7

1

350

−

=

sek

î

ω

deb olamiz.

 

kgk

R

R

300

2

1

=

=

 

bo’lsa, statik egilish kerakli kattaligi: 

sm

g

st

008

,

0

)

350

(

981

2

−

=

=

=

Δ

ω

 

 

 

 

13.22-rasm. O‘rtasiga dvigatel o‘rnatilgan  balka ko‘ndalang kesim 

tanlash. 

 

Ikki tayanchda yotuvchi, o‘rtasiga 

Δ

 kuch qo‘yilgan balka egriligi 

X

EI

P

48

3

l

=

Δ

, bu yerdan 

4

6

3

10406

008

,

0

10

2

48

)

200

(

1000

sm

I

X

=

⋅

⋅

⋅

=

 

Bitta qo‘shtavr inersiya momenti 5203 sm

4

. Sortament jadvalidan 

(ilova) 

№

27 qo‘shtavrni tanlaymiz: 

3

4

371

,

5010

sm

W

sm

I

X

X

=

=

. 

Tebranishlar o‘sish koeffitsienti 

96

,

0

)

350

500

(

1

1

2

=

−

=

β

 

Dinamik koeffitsient 

48

,

1

96

,

0

1000

500

1

1

=

⋅

+

=

+

=

β

ρ

s

Ê

D

 

---

 

354

Statik kuchlanish 

2

/

67

371

2

50000

2

sm

kg

W

W

X

st

=

⋅

=

=

σ

 

Dinamik kuchlanish 

[ ]

σ

σ

<

=

⋅

=

2

/

100

67

48

,

1

sm

kg

D

 

Kuchlanishining kichik qiymati qo‘shtavr nomerini 

kichraytirishga, ya’ni

 

№

 10 qo`shtavrni tanlashga imkon beradi. 

3

4

7

,

39

,

198

sm

W

sm

I

X

X

=

=

 

1

02

,

0

1000

500

1

,

02

,

0

)

3

,

68

500

(

1

1

3

,

68

21

,

0

981

,

21

,

0

2

198

10

2

48

)

200

(

1000

2

1

6

3

≈

⋅

−

=

≈

−

=

=

=

=

⋅

⋅

⋅

⋅

=

Δ

−

D

st

Ê

sek

β

ω

 

2

/

630

7

,

39

2

50000

sm

kg

st

=

⋅

=

σ

 kattaligi 

[ ]

σ

 

bilan bir xil o‘lchovlidir. 

Shunday qilib, xususiy tebranish chastotasi kattaligi kritik holdan 

uzoqlashib borgani sari dinamik koeffitsient 1 ga yaqinlashib boradi, 

dinamik kuchlanish esa statik kuchlanishga yaqinlashib boradi. 

Konstruksiya ko‘ndalang kesimlarida hosil bo‘luvchi nisbatan 

kichik kuchlanishlar bitta hususiyatga ega – tebranish jarayonida 

nuqtadagi kuchlanish ishorasi bir tebranish davrida qarama-qarshisiga 

o‘zgaradi. Bunday ko‘rinishdagi kuchlanish va yuklamaga ishorasi 

almashinuvchi yoki siklik deyiladi. Materiallarni ishorasi o‘zgaruvchi 

yuklama ta’siridagi holati keyingi bobda o‘rganiladi. 

 

---

 

355

 

 

 

 

 

XIV bob

 

DAVRIY  O‘ZGARUVCHI  KUCHLANISHLARDAGI  

MUSTAHKAMLIK 

 

1- §. Umumiy  tushunchalar 

 

Inshoot va mashinaning turli qismlarida ishlash jarayonida miqdori  

hamda ishorasi o‘zgaruvchan kuchlanishlar hosil bo‘ladi. Vagonlarning 

o‘qida bunday kuchlanishlar paydo bo‘ladi. O‘qning ko‘ndalang 

kesimida sof egilish deformatsiyasi sodir bo‘ladi.  

  

14.1-rasmda ko‘rsatilgan A nuqtada miqdori +M

/

W ga teng 

cho‘zuvchi kuchlanish, o‘qni 90

o

 ga bursak A nuqta neytral o‘qning 

ustida joylashadi, kuchlanish esa nolga, 180

o

 ga bursak A nuqta 

siqiluvchi sohaga joylashadi, kuchlanish esa – M

/

W ga teng bo‘ladi. 

360

o

 ga buralganda A nuqta dastlabki holatiga qaytadi. Kuchlanish 

ishorasining to‘la almashishi (bizning misolda vagon o‘qining bir marta 

to‘la aylanishi) ga sikl, bunday nagruzkaga siklik nagruzka deyiladi.  

 

 

 

14.1-rasm. Siklik nagruzka ta’siridagi detalning hisobi. 

---

 

356

 

Ekspluatatsiya jarayonida bunday sikllar soni juda katta bo‘lishi 

mumkin. 

Shartli ravishda vagon g‘ildiragi diametrini 1 metr deb qabul 

qilsak, har 3,14 metr yo‘lda kuchlanish ishorasi to‘la almashadi. 1000 

km masofada bunday sikldan taxminan 330000 ta sodir bo‘ladi. XIII-

bob, 4

-§ 

da ko‘rib chiqilgan sistemaning tebranishi ham siklik 

nagruzkaga misol bo‘ladi. 

Uzoq muddat siklik nagruzka ta’siri ostidagi konstruksiya 

detallarining ishlashi materialning to‘satdan yemirilishiga va sinishiga 

olib keladi. Lokomotiv va vagon o‘qlarining sinishida bu jarayonni 

ko‘rish mumkin. 

Buzilgan yuzalar ikki qismga ajralib qoladi,  biri silliq-plastik, 

ikkinchisi kristallsimon-mo‘rt materiallarga xos. 

Siklik nagruzka ta’sirida plastik materialdan mo‘rt material 

«tug‘iladi» (hosil bo‘ladi) degan xulosaga kelish mumkin. Bu hodisaga 

materialning toliqishi deyiladi. 

Hozirgi vaqtda bu hodisaga boshqacha izohlar ham mavjud. 

Chunonchi, buzilishning asosiy sababchisi mikroskopik (sochsimon) 

darzlarning paydo bo‘lishi va vaqt o‘tishi bilan siklik nagruzka ta’siri 

ostida bu darzlar rivojlanadi. 

Darz tekisligi bir-biriga ishqalanish natijasida buzilishning 

«plastik» sohasini tashkil qiladi. 

Darzlarning hosil bo‘lishiga materialning va uni qayta ishlashdagi 

nuqsonlar sababchi bo‘ladi.  

Bundan tashqari nagruzkaning parametrlari, turlari, shakllari 

hamda boshqa omillar darzlarga sababchi bo‘ladi.