M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

V BOB. NUTQ TEXNIKASI VA UNI TAKOMILLASHTIRISH BO`YICHA 
MASHQLAR 
 
5.1.Nutqning inson hayoti va faoliyatidagi o`rni 
 
Nutq qudratli kuch. U ishontiradi,
undaydi, majbur etadi.
R.Emerson
 
Tayanch so‘zlar: 
Nutq odobi, nutq etiketi, o‘qituvchi nutqi, o‘qituvchining 
jamoa orasidagi etiketi, oila etiketi, notiqlik san’ati.
Nutq madaniyati muammosi ijtimoiy tarixiy taraqqiyoti davrining barcha 
bosqichlarida o‘rganib kelingan. U ta’limot sifatida qadimgi Rim va Afinada 
shakllanib, keyinchalik Misr, Hindiston va Xitoyda notiqlik san’ati sifatida keng 
tarqalgan. Bu san’atga grek olimi Aristotel o‘zining “Ritorika” asari bilan asos soldi. 
Ritorika-amaliy jihatdan nutq tuzishning qonuniyatlari, sirlari, til me’yorlari nutq 
sifatlari, nutq uslublari xususida bahs yuritadigan san’at darajasiga ko‘tarildi. Bu 
sohada yunon notig‘i Demosfen (eramizdan oldingi 384-322) Rim notig‘i Sitseron 
(eramizgacha 103-43) lar juda yuksak sharafga ega bo‘ldilar. 
O‘rta Osiyo madaniyati tarixida ham nutq madaniyatiga e’tibor juda erta 
boshlangan. Ulug‘ tilshunos olim Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining “Devoni lug‘otit turk”, 
Yuuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Ahmad YUgnakiyning “Hibatul-haqoyiq” 
asarida “Nutq odobi” deya bu masalaga katta ahamiyat berilgan. Bu haqda oldingi 
ma’ruzalarimizda fikr bildirgan bo‘lsak-da, nutq odobi bundan oldingi davrlarda, eng 
qadimgi yodgorlik hisoblangan “Avesto” asarida ham o‘z ifodasi topganligi bir qancha 
olimlar tomonidan e’tirof etilmoqda. YOsh avestoshunos olim Q. Abdullaev Inson aql–
tafakkuri (mahsuli nutq-S. a) “Dinkord” qismidagi “Dadestoni menogi xrod” (Aql ruhi 
mushohadalari” bobida dinning asosiy ahkomlarini bilish va tushunish, uning farzlari, 
sunnatlariga rioya qilish, butparastlarga nisbatan kurash, shuningdek, “Ezgu fikr” 
“Ezgu so‘z va “Ezgu amal “ triadasiga so‘zsiz amal qilish holatlarida namoyon 
bo‘ladi”- deb yozadi. Unda insonlar bilan o‘zaro munosabat quyidagicha ifodalanadi: 
“Oq ko‘ngil insonlar bilan muloqot yaxshilik, yomon kishilar bilan (muloqot-S. A. ) 

---

192 
kulfat keltiradi”-deb ko‘rsatiladi
5
. 
Ayonlashadiki, “Avesto” va uning pandnomalarida nutq odobi va muomala 
orqali insoniyat yaxshi yo‘lga, hidoyatga da’vat etiladi. 
Ayniqsa, VIII-IX asrda yashagan buyuk qomusiy olimlar Al-Xorazmiy, Abunasr 
Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Aburayhon Beruniy ijodida ham nutq odobi, yaxshi 
muomala, nutqda so‘zning o‘rni haqida juda ko‘p ibratli fikrlar bayon etilgan. Xususan, 
Abu Ali ibn Sino hayotida ushbu voqea tarixiydir. Uning shogirdi Abu Ubayd al 
Juzjoniy fikricha, arab grammatikasining bilimdoni Abu Mansur al Jaboniy bir kuni 
olimga: 
-Siz faylasuf va hakim odamsiz, lekin lug‘at (so‘z) ilmini chuqur o‘qimagansiz, 
shuning uchun ham sizning gaplaringiz buni qoniqtira olmaydi- deydi. Sino bu gapidan 
ranjiydi. SHu voqea sabab bo‘lib, u arab tili va grammatikasiga sho‘ng‘ib ketib, uch yil 
deganda “Lisonal-arab” ( “Arab tili”) asarini yaratib, Abu Mansurga yuboradi. 
(Biroq bu asar bizgacha etib kelmagan) Buyuk olimning pandnoma asari 
“Zafarnoma”da o‘zaro munosabat, ustoz va shogird muomalasi dialog tarzda 
quyidagicha ifoda etiladi: 
Dedim: 
-Kimdan o‘zimni tortay, toki oramiz uzoq bo‘lsin. 
Dedi: 
-Laganbardor, 
xushomadgo‘y, firibgar, xasis, birovning haqiga xiyonat 
qiladiganlardan. 
Dedim: 
-Yaxshilik maqbulmi yoki yomonlikdan nari yurish? 
Dedi: 
-Yomonlikdan nari yurish jami yaxshiliklarning debochasidir
6
. 
Ibn Sino shoir sifatida ham “Hisoid va ash’or” ( Qasida va she’rlar”) va bir 
qancha ruboiylar bilan ham mashhurdir. U bir ruboiysida nodonlar davrasida nodon 
bo‘lish lozim deb aytadi: 
5
Abdullayev.К. Zardushtiylarning ta’lim tizimi “Fan” 2007, 19-bet.
6
Qarang:Abu Ali ibn Sino. Fonetika haqida risola (“Nutq tovushlarining hosil bo‘lish sabablari” Mahmudov K, 
Mahmudov A. tarjimasi. Т, 1972. 

---

193 
Ikki-uch nodon kim chunon hisoblar 
Johlidan oqilu, jahondir ular. 
Eshak bo‘l, chunki u eshaksimonlar 
Eshak bo‘lmaganni kofirga jo‘yar. 
Ulug‘ mutafakkir olim Abu Rayhon Beruniy nutqni ikki turga ajratadi: 1. Nasr. 
2. Nazm. U yozadi: ”Yaxshi nutq tuzish uchun nahv (grammatika), aruz (she’r 
o‘lchovlari), mantiq fanlari hamkorligidan foydalanish zarur. Ularning birortasiga 
ahamiyat bermaslik, bulardan birining qoidasi buzilishi qolgan ikkitasiga ta’sir qilmay 
qolmaydi”. Shuningdek, nutq odobi va inson fazilatlari haqida ulug‘ allomaning 
quyidagi pandnomalari ham ibratlidir:”So‘z bilan aytganda tushungan odamga hamchi 
va qilich lozim emas”. ”Yaxshi yo‘ldan yurish yaxshilik alomatidir”. “Minnat ehson 
qiluvchining ehsonini yo‘qqa chiqaradi”, ”Kichkina narsani andak hisoblama, chunki 
kichkina narsaning ham foydali o‘rni bor”, “Omma odat qilgan narsaga xiloflik 
qilma”
7
. 
Ulug‘ fors-tojik shoiri Xusrav Dehlaviyning (XIV asr) nutq haqidagi fikrlari 
ibratlidir. U nutqni tinglovchiga mazmunini tasirchan tuzishga davat etadi 
So‘zlaringda bo‘lsin fikru o‘y yoniq , 
Bo‘lsin har so‘zingda bir nuqta aniq
8
O‘zbek mumtoz adabiyotining ulkan namoyondasi Alisher Navoiy butun ijodi 
bilan o‘zbek tilining ravnaqiga cheksiz hissa qo‘shdi. A. Navoiyning buyuk “Xamsa”, 
“Xazoyin-ul maoniy (“Ma’nolar xazinasi”) “Muhokamatul-lug‘atayn (“Ikki til 
muhokamasi”), “Mahbubul-qulub” (“Ko‘ngillarning mahbubi”) va boshqa asarlari 
inson tafakkuri va nutq tuzishning go‘zal namunasi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Alisher Navoiy “Mahbubul-qulub” asarida tilning qadr-qimmati, undan 
foydalanish, nutqning jozibadorligi xususida shunday deydi: “Saodatbaxsh ruhning 
tiniqligi manbai ham til. Tiliga kuchi etadigan (kishi) aql podshosidir: so‘zga ahamiyat 
bermaydigan (kishi) la’natlangan past (kishi) dir “(Mahbubul- kulub” 120-bet). 
Shoir nutqda so‘z ma’nosi va o‘rnini qat’iy qadrlashga da’vat etadi. SHuning 
uchun ham u bu haqda achchiq tarzda gapirib: 
7
Beruniy to‘la asarlar. 14 tom, 1982, 64-bet. 
8
Amir Xusrav Dehlaviy, asarlar, Т, 5-bet. 

---

194 
Og‘izg’a kelganni demak nodonning ishi, 
Oldig‘a kelganni emak hayvonning ishi, 
deb aytadi va kishilarni o‘ylab, fikrlab, ma’lum mantiqiy izchillikka erishgach, gap 
so‘zlashga da’vatetadi: 
So‘zni ko‘ngilda pishkormaguncha tilga keltirma, 
Har neki ko‘ngulda bor-tilga surma.
Inson nutqi va tafakkuri bilan hayotning har qanday murakkabliklarini yengadi, 
qiyinchiliklariga bardosh bera oladi va orzular dengizidan suzib o‘tib, maqsadi 
manziliga eta oladi. Ulkan o‘zbek adibi A. Qodiriy ham o‘zining xalqimiz uchun 
sevimli, aziz bo‘lgan asari “O‘tgan kunlar”ni yaratayotganda ana shunday jasoratni his 
qilishi ajab emas: “Har bir ishning ham yangi–ibtidoiy davrida talay kamchiliklar bilan 
maydonga chiqishi, aqllarning yyetishmaklari ila asta-sekin tuzalib, takomilga yuz 
tutishi tabiiy bir holdir”. Adib mana shu jasorati bilan kelajakni ko‘ra olgani, ushbu 
yozma nutqiy asari “O‘tkan kunlar” romani bilan adabiyotga, boqiylik yuz tutajagini 
qalban, tafakkuri bilan chuqur his qilgan bo‘lsa ajab emas. 
Inson nutqi- uning tafakkuri mahsulidir. Chunki til- tafakkur tarjimoni sanaladi. 
Uning xatti- harakati, kurashi, jasorati, madaniyati va ma’naviyati ana shu nutq 
mahsuli bo‘lgan tafakkurida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ulug‘ adib Ahmad 
Donishning tafakkuri, nutqi, tabiatini quyidagi o‘lmas satrlarda ifodalay olgan. 
“…Agar tafakkur daryosiga cho‘msang, yangi osmonni xayoling qutichasiga 
joylaysan ( ichki monologik nutq –S. a); agar xayol quvvatini ishlatsang, etti qavat erni 
fikrning tokchasiga sig‘dirasan (tashqi monologik nutq-S. a), agar qahr-g‘azabining 
kelsa, yo‘lbarsni mushukday ham ko‘rmaysan, agar mehribonliging tutar ekan, bechora 
chumolini kipriging ustida saqlaysan; agar saxiyliging jilva qilsa, kiygan to‘ningni 
muhtojga berib, o‘zing yalangg‘och qolasan, agar baxilliging tutsa, qumursqa og‘zidagi 
donni talashasan; takabburliging tutsa, o‘zimdan boshqa hech kim bosh ko‘tarmasin 
deysan; agar hasading qo‘zg‘alsa, oftob yorug‘ining erga tushishini ko‘rolmaysan”Bu 
inson tabiati uning harakati bilan nutqiy munosabatida o‘z inkishofini topadi. 
Nutqiy muomala va munosabat nutq vaziyatida yuzaga keladi. Nutq ham, eng 
avvalo, bizning nazarimizda ma’lum bir millat urf-odat, qadriyat va an’analariga 

---

195 
asoslangan bo‘lishi shart. Nutq odobining zarur talablaridan biri bizning urf-odatimizga 
ko‘ra, so‘zlovchi yoshi, jinsi, jamiyatda tutgan mavqeidan qat’iy nazar o‘z 
suhbatdoshiga hurmat ko‘rsatish, samimiy munosabatda bo‘lishi lozim. 
Bu hol “O‘tkan kunlar” romanidagi savdogar Otabek va uning quli Hasanali 
munosabatida yorqin ifodalangan: Otabek: “ Ba’zi yumushlar buyursam... 
. . Hasanali: ” Buyuringiz, o‘g‘lim, “Otabek: “Rahmat, ota bo‘lmasa bizga choy 
qaynatib beringiz-chi!” Hasanali: “Xo‘p bo‘ladi”. Mana shunday munosabat bo‘lganda 
suhbat ijobiy tarzda yakunlanadi. SHuni ham ta’kidlash lozimki, nutq vaziyatida nutq 
ohangi juda katta vazifani bajaradi.
So‘zlovchi kayfiyati qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, u suhbatdoshiga yumshoq, 
muloyim ohangda munosabat qilishi lozim. Chunonchi, suhbatdoshining nomini turli 
ohangda ifodalab, unga nisbatan Ahmadjon deya yaqinlik ma’nosidan tashqari 
Ahmad!, hay Ahmad, ey, Ahmad! deya do‘q-po‘pisa, mensimaslik, etiborsizlik, 
loqaydlik, jerkish, buyruq kabi salbiy munosabatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Hozirgi paytda milliy qadriyatlarimiz tiklanib, suhbatdoshga nisbatan, taqsir, birodar, 
qadrdonim, do‘stim, muhtaram kabi hurmat-ehtirom ma’nosini bildiruvchi so‘zlardan 
unumli foydalanilmoqda. Qayerda nima haqda gaplashishni bilish nutq madaniyatining 
yuksak ko‘rinishidir. Masalan, to‘yda o‘lim va aza haqida gapirish, azada 
xushchaqchaq hangomalashish, avtobusda, yo‘lda sherigingizga qo‘rs gapirish, 
atrofdagi kishilarni etiborga olmasdan hissiyotga berilib gapirish, hazil-mutoyiba qilish 
madaniyatsizlik belgisidir. 
Hozirgi yoshlarimiz orasida o‘z atrofidagi kattalarni hisobga olmasdan 
gapiraverish yoki muomalaga katta yoshdagi kishilarning fikrini diqqat bilan tinglash, 
diqqat bilan qabul qilish madaniyati yyetishmasligini ko‘p kuzatamiz. Bu esa o‘ta 
odobsizlik ko‘rinishidir. Dunyoda eng yomon odobsizlik-sizga gapirayotgan insonning 
so‘zini tinglamaslik, yoki unga e’tiborsizlik, loqaydlik qilish. Bu holat gapirayotgan 
kishiga nisbatan haqoratdir. Bunday holatlarga hech kimning tushib qolmasligini 
istaymiz. 
So‘zlovchining nutq fazilatlaridan yana biri shuki, atrofdagi kishilarning 
kayfiyati, mavqeyi va yoshini hisobga olib, uning tabiatiga mos ravishda muloqot 

---

196 
qilishdan iboratdir. G‘am-tashvish bilan gapirayotgan kishiga hazil-mutoyiba qilish, 
uning dardini fikrlariga latifalar bilan javob qaytarish farosatli insonning ishi emas. 
Bundan tashqari, o‘sha mansabdor kishiga maqtov bilan xushomad qilish ham 
tinglovchilarda yomon taassurot uyg‘otadi. 
Har bir suhbat jarayonida turli xil sharoitlarda yuz beradi. Ular uchun umumiy 
tomon shundaki, so‘zlashdan ko‘ra tinglashga ko‘proq ahamiyat berish lozim. Ayniqsa, 
yoshi katta, o‘zining ishi, mehnati va aql zukkoligi bilan tanilgan insonlarga so‘zlash 
uchun ko‘proq imkon berish lozim bo‘ladi. Agar suhbatda bildirilayotgan fikrlar 
mabodo zerikarli, kishilarga maqbul bo‘lmayotgan bo‘lsa, bunday paytda suhbat 
mavzusini o‘zgartirish, qiziqarli voqeaga torta bilish tajribasiga ega bo‘lishi lozim. 
Umuman suhbat paytida samimiylik, suhbat mavzusiga mos fikr keltira olish, 
tinglovchini, atrofdagi kishilarga cheksiz hurmat, toza va iliq munosabat nutq 
madaniyatining asosiy xususiyatlari sanaladi. SHu bilan birga nutqning tasviriy 
ifodalari-unga go‘zallik baxsh etadi.