M. M. Mamadazimov A. M. Tillaboyev Sh. E. Nurmamatov

Osmon koordinatalari sistemalari
Yer shari ustida joylashgan ma’lum punktning o‘rni geografik koordinatalarda aniqlansa, yoritgichlarning osmondagi o‘rni esa sferik koordinatalar yordamida aniqlanadi. Ma’lumki, Yerdagi aniq bir joyning o‘rni geografik uzunlama (λ) va kenglama (φ) orqali belgilanadi. Geografik koordinatalar sistemasida sanoq boshi qilib, Grinvich (Angliya) observatoriyasidan o‘tgan nolinchi meridianning ekvator bilan kesishgan nuqtasi olinadi. Bunda ma’lum joy meridianining Grinvich meridianidan yoy hisobidagi uzoqligi (ekvator bo‘ylab) joyning sharqiy yoki g‘arbiy (qaysi tomonda joylashishiga qarab) uzunlamasini beradi. Shu joyning meridian bo‘ylab ekvatordan uzoqligi uning kenglamasini xarakterlaydi.
Sferik koordinatalarda yoritgichlarning o‘rnini aniqlash, geografik koordinatalarda ma’lum punktning joyini aniqlashga juda o‘xshab ketadi.
Gorizontal koordinatalar sistemasi

4-rasm. Gorizontal koordinatalar sistemasi

B u sistemada sanoq boshi qilib, matematk gorizontning janubiy nuqtasi (S) olinadi (4-rasm). Osmonda M yoritgichning o‘rni gorizontal koordinatalar sistemasida azimut (A) va balandlik (h) deb ataluvchi koordinatalar bilan aniqlanadi. Yoritgichning azimuti deb, yoritgichdan o‘tgan vertikal aylana bilan koordinata boshi (S) dan o‘tgan vertikal yarim aylana orasidagi zenitda hosil bo‘lgan sferik burchakka aytiladi. Bu burchak gorizontdagi Sm₁ yoy bilan o‘lchanadi. Yoritgichning balandligi deb,
yoritgichdan o‘tgan vertikal aylana bo‘ylab gorizontdan shu yoritgichgacha bo‘lgan Mm₁ yoy uzunligiga aytiladi. Ba’zan yoritgichning balandligi o‘rnida uning zenitdan uzoqligi (z) olinadi. bo‘lib, vertikal aylana bo‘ylab ZM yoy bilan o‘lchanadi.
Birinchi ekvatorial koordinatalar sistemasi

5-rasm. Birinchi ekvatorial koordinatalar sistemasi
B u sistemada yoritgichlarning o‘rni soat burchagi t va og‘ish burchagi yoki og‘ish  deyiluvchi koordinatalarda o‘lchanadi. Koordinata boshi qilib, osmon meridianining (P, Q, S, P yoy) janubiy qismi bilan osmon ekvatorining kesishgan nuqtasi Q olinadi (5 –rasm). Osmondagi istalgan yoritgichning soat burchagini topish uchun u orqali yarim og‘ish aylanasi o‘tkazilib, uning osmon ekvatori bilan kesishgan nuqtasi K topiladi. Bu nuqtaning koordinata boshidan uzoqligi yoki yoritgich orqali o‘tgan yarim og‘ish aylanasining osmon meridiani bilan hosil qilgan olam qutbidagi sferik burchagi  yoritgichning soat burchagi deyiladi.
Yoritgichning og‘ishi esa, yoritgichdan o‘tgan yarim og‘ish aylanasining osmon ekvatori bilan kesishgan nuqtasidan (K) yoritgichgacha bo‘lgan yoy uzunligi bilan o‘lchanadi. Yoritgichning soat burchagi, sferaning markazida turgan kuzatuvchi uchun, soatlarda (h) minutlarda (m) va sekundlarda (s) soat strelkasi yo‘nalishi bo‘ylab yoki, boshqacha aytganda, osmon sferasining aylanishi yo‘nalishi bo‘ylab, 0⁰ dan 360⁰ gacha (yoy hisobida) yoki 24^h gacha (vaqt hisobida) o‘lchanadi. Ba’zan bu yo‘nalish musbat yo‘nalish deb qabul qilinib, to 180⁰ gacha (yoy hisobida) yoki +12^h gacha hisoblanadi, u holda teskari yo‘nalish bo‘ylab t ning ishorasi manfiy hisoblanib, – 12^h gacha o‘lchanadi.
Yoritgichning og‘ish burchagi, osmonning shimoliy yarim sharida musbat ishorali, janubiy yarim sharida esa manfiy ishoralidir. Og‘ish burchagi yoy graduslarida, minutlarida va sekundlarida o‘lchanadi. Ba’zan yoritgichning og‘ish burchagi  o‘rniga uning qutbdan uzoqligi r ishlatiladi. Yoritgichning qutbdan uzoqligi r, og‘ish burchagini 90⁰ ga to‘ldiruvchi burchak bo‘lganidan, (ya’ni  + r = 90⁰), bu burchaklardan birining berilishi kifoya.
Aniq bir yarim og‘ish aylanasi ustida yotgan barcha yulduzlarning soat burchaklari bir xil bo‘ladi.